Rrezet X, rrezet gama, mikrovalët, grimcat dhe kundërgrimcat – shumë nga këto mbetje që nga shpërthimi i parë i madh tregojnë se çka prej 14 miliardë vjetësh ka kaluar përgjatë universit

Për të parë nuk mjafton teleskopi i malit Palomar, që mbledh të njëjtin rrezatim si të një milion syve njerëzorë. Kështu është në një univers që është i përbërë nga dritë dhe hije, e ku përfundimi del se është e dyta ajo që mbizotëron. Nuk janë hija apo errësira një problem për astronomët, përkundrazi problem është asgjëja, e kundërta e tyre. Ashtu siç e demonstron Big-Bengu me dritën e tij të fortë i detyruar nga ligji i fizikës. Mes hapësirave më të errëta të universit, sytë rrotullohen gjithandej për të tentuar të shpjegojnë këtë lëndë dhe atë energji të errët që asnjeri nuk e shikon dhe që për më tepër ekziston, sepse kështu sigurojnë gjeometrinë e yjeve që lëvizin në tavolinën e bilardos së kozmosit. Kështu, duke harruar dritën nënkuptohet se kemi harruar sytë njerëzorë dhe valë të tjera në të cilat teleskopët e sotëm janë përqendruar. Rrezet X, rrezet gama, mikrovalët, grimcat dhe kundërgrimcat – shumë nga këto mbetje që nga shpërthimi i parë i madh tregojnë se çka prej 14 miliardë vjetësh ka kaluar përgjatë universit – e janë protagonistët e rinj të asaj që është quajtur astronomia e padukshme. Mbase e vetmia shkencë që ndërsa udhëton larg në hapësirë, udhëton ndërkohë edhe larg në kohë nga ku kërkon t’i afrohesh sa më shumë origjinës, me synimin për të imagjinuar sesi do të jetë fundi. Çfarë ka ngelur nga yjet e asaj kohe, pra të astronomisë së padukshme?

“Ja, atje janë gjithmonë. Mundemi t’i shikojmë që nga këtu”, thotë Paolo De Bernardis, astrofizikanti i La Sapiencës së Romës që më 1998 ka lëshuar në Antarktidë balonën Bomerang, me anë të cilës mund të arrish të futesh në brendësi të atmosferës dhe që aty të mbledhësh mikrovalët që ka formuar rrezatimi i fundit kozmik, duke analizuar kështu “Big Bengun”. Duke ndezur një ekran të zi me abshisa, ordinata dhe grafikë të cilët lëvizin lartë e poshtë: “Këto janë të dhënat që sateliti Plank sapo ka filluar t’i transmetojë që nga hapësira. Në muajin e njëzetë e tetë që sateliti do të jetë në hapësirë, ai duhet që të skanojë harkun e brendshëm të qiellit dhe të dizenjojë një hartë të shpërndarjes së rrezatimit të fundit kozmik. Nga gjurmimet e tij ne marrim pamje të universit në etapën e krijimit”. Ishin pikërisht mikrovalët e “Big Bengut”, të cilat u zbuluan rastësisht më 1964 nga dy radio-astronomë, të cilët ishin të bezdisur nga fishkëllima e përhershme në antenën e tyre, të cilët sugjeruan si ide të parë që universi në të shkuarën është zhvilluar në mënyrë konstante dhe duke u nisur nga rrjedha logjike, duhej të përfundonte në një pikë të përbashkët. Ndërkohë që teleskopi Plank mbledh me durim të dhëna në pikat më të ftohta të universit (“ku temperatura është dhjetë gradë nën zeron absolute”, thotë De Bernardis), teleskopi Agile, i prodhuar nga Agjencia Hapësinore Italiane, Instituti Kombëtar i Astrofizikës dhe Instituti Kombëtar i Fizikës Nukleare, ndjek shtegun drejt orbitës dhe në bord ka një “sy” të ndjeshëm me rreze X. Kolegu i tij Hershel po dizenjon hartën e kozmosit me ngjyra infra të kuqe nga ku edhe sateliti Fermi vëzhgon të njëjtën panoramë, por është i pajisur me sensor të ndjeshëm kundrejt rrezeve gama. “Të gjitha këto valë tregojnë historinë e universit. Secila nga këto valë e bën këtë gjë me anë të gjuhës së vet, por mesazhi që është në qendër është i njëjtë”, shpjegon Pierxhorxhio Pikoza i universitetit Tor Vergata, ndërkohë i ati i satelitit Pamela i ndërtuar në bashkëpunim me Infn dhe me ASI, ka mbledhur në Mars duke u nisur nga valët, sinjalet e para të lëndës së zezë. “Në fund të fundit me Big-Bengun ka nisur një eksperiment i madh i bërë nga natyra dhe që ne ende nuk mundemi ta interpretojmë. Mundemi të studiojmë për të kuptuar sesi lëvizin yjet dhe galaktikat. Por mund të shkojmë edhe përtej kësaj, mund të kërkojmë pyetje më të thella. Për shembull, cila është natyra e materies dhe e energjisë së zezë, që ne nga 23 deri në 73 përqind nuk arrijmë me anë të asnjë mënyre ta shpjegojmë”. Vrima e madhe e errët e dijeve tona lind nga qielli dhe përfundon duke prekur Tokën. “Për aq sa ne dimë, materia është e përbërë nga atome: protone, neutrone dhe elektrone. Fatmirësisht, e kemi kuptuar që me këtë model që kemi mundemi të shpjegojmë vetëm katër përqind nga e gjithë masa që e rrethon universin. Pjesa e mbetur? Mbi lëndën e errët kemi disa ide. Por për energjinë e errët ne nuk arrijmë as të imagjinojmë një përbërës”, hap krahët Antonio Masiero, drejtori i Infn në Padova. “Yjet”, shpjegon De Bernardis, “vazhdojmë t’i shikojmë, por nuk nisen më nga ato pyetjet e vështira”. Dhe, ashtu si drita kur është shumë e fortë ne mbulojmë sytë me dorë, kështu, vetëm një zgjidhje na shtyn që ta kërkojmë me ngulm qiellin dhe të gjejmë strehim poshtë në tokë. “Fuzioni nuklear që vjen nga brendësia e diellit lëshon neutrone. Dhe këto pjesë, të cilat janë më të përhapura në univers, mund të përfaqësojnë vetëm pak nga bilanci i fatit tonë. Masa e tyre përfaqëson me siguri ndryshimin mes një universi që zgjerohet në mënyrë të pafund dhe tjetrit që kthehet për të na takuar në mënyrë që të mbarojë përtypjen e madhe”. Teleskopët poshtë në malet e Abruzos, që ekzaktësisht 20 vjet më parë i ishin përkushtuar kërkimit, sot kanë edhe sensorë. Ashtu si Kubi i Akullt, një instrument ky që mundëson shikimin e neutroneve të cilit i shërben si mburojë një shtresë akulli në Antarktidë prej 1 mijë e 400 metra. Eksperimenti italian Nemo, po kërkon strehim tek rrezatimi i ambientit i cili përkulet deri në fund të detit larg në Kapo Pasero. “Nuk ka asgjë të çuditshme”, buzëqesh Koçia, “nëse Aristoteli fliste për një grup të çmendurish të cilët lumturoheshin në pafundësinë për të vëzhguar yjet. Ne jemi ata trashëgimtarë. Shikojmë dritën që hyn nga hyrja dhe që më pas reflektohet në sipërfaqe të ujit duke na treguar kështu sesi është bërë qielli”.



Sytë e Galileos dhe Hëna e kristaltë

Zbulimi që, ashtu siç e kuptoi menjëherë dhe Galileo, rrëzoi definitivisht rëndësinë e Tokës kundrejt elementëve qiellorë, do të mund të kishte hapur rrugën e pranimit të sistemit Kopernikan. Galileo menjëherë, i dërgoi një kopje Sidereus Nuncius dhe i kërkoi Keplerit t’i jepte një mendim mbi këtë teori, të cilën ky e mori më 18 prill 1610. Për 11 ditë ai shkroi një diskutim mbi Sidereus Nuncius, ku e mbronte dhe mbështeste Galileon, ndërsa e kritikonte atë se kishte vepruar vetëm me qëllim që të mahniste të tjerët dhe se kishte heshtur për emrat e paraardhësve që kishin mbështetur apo kontribuar në këtë teori (veç Kopernikut).

Mosmirënjohësi Galileo në fakt nuk denjoi t’i përgjigjet kërkesës së Keplerit për të pasur edhe ai mundësinë të kishte një mjet me të cilin mund të konfirmonte të dhënat dhe këtë ai duhej të priste deri në fund të gushtit 1611, ku më në fund arriti ta gjente një të tillë. Por menjëherë sapo arriti ta siguronte një teleskop, në dhjetë ditë vëzhgimi ai arriti të konfirmonte ekzistencën e planeteve mesatarë dhe filloi menjëherë të shkruante në mënyrë bujare një raport me vëzhgimet e tij për katër satelitë të Jupiterit për ta dëshmuar këtë. Përpara raportit të Keplerit, Galileo kishte pasur njohje të thella në matematikën e jezuitëve në Kolegjin Roman, nga të cilët kishte ikur në pranverën e vitit 1611: ndërsa për Sidererus Nuncius, i bënë nderime publike. Në Romë shkencëtari toskan ishte vlerësuar nga fisnikë dhe aristokratë: në veçanti u vlerësua nga princi Federiko Çezi në Akademinë Lincei, e cila ishte themeluar nga ai më 1603, gjithashtu u nderua nga Paolo IV me kusht që të qëndronte i heshtur gjatë kohës që ishte i pranishëm dhe publiku. Por jo të gjithë i pranuan në mënyrë entuziaste zbulimet e reja. Një farë Ludovik Kolombo duke bërë përpjekje të mëdha, në një letër me datë 27 maj 1611 i shkruante priftit Kristofor Klavio se Hëna të dukej sikur thyhej njësoj si Toka, por në brendësi të saj ajo në të vërtetë ishte “figura me zmalt të bardhë brenda si një top i madh kristali”. Galileo zbavitej duke kthyer përgjigje për këto gjëra, Xhalankone Xhalankonit i shkruante në një letër të lënë më 16 korrik 1611 dhe i thoshte se ishte e ligjshme të imagjinohej për këto gjëra dhe që kjo gjë e bënte të ndjehej rehat, porse nëse ai duhej të pranonte e besonte në këtë sferë të tejdukshme kristali, nuk hiqte dorë të shtonte edhe se nuk ishte e sheshtë, por që ka male të pafundme dhe tre herë me të larta sesa ato tek ne. Ndërkohë Galileo e kishte tejkaluar tashmë Sidereus Nuncusin dhe kishte kryer zbulime të tjera. Në një letër të shkruar më 30 korrik 1610 informon Belisario Vintën që “ylli i Saturnit nuk është një i vetëm, por një kompleks prej tre yjesh, të cilët pothuajse preken, por kurrë midis tyre ata nuk lëvizin ose të ndryshojnë”. Ndërsa tek Xhuliano de Mediçi dhe tek Kepleri në fakt ai do ta maskojë këtë dhe e zgjidh duke e thënë në një anagramë se “kam vëzhguar dhe kam dalë në përfundimin se planeti më i largët është i trefishtë”. Galileo ishte detyruar të besonte që Saturni mbase ishte i “trefishtë”, për shkak se teleskopi i tij kishte rezolucion të dobët. Duke e zmadhuar nga njëshi deri tek pesa, Kristian Huigens do të zbulojë më pas në 1655 që planeti ka një unazë të hollë dhe të sheshtë, e cila ka mundësi që të jetë një satelit i quajtur Titano. Në 1671 Xhovani Kasini do të zbulojë këtë herë edhe dy satelitë të tjerë, Xhiapeton dhe Rean, dhe do të kuptojë që unazat janë më shumë se një dhe që janë të qëndrueshme. Duke u kthyer përsëri tek Galileo, i cili në shtator të 1610 do të transferohej nga Padova në Firence, aty ku edhe mori titullin “si matematikani parësor në Studion e Pizës dhe filozof i Dukës së Madh” dhe gjithashtu mori një katedër të cilën e ëndërrojnë të gjithë profesorët: por duhej, pra të mësonte të bënte provime. Shkencëtari do të vazhdojë vëzhgimet e tij dhe më 11 dhjetor 1610 ku do t’i tregojë Xhuliano de Medicit një zbulim. Kepleri mundohet që të deshifrojë këtë, duke mos arritur propozon zgjidhje të gabuara ndryshe nga qëllimi i Galileos, por fatmirësisht kjo korrigjohet nën dritën e zhvillimeve pasardhëse. Ekzaktësisht, në çështjen e parë, “umbistineum geminatum Martas proles”, që do të thotë “shpëto, dy binjakë të nxehur, bijë të Marsit”, duke dhënë në këtë mënyrë zbulimin e 1877 të dy satelitëve të Marsit (Fobas dhe Deimos). Dhe në çështjen e dytë, “macula rufa in Iove est gyratur mathem” që do të thotë që ” është një makinë e kuqe mbi Jupiter e cila rrotullohet në mënyrë matematike”, parashikonte në këtë mënyrë zbulimin e një “makine të përkohshme” të zbuluar nga Kazini në 1665 dhe është parë më 1713, Makina e Kuqe e Madhe e cila është (ri)shikuar më Tetëqindën. Ndërsa për sa u përket fazave të Venusit i cili u vëzhgua nga ai, Galileo, i cili shfaqet duke i shkruar një letër në fillim të janarit më 1611 Xhuliano de Mediçit, thotë që këto nuk janë një zbulim i mirëfilltë, kur një “sens i njëjtë nuk dyshon mbi intelektin”: e cila në bazë të teorisë heliocentrike, të gjithë planetët rrotullohen rreth Diellit dhe duhen pra të sillen në të njëjtën mënyrë me të cilën sillet edhe Hëna e cila rrotullohet rreth Tokës. Dhe nëse Galileo apo Kepleri dinin të shikonin me syrin e mendjes, përtej sesa do t’i lejonte atyre teleskopi të shikonin me syrin e trupit. Asnjë nga të dy nuk mundi të shkojë në hënë si person për të mësuar se si do të ishte shikimi që atje mbi Tokë, por të dy kanë përshkruar në mënyrë të ngjashme një spektakël në librat e tyre: respektivisht, në ditën e parë të “Dialogut mbi dy sisteme maksimale të botës”, një gjumë i romancës së fantashkencës. Rezultatet e vëzhgimeve sipas imagjinatës së tyre, sot të konfirmuara nga dëshmitë e astronautëve që 40 vjet më parë vunë këmbët në satelitin tonë, kalojnë çdo shpikje poetike. Nga njëra anë, Toka ka në qiellin e Hënës faza të njëjta dhe të kundërta ndryshe nga ato që Hëna ka në qiellin e Tokës. Nga ana tjetër, që nga Hëna shikohet gjithmonë e njëjta faqe e Tokës, kjo mundet vetëm të shihet vetëm nga faqja që ne shikojmë Hënën, dhe aty ku shihet, duket sikur është fiks në qiell. Çka do të thotë që ai që gjendet në faqen e dukshme të Hënës në periudhën kur Toka është e plotë, mund të vëzhgojë “këtë botë fatale”, akoma mbi qiell, duke lëvizur përgjatë 24 orëve: një demonstim i mrekullueshëm i të parit duke u rrotulluar, e cila mund të bëjë edhe një poet lunatist të shprehet me fjalët: “Çfarë bën, ti, Tokë, në qiell? Më thuaj, çfarë bën, e heshtura Tokë?”. Poetët e brendësisë së ndjenjave, në fakt, nga Hëna dinë vetëm një gjë: çfarë është. Por edhe ata amatorët e astronomisë nuk dinë ndonjë gjë më shumë, duke parë që edhe Leopardi i dashuruar me Galileon vazhdonte të shkruante me dijeni më 1819 që Hëna “nuk ishte parë kurrë t’i binte përqark Tokës përveçse në ëndrrat tona”. Megjithëse në fund të 1687 Isak Njuton nuk kishte vetëm mendim të ndryshëm ku thoshte se “Hëna i bie në mënyrë të vazhdueshme përqark Tokës”, por ai gjithashtu kishte llogaritur sesa herë i binte ajo përqark. Kjo demonstron se poezia është më shumë e përhapur sesa librat e shkencës dhe që qiellin nuk mjafton ta shikosh dhe t’i këndosh, për ta parë dhe kuptuar.

Nga: Klarita Bajraktari

Sytë e Galileos dhe Hëna e kristaltë

Zbulimi që, ashtu siç e kuptoi menjëherë dhe Galileo, rrëzoi definitivisht rëndësinë e Tokës kundrejt elementëve qiellorë, do të mund të kishte hapur rrugën e pranimit të sistemit Kopernikan. Galileo menjëherë, i dërgoi një kopje Sidereus Nuncius dhe i kërkoi Keplerit t’i jepte një mendim mbi këtë teori, të cilën ky e mori më 18 prill 1610. Për 11 ditë ai shkroi një diskutim mbi Sidereus Nuncius, ku e mbronte dhe mbështeste Galileon, ndërsa e kritikonte atë se kishte vepruar vetëm me qëllim që të mahniste të tjerët dhe se kishte heshtur për emrat e paraardhësve që kishin mbështetur apo kontribuar në këtë teori (veç Kopernikut).