Greqia e Lashtë është qytetërimi që i përket asaj periudhe të historisë greke që zgjat nga Periudha Arkaike e shekullit të 8-të deri në atë të 6-të para Krishtit dhe deri në vitin 146 para Krishtit pas pushtimit nga Roma pas Betejës së Korintit. Në qendër të kësaj periudhe është Greqia Klasike, që lulëzoi gjatë shekujve të pestë dhe të katërt para Krishtit, fillimisht nën sundimin e suksesshëm athinian pas kërcënimit ushtarak prej pushtimeve Perse. Mosha e Artë Athinase mbaron me disfatën nën duart e Spartës në Luftën e Peloponezit në vitin 404 para Krishtit.

Kultura greke klasike pati një ndikim të fuqishëm në Perandorinë Romake, që mbajti një variant të saj në shumë pjesë të rajonit mesdhetar dhe Evropë, arsyeja e së cilës Greqia Klasike konsiderohet si kultura themelore që mundësoi themelimin e qytetërimit perëndimor.

Periudha e Greqisë së lashtë i referohet periudhës së historisë greke të qëndrueshme nga 1100 BC dhe pushtimit Dorian, me 146 para Krishtit dhe pushtimit romak te Greqisë pas Betejes se Korintit. Ajo konsiderohet në përgjithësi kultura e cili siguroi themelet e qytetërimit perëndimor dhe kulturave të formuar në të gjithë Azia Jugperëndimore dhe Afrikën e Veriut. Kultura greke kishte një ndikim të fuqishëm në Perandorisë romake, i cili kreu një version të tij në shumë pjesë të rajonit të Mesdheut dhe Evropës.

Qytetërimi i grekëve të lashtë ka qenë jashtëzakonisht me ndikim mbi gjuhën, politikës, sistemet arsimore, filozofi, shkencë, dhe artit, duke frymëzuar Moshen e Artë Islame dhe Rilindjen evropiane perëndimore, dhe përsëri e rilindur gjatë të viteve te ndryshme neo-klasike qe ringjalljet në shekullin 18 dhe 19 ne Evrope dhe Amerike.

Disa historianë moren daten e parë të Lojrave Olimpike të regjistruar në 776 p.e.s, si fillim të periudhës së lashtë greke. Fundi i periudhës së lashtë greke është marrë tradicionalisht si vdekja e Aleksandrit të Madh në 323 p.e.s, i cili ishte parë për të filluar periudhën Helenistike. Megjithatë, Greqia e lashtë është marrë shpesh të përfshijë periudhën e ardhshme, deri në pushtimin romak prej 146 pes. Disa shkrimtarë trajtojnë qytetërimin e lashtë grek si vazhdimësi deri në ardhjen e krishterimit në shekullin e 3.

Greqia e lashtë ishte një zonë e madhe ku popullsia fliste gjuhen greke. Ajo ishte shumë më e madhe se Greqia qe ne e njohim sot. Në shekullin e 8 p.e.s grekët mësuan se si të lexojne dhe shkruajne. Ata mësuan per alfabetin nga nje popull tjetër i lashte, Foenikiansit. Greqia nuk ishte një vend, por e perbere nga shumë vende të quajtur qytet -shtete. Numri i grekëve u rrit shpejt dhe ata nuk mund të prodhonin ushqim të mjaftueshëm për të gjithë njerëzit. Kur kjo ndodhte, një qytet do të dërgojë njerëzit jashtë për të filluar një qytet të ri.

Për shkak se terreni është i ashpër, udhëtimi më i madh behej nga deti. Për këtë arsye, shumë qytete të reja janë themeluar përgjatë bregdetit. Qytetet e parë të reja kanë nisur në Anadoll dhe më pas në detin e Zi, në Qipro, në Italinë e Jugut dhe në Sicili, nga deti në atë që sot është Libia. Ata madje filloi një qytet, Naucratis, në lumin Nil në Egjipt. Qytetet e sot, Syracuse, Napoli, Marsejë, dhe Stamboll filloi si qytetet greke Syracusa, Neapolis, Massilia dhe Bizantit.

Nga shekulli VI disa qytete u bënë shumë më të rëndësishme se sa të tjerët. Ata ishin Korinthi, Teba, Sparta, dhe Athina. Ushtarët Spartan ishin shumë të mirë. Ata mundën njerëzit që banonin pranë tyre dhe ata njerëz u desh të punonin token per Spartanet. Këta njerëz te quajtur helots duhej dhënë nje pjesë te ushqimit qe ata u rritnin Spartaneve dhe kështu Spartanet nuk kishin nevoje te punonin. Në vend të kësaj, ata mësuan se si të beheshin ushtarët më të mirë. Nuk ishin shumë Spartan, por kishte shumë helots.

Çfarë ndodh nëse helotsët rebelohehin, mendonin, Spartanet. Ata ishin të frikësuar për këtë gje. Për të ndaluar helotsët te mos rebeloheshin ata nganjëherë benin gjëra të këqija kunder tyre. Spartanet deshironin helotset te kenë frikë prej tyre, në mënyrë që ata mos te luftojne që të jene të lirë. Spartanet kishin dy mbretëri që i çuan ata në luftëra. Ata ishin të drejtuar edhe nga një grup i njerëzve ne moshe te vjeter të quajtur Gerousia.

Në Athinë u bë një demokraci në 510 para Krishtit. Erdhën në një vend në qendër të qytetit per të vendosur se çfarë duhet të bënin. Ishte vendi i parë në botë ku njerëzit vendosnin se çfarë duhet të bëhej me vendin e tyre. Ata do të diskutojne dhe pastaj do votojnë. Por, gratë nuk votuan. Ata nuk kishin helots si Sparta, por ata kishin skllevër. Këta ishin skllevër në pronësi të zotit të tyre dhe mund t’i shiteshin dikujt tjetër. Robërit e Athinës ishin më pak të lirë se helotset spartan por athinasit nuk kishin frikë nga robërit e tyre. Çdo vit, ata zgjedhnin 8 gjeneralët që i drejtonin ata në luftë.

Në vitin 499 pes, qytetet greke në Anadoll u rebeluan. Ata nuk deshironin qe Persia te dominonte mbi ta. Athina dërgoi 20 anije për të luftuar Persianët në det. Grekët në Anadoll ishin mposhtur. Mbreti Persian, Dari vendosi të ndëshkojë Athinën. Ai dërgoi ushtarë dhe anije për të luftuar Athinën. Athina kërkoi ndihmë nga Sparta. Sparta deshironte për ta ndihmonte, por nuk mundte. Athina dërgoi ushtarët e saj kundër ushtarëve persian dhe në betejën e Maratonës (në 490 pes) ata mposhtën Persianët. Pastaj erdhi ne ndihmë Sparta.

Efialtes dhe Anopea: Për fat të keq për Leonidhan, pas disa ditësh, një tradhtar i quajtur Efialtes udhëhoqi Persianët perreth të kalojnë prapa ushtrisë greke. Leonidha i dërgoi larg shumicen e trupave të grumbulluar. Grekët luftonin te Përjetshmit: Në ditën e tretë,Leonidha udhëheqte 300 Spartan hoplite (trupat elite të zgjedhur, sepse ata kishin femijet e tyre në shtëpi) plus aleatet Thespians dhe Tebanet kundër Kserkses dhe ushtrise se tij 100.000 Te Përjetshëmë. Spartanet me forcen e tyre e luftuan këtë fuqi te pandalshme te Persise deri në vdekjen e tyre në mënyrë që ta bllokojnë ate dhe të kalojë kohë e mjaftueshme për të mbajtur Kserksesit dhe ushtrinë e tij te angazhuar nga lufta me Spartanet gjersa pjesa tjetër e ushtrisë greke te kete ikur.

Pas Thermopylae (porta e nxehte) shumë Greke kerkuan për të shkuar në jug të Peloponezit. Për shkak të detit rruga per ne Peloponez ishte shumë e ngushtë. Shumë qe kërkonin për të luftuar Persianët ku ishte shumë ngushtë, nga qyteti i Korintit. Athina ishte në veri të Korinthit dhe ajo kishte shumë anije.Udhëheqësi i Athines Themistocles kërkonte për t’i luftuar Persianët nga ishullin Salamis. Kseksesi vendosi të dërgonte flotën e tij kundër flotës greke para se anijet greke të shkonin për në Peloponez por flota greke mundi Persianët. Kserksei pastaj shkoi në shtëpi me shumë ushtarë të tij, por një ushtri persiane qëndroi në Greqi. Kjo ushtri u mund në betejën e Plateas në 479 para Krishtit.

Pasi u mposhtën Persianët në Platea, Spartanet bëne shumë pak per te ndihmuar. Megjithatë Persia dërgoi anijet e tyre përtej detit për të ndihmuar në qytetet greke në Anadoll luftën për lirinë e tyre. Athina u kërkoi qyteteve greke në ishujt e Egjeut dhe në Anadoll t’i bashkohen asaj. Këto qytete rane dakord sepse kishin frikë nga Persia. Këto qytete formuan Lidhjen Deliane dhe Athina ishte lideri i tyre.

Shumë prej qyteteve duhej të paguajnë para Athinës. Athina i përdori paratë për ndërtimin e anijeve te shumta. Sparta ishte ende e fortë në tokë, por Athina ishte e fortë në det. Disa herë ka pasur luftë midis Athinës dhe Spartes. Atëherë Athina vendosi të dërgojë anijet e shumëta në Sicili për te luftuar kundër qytetit te Syracuses. Sparta dërgoi ndihmë në Sirakuzë, dhe Athina u mund. Asnjë nga anijet e Athinës nuk kthye.


Për shumicën e historisë greke, arsimi ishte privat, përveç në Sparte. Gjatë periudhës Helenistike, disa qytet-shteteve të themeluan shkolla publike. Vetëm familjet e pasura mund të përballonin një mësues. Djemtë mësuan se si të lexojnë, shkruajnë. Ata gjithashtu mësuan të këndojnë dhe te luajnë një instrument muzikor dhe u trajnuan si atletë për shërbimin ushtarak. Ata nuk studionin për një punë, por për tu bërë një qytetar i efektshem. Vajzat mësonin të lexojnë, të shkruajnë dhe të njohin një aritmetikë te thjeshtë kështu që ato mund të drejtonin familje. Meshkujt shkonin në shkollë në moshën e 7 vjecare, apo në kazermë, në qoftë se ata banonin në Spartë. Tre llojet e mësimeve ishin: aritmetikë, kitara për muzikë dhe valle, dhe sportet.

Fëmijëve nga familjet e pasura ndiqnin mësimet private shkollë dhe merreshin nen kujdes nga një mesues. Klasat formoheshin në shtëpitë e mësuesve private përfshirë lexim, shkrim, matematikë, këndim, dhe duke luajtur lirë dhe flaut. Kur meshkujt beheshin 12 vjeç fillonin sportin si mundje, vrapimin, dhe hedhjen e shtizës dhe të diskut. Në Athinë disa të rinj ndoqen akademinë për disiplinat si kultura, shkencat, muzika dhe artet.

Përfundonin shkollimin në moshën 18 vjeçare, e ndjekur nga trajnimi ushtarak në ushtri zakonisht për një ose dy vjet. Në kulmin e saj ekonomik, në shekujt 4 dhe 5 p.e.s, Greqia e lashtë kishte ekonominë më të përparuar në botë. Sipas disa historianëve ekonomik, kjo ishte një nga ekonomitë më të përparuara preindustriale.

Kjo është demonstruar nga paga mesatare ditore e punëtorëve greke e cila ishte, në aspektin e grurit, rreth 12 kg. Kjo ishte më shumë se 3 herë paga mesatare ditore e një punëtori të egjiptit gjatë periudhës romake, rreth 3,75 kg. Filozofia e lashtë greke u përqendrua në rolin e arsyes dhe hetimit. Në shumë mënyra, ajo kishte një ndikim të rëndësishëm në filozofinë moderne, si edhe shkenca moderne.

Shoqëria e lashte greke vendosi theks të konsiderueshëm mbi letërsinë. Shumë autorë e konsiderojnë se tradita letrare perëndimore ka filluar me poemat epike Iliada dhe Odisea, që mbeten gjigandet e kanunit letrar për pikpamjen e tyre të gjalle të luftës dhe paqes, nderit dhe turpit, dashurise dhe urrejtjes. Dukshëm mes poetëve më vonë greke ishte Sapfoo, i cili definohet në shumë mënyra, poezine lirike si një zhanër.

Matematika e Greqisë se lashtë ka kontribuar ne shumë zhvillime të rëndësishme në fushën e matematikës, duke përfshirë rregullat themelore të gjeometrisë, ideja formale e provave matematikore, dhe zbulimet në numra, analiza matematike, të zbatuara në matematikë dhe iu afrua afër krijimit te kalkulusit integral. Zbulimet e disa Matematikanëve grekë, duke përfshirë Pitagoren, Euklidin, Arkimedin edhe sot përdoren në mësimin e matematikës.

Grekët zhvilluan astronomi-astrologjinë, që ata e trajtonin si një degë të matematikës, në një nivel shumë të sofistikuar. Modelet tre-dimensionale gjeometrike te para për të shpjeguar lëvizjen e dukshme te planeteve janë zhvilluar në shekullin e 4 p.e.s nga Eudoxus e Cnidus dhe Callippus e Cyzicus. Heraklid Ponticus propozoi që Toka rrotullohet rreth boshtit të saj. Në shekullin e 3 p.e.s Aristarkun Samos ishte i pari që sugjeroi sistemin heliocentrik, edhe pse vetëm përshkrimi fragmentar i idesë së tij do të mbijetonte.

Eratosthenes, duke përdorur kënde të krijuar nga hijet në rajonet e ndara gjerësisht, ka llogaritur perimetrin e Tokës me saktësinë e madhe. Ne shekullin e 2 p.e.s Hiarku i Nikeas bëri një numër kontributesh, duke përfshire hartimin e katalogut te yjeve i parë në të cilën ai propozoi sistemin modern të madhësive të dukshme.

Makina e quajtur Antikythera, ishte një pajisje për llogaritjen e lëvizjeve të planeteve, dhe daton nga viti 80 pes, dhe ishte paraardhësi i parë i kompjuterit astronomik. Ai u zbulua në një anije te lashtë nen uje jashtë ishullit grek të Antikythera, ne mes Kytheras dhe Kretës. Pajisja u bë e njohur për përdorimin e saj të një ingranazhi(gear) diferencial, qe besonin më parë të ketë qenë shpikur në shekullin e 16. Mekanizmi origjinal është shfaqur në mbledhjen e Bronzit te Muzeut Arkeologjik Kombëtar të Athinës, i shoqëruar nga një kopje.

Grekët e lashtë gjithashtu bënë zbulime të rëndësishme në fushën e mjekësisë. Hipokrati ishte një mjek i periudhës klasike, dhe është konsideruar si një nga figurat më të shquara në historinë e mjekësisë. Ai njihet si babai i mjekësisë në njohjen e kontributin e tij të qëndrueshëm në këtë fushë si themelues i shkollës së mjekësisë Hipokrati. Kjo shkollë intelektualesh revolucionoi mjekësinë në Greqinë e lashtë, duke e krijuar atë si një disiplinë te veçantë nga fushat e tjera.

Arti i Greqisë se lashtë ka ushtruar një ndikim të madh në kulturën e shumë vendeve qe nga kohët e lashta deri ne ditet e sotme, veçanërisht në fushën e skulpturës dhe arkitekturës. Në Perëndim, arti i Perandorisë Romake rrjedh kryesisht nga modelet greke. Në Lindje, pushtimet e Aleksandrit të Madh filluan disa shkëmbime midis arkitektures greke, Azisë Qendrore dhe kulturës indiane, duke rezultuar në artin greko- budist.

Pas Rilindjes në Evropë, estetika humaniste dhe e standardeve të larta teknike e artit grek frymëzoi brezat e artistëve evropianë. Në shekullin e 19-të, traditat klasike që rrjedhin nga Greqia mbizotëruan artin e botës perëndimore. Mitologjia greke përbëhet nga tregime që i përkasin grekëve e lashtë në lidhje me perënditë e tyre dhe heronjtë, natyrën e botës dhe origjinën, si dhe rëndësinë e praktikat e tyre fetare.

Zotat kryesorë grekë ishin dymbëdhjetë Olimpianet, Zeus, gruaja e tij, Hera, Poseidoni, Ares, Hermes, Hefesti, Afrodita, Athina, Apolloni, Artemisa, Demetra, dhe Hades. Hyjnive të tjera të rëndësishme të përfshira Hebe, Helios, Dionisi, Persefoni dhe Herkuli (Heraklio).

Helena (e Trojes) - Heleni - Helenika - Elenika - Elas - Eladha

Përpunimi i tokës sipas kulturës së Azisë së vogël si dhe të regjionit të Daubit në trojet e Greqisë fillojnë të duken në kohën Neolitit.

Azia e Vogël
e njohur edhe si Anadoll është gadishull në pjesën perëndimore të
kontinentit aziatik dhe përbën pjesën dërmuese të territorit të Turqisë;
mund të përdoret pra si sinonim i Turqisë aziatike. Gjatë historisë ka
qenë atdheu i popullit të lashtë hitit, fiseve greke, frigasve, armenëve
e më vonë turqve.

Neoliti (nga greq. neos - i ri dhe lithos - gur)
përfaqëson etapën e fundit dhe njëkohësisht më të zhvilluarën të epokës
së gurit. Ai përfshin një kohë që fillon nga mijëvjeçari i shtatë dhe
mbaron nga fundi i mijëvjeçarit të katërt p.e.sonë. Arkeologjikisht
neoliti ndahet në tri periudha të mëdha: e hershme, e mesme dhe e vonë.
Në këtë të fundit përfshihet dhe periudha e bakrit ose eneoliti (nga
bashkimi i fjalës lat. eneos - bakër dhe greq. lithos - gur), që përbën
etapën e fundit dhe kalimtare për epokën e bronzit.

Në këta
tridhjetë vjetët e fundit janë zbuluar e gërmuar një numër i madh
vendbanimesh neolitike me shtrirje gati në tërë territorin e Shqipërisë,
si në Maliq, në Cakran, në Vashtëmi, në Burimas, në Podgorie, në Barç e
në Dërsnik të rrethit të Korçës, në Kamnik të Kolonjës, në Blaz e Nezir
të Matit, në Cakran të Fierit, në Burim, në Gradec e në Cetush të
Dibrës, në Kolsh të Kukësit, në Rajcë e në Rashtan të Librazhdit e nga
gjetje të rastit në pika të tjera. Më mirë është njohur e studiuar
pellgu i Korçës, i cili gjatë epokës prehistorike ka pasur kushte shumë
të mira gjeoklimatike. Ai paraqet sot zonën më të pasur e më të
zhvilluar kulturore të neolitit si edhe pellgun ku mund të ndiqet pa
ndërprerje zqë përbën etapën e fundit dhe kalimtare për epokën e bronzit.

Në
këta tridhjetë vjetët e fundit janë zbuluar e gërmuar një numër i madh
vendbanimesh neolitike me shtrirje gati në tërë territorin e Shqipërisë,
si në Maliq, në Cakran, në Vashtëmi, në Burimas, në Podgorie, në Barç e
në Dërsnik të rrethit të Korçës, në Kamnik të Kolonjës, në Blaz e Nezir
të Matit, në Cakran të Fierit, në Burim, në Gradec e në Cetush të
Dibrës, në Kolsh të Kukësit, në Rajcë e në Rashtan të Librazhdit e nga
gjetje të rastit në pika të tjera. Më mirë është njohur e studiuar
pellgu i Korçës, i cili gjatë epokës prehistorike ka pasur kushte shumë
të mira gjeoklimatike. Ai paraqet sot zonën më të pasur e më të
zhvilluar kulturore të neolitit si edhe pellgun ku mund të ndiqet pa
ndërprerje zhvillimi i kulturës neolitike në gjithë shtrirjen e tij
kohore. Materialet e gjetura në këto qendra prehistorike, krahas atyre
të dala në dritë shumë kohë më parë si në Velçë të Vlorës ose rastësisht
në rrethet e tjera të vendit, kanë dhënë mundësi që të njihen aspekte
të ndryshme të jetës ekonomike, shoqërore dhe kulturore të banorëve
neolitikë të territorit tonë, ndërsa përhapja e gjerë e këtyre
vendbanimeve dhe e gjetjeve rastësore neolitike ka treguar se ky
territor gjatë kësaj epoke ka qenë i banuar dendur dhe pa ndërprerje.

Jeta
në vendin tonë gjatë neolitit u zhvillua në kushte shumë të
përshtatshme natyrore. Klima e ftohtë dhe e lagësht e paleolitit, e cila
kishte filluar që në mezolit t’i lëshonte vendin një klime më të butë,
tani merr pak a shumë karakterin e klimës së sotme. Si rrjedhim edhe
flora e fauna thuajse nuk ndryshojnë prej asaj të ditëve tona.

Këto
rrethana të favorshme natyrore ndihmuan që vendi ynë gjatë neolitit të
arrijë në një nivel të lartë zhvillimi ekonomik dhe kulturor për atë
kohë. Njeriu nga skllav i natyrës, siç ishte në paleolit, shndërrohet
tani, pak e nga pak, në zotërues i saj. Në këtë kohë lindin e zhvillohen
forma të ndryshme të veprimtarisë prodhuese të njeriut, të cilat me
plot të drejtë mund të merren si zanafilla e degëve të veçanta të ekonomisë dhe të
përparimit teknik e kulturor të shoqërisë së sotme. Të tilla janë
bujqësia e blegtoria, prodhimi i qeramikës, tjerrja dhe endja, teknika e
ndërtimit të banesave etj. Përsoset në këtë kohë edhe teknika e punimit
të veglave prej kocke dhe prej guri. Hyn në përdorim të gjerë dhe bëhet
karakteristike për epokën dhe teknika e lëmimit të gurit. Nga fundi i
neolitit (eneolit), për të parën herë dalin dhe veglat e objektet prej
bakri, të cilat shënojnë dhe fillimet e metalurgjisë në vendin tonë.

Në
këto periudha të largëta të prehistorisë, vendbanimet i ndeshim
zakonisht nëpër tarraca lumore, pranë burimeve ose në vende me toka
pjellore dhe të pasura me pyje që strehonin shumë kafshë të egra. Por
krahas këtyre, vazhdonin të shërbenin si vendbanim edhe shpellat
(shpella e Velçës, e Trenit, e Konispolit, e Blazit etj.). Banesat
paraqiten dy llojesh: në formë gropash nëndhese (Cakran) dhe të tilla të
ndërtuara drejt mbi tokë (Maliq, Kamnik, Kolsh etj.). Zakonisht këto
kishin planimetri drejtkëndëshe dhe ishin një ose dy dhomëshe. Muret e
tyre thureshin me thupra ose me kallama dhe lyheshin pastaj me baltë në
njërën ose në të dy faqet e tyre. Dyshemetë ishin gjithashtu prej balte;
në disa raste ato vendoseshin mbi shtroje trarësh për të izoluar
lagështirën. Në Dunavec dhe në Maliq të Korçës janë zbuluar banime të
ngritura mbi hunj (palafite). Mbi hunjtë vertikalë qëndronte një
platformë prej trarësh të vendosur horizontalisht e mbi të ngriheshin
banesat (kasollet) të shtruara me baltë. Palafiti i Maliqit ka qenë i
rrethuar me një gardh që e mbronte nga vërshimi i ujit apo nga rreziqe
të tjera.

Ekonomia
Nga materialet e zbuluara në vendbanimet neolitike të
vendit tonë del se bujqësia përbënte një nga format kryesore të
prodhimit dhe sidomos tek ato bashkësi primitive që banonin në toka
pjellore, si p.sh. në pellgun e Korçës, në fushën e Cakranit (Fier) etj.
Toka punohej cekët me shat prej guri ose briri dreri. Kjo ishte forma
më primitive e punimit të tokës. Në këtë kohë mbillej gruri si dhe
llojet e tjera të drithërave. Këtë e tregojnë farërat e karbonizuara të
zbuluara në shtresat neolitike të Podgories, të Konispolit, të Maliqit
apo në muret e banesave të lyera me baltë të përzier me byk drithërash,
siç i gjejmë në vendbanimet më të hershme neolitike (Vashtëmi, Kolsh
etj.).

Në depozitimet neolitike të vendit tonë, përzier me
mbeturina të ndryshme të kulturës, janë zbuluar me shumicë dhe kocka
bagëtish të imëta dhe të trasha, që tregojnë se krahas bujqësisë banorët
neolitikë merreshin edhe me blegtori. Prej bagëtive ata siguronin
qumështin, mishin, leshin, lëkurën etj. Një pjesë të këtyre produkteve
ata i siguronin dhe nëpërmjet gjuetisë së kafshëve të egra, kockat dhe
brirët e të cilave i ndeshim gjithashtu në qendrat e banuara të kësaj
kohe. Dreri ishte një nga kafshët e egra më të parapëlqyera të gjahut, i
cili përveç mishit dhe lëkurës, u siguronte bujqve primitivë edhe
brirët me të cilët bënin vegla të ndryshme bujqësore, si shetër, çekanë
etj., dhe që i gjejmë të përfaqësuar mirë sidomos në vendbanimin e
Dunavecit e të Maliqit. Po këtu janë zbuluar edhe shumë pesha rrjetash,
gropa etj., që dëshmojnë se një formë tjetër e sigurimit të ushqimit të
banorëve neolitikë të Dunavecit e të Maliqit ishte dhe peshkimi.

Banorët
neolitikë të vendit tonë dinin gjithashtu të tirrnin fijen dhe të
endnin prej saj rroba me anë të vegjës primitive vertikale. Këtë e
tregojnë rrotullat e boshtit dhe peshat për tërheqjen e fijes në vegjë,
të zbuluara në Maliq e gjetkë. Që në etapën më të hershme të neolitit
shfaqen dhe enët prej balte të pjekur, që përbëjnë si kudo gjetjet më të
shumta e më të rëndësishme në vendbanimet e kësaj kohe. Prodhimi
primitiv i tyre ashtu si edhe ai i tekstilit dhe i prodhimeve bujqësore,
ishte i lidhur me punën e gruas. Çdo bashkësi neolitike i përgatiste
vetë enët sipas nevojave të saj. Ato punoheshin me dorë në forma e
madhësi të ndryshme, me faqe të trasha ose të holla, me ose pa zbukurime
sipas qëllimit të tyre praktik.

Zhvillimi i madh, për atë kohë, i
prodhimit, i cili gjeti shprehjen e vet në shtimin e llojeve të veglave
të punës dhe në përmirësimin teknik të punimit të tyre, në zhvillimin e
formave të tilla të ekonomisë, siç ishin bujqësia dhe blegtoria etj.,
solli ndryshime dhe në organizimin shoqëror, që u pasqyrua në
përmirësimin e mëtejshëm të strukturës gjinore. Gjinia matriarkale e
lindur që në paleolitin e lartë dhe e zhvilluar dalëngadalë gjatë
mezolitit arrin tani fazën e lulëzimit të saj. Në fushën ekonomike kjo
fazë e zhvillimit gjinor ishte e lidhur kryesisht me zhvillimin e
bujqësisë primitive, e cila duke qenë punë e gruas, i jepte asaj një
vend me rëndësi në prodhimin shoqëror. Paraqitja e saj me figurat e
shumta prej balte, dëshmon se ajo kishte një pozitë parësore në gjini.
Martesa me grupe, karakteristike për periudhën e hershme të
matriarkatit, zëvendësohet tani në periudhën e lulëzimit të saj me një
formë të re më të përsosur, me martesën me çifte.

Gjatë gjithë
kohës së neolitit, gjinia mbetet e vetmja njësi shoqërore dhe ekonomike
në bashkësinë primitive. Në këtë gjini kishte jo vetëm bashkësi
familjesh me çifte, por edhe një organizim pune dhe konsumi kolektiv.
Puna e përbashkët i shpinte njerëzit në pronën e përbashkët mbi mjetet e
prodhimit dhe mbi produktet e prodhimit.

Ndërmjet gjinive, që
jetonin në afërsi të njëra-tjetrës, u vendosën gjatë kësaj periudhe
marrëdhënie të tilla ekonomike e shoqërore që shpunë në formimin e
bashkësive fisnore. Midis këtyre njësive të mëdha fisnore fqinje ose më
të largëta, ekzistonin marrëdhënie këmbimi. Në vendbanimet tona
neolitike janë ndeshur sende të sjella nga krahina të largëta, siç janë p.sh., importet e poçerisë diminiane të Thesalisë në depozitimet e vendbanimit të Cakranit apo të Kamnikut etj.

Arti
Arti i bujqve dhe i blegtorëve neolitikë priret drejt formave dekorative gjeometrike dhe figurative skematike.

Arti
dekorativ neolitik shfaqet me tërë përmbajtjen e tij sidomos në
prodhimet e poçerisë, ku shumë nga format e enëve me harmoninë dhe me
elegancën e trupit të tyre i tejkalojnë kërkesat e ngushta utilitare dhe
hyjnë në fushën e realizimeve artistike.

Në tërë kulturat
neolitike të vendit tonë qeramika paraqitet e zbukuruar me ornamente të
shumta të realizuara me teknika të ndryshme (pikturim, gërvishtje,
ngulitje, inkrustim, etj.) dhe trajtime të veçanta stilistike, sipas
fazave të zhvillimit përparues të saj. Motivet e zbukurimit përbëhen nga
vija të drejta ose të përkulura me kombinime nga më të ndryshmet, si
dhe nga figura gjeometrike: trekëndësha e rombe me fushë të zbrazët ose
të vizatuar, nga rrathë, spirale, meandra, etj. Këto motive, përveç
zhvillimit të thjeshtë për të zbukuruar enët, kanë shërbyer, në mjaft
raste, edhe si simbole grafike për të paraqitur ambientin, sendet apo
fuqitë e natyrës sipas botëkuptimit magjik të njerëzve neolitikë.

Arti
figurativ i kësaj kohe përfaqësohet kryesisht nga figurat antropomorfe
apo zoomorfe prej balte të pjekur, të cilat kryesisht janë të vogla.
Tipari më karakteristik i tyre është skematizimi i formës, nganjëherë
jashtë masës, ashtu sikurse është në artin dekorativ të qeramikës
gjeometrizimi i theksuar i ornamentit. Këto figura qeniesh paraqiten në
formë cilindrike, plaçke apo steatopigjike (vithegjera), në këmbë ose ulur.
Një pjesë e tyre janë të ngjashme me tipat përkatës të Azisë së Përparme
dhe të Mesdheut Lindor, gjë që tregon për lidhje e ndikime kulturore të
drejtpërdrejta të kulturave neolitike të vendit tonë me ato të këtij
areali.

Këto prodhime plastike, shpesh me vlera artistike,
personifikonin, nga ana tjetër, ato fuqi të panjohura, të cilat sipas
bujqve dhe blegtorëve primitivë, kishin në dorë pjellorinë e tokës dhe
mbarështimin e kafshëve. Kështu, figurat e grave, të cilat mbizotërojnë
në plastikën antropomorfe neolitike, janë të lidhura me kultin e
pjellorisë së tokës-nënë, ndërsa ato që riprodhojnë figura zoomorfe - me
kultin e kafshëve shtëpiake, që luanin, ashtu sikurse dhe bujqësia, një
rol të rëndësishëm në ekonominë e bashkësisë neolitike. Me kultin e
tokës-nënë dhe të kafshëve lidhen edhe vazot antropomorfe e zoomorfe të
zbuluara në vendbanimet neolitike të Maliqit, të Dunavecit etj.

Botëkuptimi
i banorëve neolitikë është shprehur edhe në kultin e varrimit. Varrosja
e të vdekurve bëhej pranë ose brenda territorit të vendbanimit. Varret
nuk kishin ndonjë ndërtim të veçantë; kufoma vendosej në një gropë të
cekët në pozicion fjetjeje dhe këmbë të mbledhura pa takëm funeral. Riti
i varrimit brenda territorit të banuar ose brenda banesës ishte i
lidhur me një zakon shumë të përhapur në atë kohë në Ballkan dhe në
përgjithësi në rajonin e gjerë të Mesdheut. Siç duket, ai kishte
karakter flijimi dhe u kushtohej fuqive që mbronin vendbanimin.

Grupet etno-kulturore
Numri i konsiderueshëm i vendbanimeve
neolitike të zbuluara në tërë territorin e Shqipërisë si edhe përkatësia
kohore e tyre nga neoliti i hershëm në neolitin e mesëm, të vonë, duke
përfshirë dhe epokën e bakrit, e bëjnë të mundur të veçojmë disa grupe
kulturore dhe ta ndjekim zhvillimin e kulturës pa ndërprerje nga
fillimet e mijëvjeçarit të shtatë e deri në fund të mijëvjeçarit të
katërt p.e.sonë.

Neoliti i hershëm, përfaqësohet nga Vlushi,
Podgoria I, Vashtëmia, Kolshi I, Burimi dhe Blazi I e II. Vendbanimi i
Vlushit karakterizohet nga një qeramikë trashanike ngjyrë gri të zezë,
me forma tepër të thjeshta e me pak zbukurime të bëra me shtypje.
Qeramika gjendet së bashku me vegla pune prej stralli tipike mezolitike,
ndaj Vlushi i takon periudhës kalimtare nga mezoliti në neolit.

Kultura
Podgorie I, Vashtëmia, Kolshi I, Burimi dhe Blazi I, II, të cilat janë
njohur e studiuar mirë, i takojnë neolitit të hershëm të zhvilluar. Kjo
periudhë në territorin e Shqipërisë Juglindore është dokumentuar nga
kultura Podgorie I. Falë një shtrese kulturore të trashë rreth 3 m e
mjaft të qartë, në Podgorie, dhe të një lënde shumë të pasur
arkeologjike mund të rindërtohet tabloja e asaj kulture, e cila
karakterizohet nga qeramika njëngjyrëshe e kuqe me shkëlqim, nga
qeramika e pikturuar me bojë të bardhë mbi sfond të kuq si edhe nga
figurat steatopigjike prej balte e tryezat e thjeshta të kultit, të
cilat i vënë në raporte të drejtpërdrejta kulturore e kronologjike me
neolitin e hershëm të Thesalisë (faza Presesklo e pjesërisht
Protosesklo), si edhe me neolitin e hershëm të Maqedonisë
(Vrshnik-Anzabegovo Ib, c). Elementet e tjera të pranishme në Podgorie
I, si qeramika impreso e tipit të Devollit e ajo e tipit adriatik, si
edhe qeramika barbotine e sheshtë e vënë atë në lidhje me kulturat e
neolitit të hershëm adriatik e ballkano-qendror.

Kultura përfaqësuese e Shqipërisë Verilindore, Kolshi I ka si tregues themelor qeramikën barbotine në reliev të ngritur,qeramikën e pikturuar me bojë kafe mbi sfond të kuq dhe qeramikën
impreso, të cilat vendosen mjaft qartë në raporte kulturore e
kronologjike me Rudnikun (Rudniku III) në Kosovë dhe me gjithë kulturat e
fazës Starçevo II b të Ballkanit Qendror. Blazi I e II në zonën e Matit
ka qeramikë të tipit impreso-kardium me motive të ndryshme, si edhe
qeramikë njëngjyrëshe gri e të zezë me shkëlqim që i japin kulturës së
këtij vendbanimi shpellor karakterin adriatik lindor (Smilçiç I).

Kalimi
nga neoliti i hershëm në neolitin e mesëm shënon një kthesë në të
gjithë zhvillimin kulturor të territorit të vendit tonë, gjë që është
pasqyruar mjaft qartë në kulturat Dunavec I - Cakran Blaz III, të cilat
përfaqësojnë dhe tri fazat kryesore të zhvillimit të neolitit të mesëm
në Shqipëri. Tipar themelor për të gjitha fazat e kësaj periudhe është
qeramika ngjyrë gri, gri e zezë dhe e zezë me sipërfaqe të lëmuar me ose
pa shkëlqim, si edhe qeramika barbotine e impreso të trashëguara nga
neoliti i hershëm. Qeramika shquhet për një larmi formash ku
mbizotërojnë kupat bikonike me variante të ndryshme, tasat trung konikë
me fund të lartë, enët me trup sferik me profile të ndryshme etj.
Qeramika e neolitit të mesëm dallohet edhe për pasurinë e zbukurimeve të
bëra me incizim e thellim, hera-herës të inkrustuara me bojë të kuqe
ose të bardhë, për zbukurimet plastike variantesh të ndryshme, për
zbukurimin me kanelyra, me pikturim etj.

Çdo njëra nga tri
kulturat përfaqësuese ka tiparet dhe veçoritë lokale që burojnë nga
diferencat në kronologjinë relative si edhe nga pozita gjeografike, nga
raportet e lidhjet që ato kishin me kulturat fqinje.

Faza Dunavec
I që përfaqëson shtresën më të hershme të neolitit të mesëm është e
lidhur me ekzistencën e një vendbanimi palafit, i cili, sot për sot,
është më i hershmi në territorin e Ballkanit. Në Dunavecin I, krahas
qeramikës së zezë të cilësisë shumë të mirë vazhdoi të përdorej gjerësisht qeramika
barbotine me reliev të zhvilluar, traditë kjo e neolitit të hershëm
Starçevian. Por tonin kulturës së Dunavecit I ia jepnin format e reja të
enëve të zbukurimit në reliev, zbukurimet me incizim e ngulitje,
zbukurimet me kanelyra, pikturimi gri etj.

Gjatë Dunavecit II,
krahas elementeve që u trashëguan nga periudha paraardhëse, që edhe këtu
përbëjnë shumicën, ka edhe një tog elementesh të reja që e veçojnë atë
si një fazë më vete. Zbukurimi në reliev njeh zhvillimin e tij më të
gjerë, po ashtu bëhet tipik zbukurimi me gërvishtje i llojit adriatik,
kanelyra përmirësohet cilësisht dhe, krahas pikturimit gri, del edhe
qeramika e pikturuar me bojë të kuqërremtë. Në këtë fazë shfaqen edhe
fragmentet e para të qeramikës dyngjyrëshe kuq e zi.

Cakrani dhe
Dunaveci II kanë përputhje të plotë kulturore e kronologjike. Për t’u
shënuar është gjetja në Cakran e disa fragmenteve enësh të pikturuara
dhe në Dunavec II e një fragmenti, të cilat janë të importuara nga
kultura Thesalike e Diminit të hershëm (faza Tsangli). Ato japin një
datë të saktë për ekzistencën e njëkohshme të Cakranit e të Dunavecit II
me Tsanglin dhe në të njëjtën kohë dëshmojnë për zhvillimin e këmbimit
midis trevave tona me Thesalinë. Edhe kultura e Kolshit II në territorin
e Shqipërisë Verilindore gjen përputhje të plotë me atë të Cakranit.

Faza
fundore e neolitit të mesëm është dëshmuar nga Blazi III në territorin e
Shqipërisë së brendshme qendrore. Ajo karakterizohet nga qeramika
ngjyrë gri, gri e zezë e ngjyrë kafe e zbukuruar me motive
linearo-gjeometrike e spiralike, të cilat janë elemente karakteristike
për kulturat danilike të bregdetit dalmatin. Krahas tyre ka edhe enë të
zbukuruara me ornamente me vija të thelluara, të cilat mjaft mirë e vënë
këtë fazë të neolitit të mesëm në raporte kulturore e kronologjike me kulturën Lisiçiç (Hvar I) të neolitit të vonë të Adriatikut.

Kulturat
e neolitit të mesëm të vendit tonë kanë edhe disa tregues të
rëndësishëm të kultit e të botës shpirtërore. Si shfaqje e re dhe
kryesore janë ritonet, enë jo të zakonshme me katër këmbë me grykë
vezake të vendosur pjerrtas me një dorezë të madhe në pjesën e sipërme
të trupit dhe të lyera me bojë të kuqe. Këto ritone sipas mendimit të
shumë studiuesve duhet të kenë shërbyer në ceremoni rituale kushtuar
kulteve të rëndësishme, siç është ai i pjellorisë së tokës, i nënës së
madhe, kulte që ishin të lidhura me riprodhimin e jetës, me pjellorinë e
tokës e të bagëtisë, të cilat ishin degët bazë të ekonomisë.

Një
kult tjetër i epokës neolitike është ai i varrimit të fëmijëve në
vendbanim, të vendosur në pozicion kruspull, dëshmi e një flijimi për
vetë vendbanimin.

Kalimi nga periudha e neolitit të mesëm në
neolitin e vonë është bërë shkallë-shkallë, gjë që provohet nga kultura e
vendbanimeve të Dërsnikut, të Barçit II dhe të Maliqit I (Kamnik) ku
disa tregues të kulturës vazhdojnë edhe gjatë neolitit të vonë, madje
zhvillohen më tej dhe bëhen karakteristike. E tillë është qeramika me
tone të çelëta e punuar me kujdes dhe e pikturuar me ngjyra të ndryshme,
me motive të larmishme linearo-gjeometrike dhe meandro-spiralike. Kjo
qeramikë krijon efekte shumë të ngjashme me qeramikën e neolitit të vonë
të Thesalisë, që njihet arkeologjikisht si faza e Diminit klasik. Këto
elemente kulturore luajtën një rol të rëndësishëm në formimin e kulturës
së neolitit të vonë të vendit tonë.Fazën finale të epokës së gurit të ri ose siç quhet ndryshe epoka e
bakrit, e përfaqësojnë tri vendbanime me një vijimësi kulturore e
kronologjike: Burimasi, Maliqi II a dhe Maliqi II b. Kultura e tyre
karakterizohet nga përsosja e veglave të strallit, e veglave me gur të
lëmuar dhe e atyre prej kocke e briri, si dhe dalja e veglave të para
prej bakri (sëpata të tipit daltë, biza e grepa peshkimi), të cilat për
shkak të cilësisë së butë të bakrit nuk mundën të zëvendësonin veglat e
traditës neolitike. Tiparin themelor të kësaj faze e përbën qeramika, e
cila dallohet për cilësinë e punimit të saj, për larminë e formave të
enëve, për ngjyrën e zezë e gri të zezë shpeshherë me shkëlqim, si edhe
për zbukurimet e shumëllojshme (me pikturim gri, me bojë të bardhë ose
të kuqe, me incizim, me ornamente plastike apo kanelyra etj.). Kultura
shquhet edhe për një pasuri e larmi objektesh kulti, si figura
antropomorfe e zoomorfe, tavolina kulti e objekte të tjera të karakterit
ritual.

Kultura neolitike e vendit tonë u zhvillua në lidhje e
marrëdhënie të ngushta me kulturat bashkëkohëse të vendeve fqinje, si me
kulturën Crnobuki-Shuplevac të Pelagonisë, me kulturën Rahmani të
Thesalisë dhe me kulturat egjeane të bronzit të hershëm. Të dhënat e
deriatëhershme dëshmojnë kështu se kultura neolitike në vendin tonë
zhvillohet pa ndonjë ndërprerje dhe mbi një bazë autoktone. Njohuritë e
deritanishme nuk janë të mjaftueshme për të përcaktuar se cilët ishin
përfaqësuesit e grupeve apo të komplekseve më të gjera etnokulturore
ballkanike të kësaj kohe. Mendimet e ndryshme sipas të cilave këto mund
të kenë qenë ose jo popullsi indoevropiane mbeten ende të diskutueshme,
sa kohë që të dhënat gjuhësore nga fusha e toponimisë së lashtë të
Ballkanit është vështirë të përputhen me siguri me të dhënat
arkeologjike. Në këto rrethana, banorët e kësaj lashtësie të largët,
këto grupe kulturore ka shumë gjasë t’i takonin një popullsie

Herodoti
lindi në Halikarnas rreth vitit 484 - 425 p.e.s.), ishte autor i
veprave antike të filozofisë që më vonë nga shumë shkencëtarë merren si
pikënisje e punës së tyre.

Përndryshe Herodoti me udhëtimin e tij
(të filluar rreth viteve 455-452 p.e.s.) nëpër Evropë, Azi dhe Afrikë
merret edhe si babai i historisë. Në udhëtimin e tij, ai vizitoi edhe
krahina të ndryshme të gadishullit ballkanik si Ilirinë, Trakinë e
Maqedoninë.

Gjatë qëndrimit të tij në Athinë ai afrohet me
rrethin e Periliut dhe si duket vendosi të shkruajë veprën e tij
Historia e Herodotit në nëntë libra.

Herodoti është i pari që
krijoi një vepër të përgjithshme historike, të mbështetur mbi një
kritikë historike, edhe pse kjo ishte një kritikë sipërfaqësore. Shumë
të dhëna në veprat e tij janë vërtetuar edhe me të dhëna arkeologjike.
Hesiodijetoi
në VIII - VII p.e.s.), ishte i autor veprave antike të filozofisë që më
vonë nga shumë shkencëtarë merren si pikënisje e punës së tyre, poet i
Greqisë antike, jetoi në shekullin e VIII-VII p.e.s. Lindi në Beoi, në
një familje fshatare dhe vetë ai u muar me bujqësi. Hesiodi shkroi dy
poema në heksametër: "Theogonia" (Krijimi i perëndive) dhe "Erga kai
hemerai" (Punë dhe ditë).

Poemat e Hesiodit japin të dhëna të rëndësishme mbi teknikën e ekonomisë fshatare në Greqin antike.
Homeriishte
poet epik legjendar i Greqisë antike. Për qënjen dhe veprimtarinë e tij
letrare, kritikët modernë kanë mendime të ndryshme dhe kanë të bëjnë me
dy poema te mrekullueshme të nivelit botëror: Iliada dhe Odisea.

Është
vërtetuar arkeologjikisht se poemat e tij përkundër fantazisë poetike,
pasqyrojnë ngjarje të vërteta historike që kanë ndodhur shumë më para se
të krijoheshin poemat. Këto ngjarje kanë ndodhur në shekulljt XIII -
XII p.e.s. Të dhënat që rrjedhin nga poemat e Homerit kanë shërbyer dhe
shërbejnë si burime historike për njohjen e historisë së Greqisë antike.
Gjithashtu vlen per tu theksuar se mbi figurën e Homerit janë hedhur
shumë hije dyshimi te cilat vënë në dyshim vetë ekzistencén e tij. Por
ajo qe bie më shumë në sy është diferenca artistike ndërmjet dy veprave.
Përderisa Iliada është shkruar né njé stil epik, Odisea paraqitet me
stil lirik. Madje nga studjues të shumtë është hedhur ideja se ndoshta
këto dy vepra nuk janë shkruar nga i njëjti autor.

Thukididi
(rreth 460 p.e.s. - 400 p.e.s.), ishte historiani i parë i vërtetë,
nëse merret se Herodoti është babai i Historisë. Lindi në Athinë rreth
vitit 460 p.e.s. dhe vdiq pas vitit 400 p.e.s.. Në vitin 424 p.e.s.
Thukididi ishte komandant i një njësie detare athinase, që gjendej pranë
ishullit Thasos. Si komandat i kësaj njësie ai kishte për detyrë
mbrojtjen e Amfipolit, i cili ra, dhe për këtë shkak ai u dënua nga
athinasit në mungesë me vdekje. Nga këtu jetoi në mërgim deri në vitin
404 p.e.s. kur u kthye në Athinë.

Thukididi ka shkruar Historinë e
luftës së Peloponezit, së cilës ia ka kushtuar tërë jetën. Si një
historian i vërtetë, ai nuk i përshkruan ngjarjet në bazë të perëndive e
mrekullirave, siç e bënin paraardhësit e tij, por në bazë të një
kriteri shkencor. Ai thekson thënie të personave që kishin ndikim në
ngjarje. Kjo e bëri atë shembull për historianet e mëvonshëm të
antikitetit, të cilët e çmuan lart punën e tij.Sokrati
(470—399 p.e.s.) ishte një filozof i lashtë grek. Ndihmesa e tij më e
rëndësishme në mendimin evropian është mënyra e hulumtimit, e njohur si
përzgjedhje, që e zbatoi në shqyrtimin kritik të koncepteve themelore
morale. Për këtë arsye Sokrati njihet si babai i etikës apo filozofisë
morale si dhe filozofisë në përgjithësi.

Sokrati nuk la pas asnjë
shkrim. Burimi kryesor i të dhënave mbi Sokratin është nxënësi i tij
Platoni, e më pas Ksenofoni. Dëshmi tjetër mbi Sokratin gjendet në
komedinë "Retë" të Aristofanit.

Përgjithsisht mendohet se Sokrati
nuk shkroi asgjë, për shkak të mendimit të tij, se filozofia nuk mund
të çohet përpara nga një shkrim, gjersa ai përçon njohuri por jo dituri.

Thënie të Sokratit
Duhet të hahet për të jetuar, jo të jetohet për të ngrënë.
Kush do të lëvizë botën të lëvizë më parë vetveten.
Un e di që s´di.
Sak isha një njeri shumë i ndershëm për të jetuar dhe qenë politikan.
Këshilla
ime për ty është të martohesh; nëse do të gjesh një grua të mirë, do të
jesh i lumtur; nëse nuk do ta gjesh do të bëhesh një filozof.
Padija është zanafilla e të gjitha të këqiave.
Është më mirë të pësosh padrejtësi sesa të ushtrosh.
Kujtohu
gjithnjë, se çdo gjë është kalimtare (e përkohëshme); atëherë nuk do të
jesh tepër i gëzuar në lumturi dhe jo shumë i pikëlluar në fatkeqësi
(vuajtje).
Kush beson, se është diçka, ka ndaluar, të bëhet diçka.
Ku s´ka me fjalosje, fillon dhuna.
Nuk është marre (kori), të mos dish asgjë, por, të mos duash të mësosh kurrgjë.
Jo sepse është e vështirë, nuk guxojmë, por sepse nuk guxojmë, është e vështirë.
Unë nuk mund ta mësoj askënd për asgjë ; Unë vetëm mund t'i bëj të mendojnë.
Isokrati (
rreth 436 p.e.s. - 338 p.e.s. ), lindi në Athinë në vitin 436 p.e.s dhe
vdiq po këtu në moshen 100 vjeçare (338 p.e.s.). Ishte orator i njohur
dhe mësues i retorikës. Në Kio e më von edhe në Athinë hapi shkollën e
oratorisë dhe e ngriti zhvillimin e artit të fjalës. Në shkollën e
Isokratit morren mësime historianë, poetë e burra shteti të mëvonshëm.
Kishe mardhënje të mira më shumë prijës dhe mbretë të kohës së tij.

Ëndrra e tij ishte të gjente një mbret i cili do të bashkonte prirsit grekë në luftë kundër persëve.

Nga
ky autorë janë ruajtur, pjesërisht jo në origjinal ; 21 ligjërata dhe 9
letra. Ligjëratat e tij janë të përpunuara artistikishtë, mirpo
gjatësia e tyre të lodhë.

Isokrati në ligjëratat e tij përmendë
Ilirin, ku më interesante është ligjërata për Filipin e II të Maqedonisë
në të cilen bëhet fjalë për pushtimet e tij në pjesën Jugore të
Ilirisë.

Platoni
ishte një filozof i greqisë antike dhe ka jetuar në Athinë prej 427
p.e.s. deri 347 p.e.s., ai vlen si nje ndër filzofët më të rëndësishem
të historisë, student i Sokratit, autor i disa dialogjeve filozofike dhe
themelues i Akademisë në Athinë ku studioi edhe Aristoteli. Kjo Akademi
qëndroi nëntë shekuj me rradhë.

Platoni ka dhënë mësim në
Akademi intenzivisht dhe ka shkruar mbi shumë çështje filozofike, që
kanë qënë veçanërisht të lidhura me politikën, etikën, metafizikën dhe
epistimologjinë. Ndër shkrimet më të njohura të Platonit janë dialogjet e
tij. Mendohet që të gjitha dialogjet autentike të Platonit kanë
mbijetuar.

Platoni shihte si idhullin e tij sokratin prandaj ai
shkruan ne veprat e tij ne formen e djalogut ate cka shpreh sokrati.ne
veprat e tij si republika ai ve theksin tek drejtesia duke e theksuar se
drejtesia eshte ti besh mire miqve dhe keq armiqve por ky ishte
thejeshte nje perkufizim paraprak per platonin drejtesia eshte harmoni e
shpirtit eshte e cuditshme qe platoni qe ne ate kohe tregon mbi
barazine qe duhet te kishte femra me mashkullin. nje femer mund te ishte
edhe mbrete filozofe qe do te thote te ishte kruetare e shtetit.


Demosthenis
( rreth 384 p.e.s. - 322 p.e.s.), ishte orator i Greqisë së lashtë i
lindur në Athinë në vitin 384 p.e.s. Demonsteni vdiq më 322 p.e.s.. Që
në moshën 20 vjeçare filloj të mbajë fjalime me rëndësi së pari fjalim
para gjyqit dhe pastaj në vitin 354 fjalim publik me përmbajtje
politike. Më vonë udhëhoqi partin athinaseje për pavarësi, që luftonte
kundër Filipit II të Maqedonisë. Ligjëratat e tij kundër Filipit janë të
njohura si shembuj të paarritshëm të artit retorik.

Në vitin 345 p.e.s. së bashku me Eskinin morri pjesë në delegacionin i cili nënshkroi paqen e pafavorshme për Athinën meFilipin e II të Maqedonisë. Ndërsa në vitin 340 p.e.s. organizojë
lidhjen anti maqedonase, mori pjesë edhe fisi ilirë i taulatëve.

Mori pjesë personalisht në luftën e Keronesë dhe aty mbajti një fjalim të përmotshëm për të varët në luftë.

Skylaksi është një udhëtar, gjeograf dhe historian grek që ka jetuar midis shek. VI-V para e. sonë.

Me
emrin e këtij gjeografi është lidhur edhe vepra e titulluar "Periplus
tes thallases tes eikumenes Europes kai Azias kai Libyes" (Lundrimi buzë
brigjeve të Evropës, të Azisë dhe të Afrikës). Në këtë vepër jepet një
përshkrim gjeografik i krahinave bregdetare të Ilirisë.Aristoteli
(384 p.e.s. Stragira, Maqedoni – 7 mars, 322 p.e.s. Halkidhiki, Ev´via)
ishte filozof i Greqisë së lashtë. Ai së bashku me Platonin mendohet si
një nga personat më me ndikim në filozofinë e botës perëndimore. Ai
shkroi shumë libra mbi fizikën, letërsinë, retorikë, biologjinë,
zoologjinë, dhe qeverisjen e shtetit. Ai ishte student i Platonit dhe
mësues i Aleksandrit të Madh.

Aristoteli sipas shumë mendimtarëve
është mendimtari më i gjithanshëm dhe filozofi më i madh i botës antike
dhe një ndër filozofët më të mëdhnj në tërë historinë e filozofisë, në
përgjithësi. Për nga thellësia mendore, për nga gjerësia e interesimit
shkencor, për nga mënyra e shpjegimit të çështjeve në shqyrtim dhe për
nga numri i veprave që shkroi, Aristoteli është gati i pashoq në
historinë e mendimit njerëzor.

Aristoteli lindi në Stragira, të
Trakisë , rrjedh nga një familje e arsimuar, në të cilën tradicionalisht
kultivoheshin shkencat natyrore dhe mjekësia. I ati i Aristotelit ishte
mjek në oborrin mbretëror të mbretit maqedonas Amintesi II, kurse më
vonë edhe të Filipit.

Në moshën shtatëmbëdhjetë vjeçare,
Aristoteli shkoi në Athinë, në akademinë e Platonit, ku qëndroi plot 20
vjet me radhë, derisa vdiq mësuesi i tij Platoni.Sipas Aristotelit, qenia e çdo gjëje apo ndodhie zhvillohet nga shumë
mundësi të lëndëve të fshehta me ndihmën e lëvizjeve të fuqisë formuese.
Afirmimi dhe përdorimi i sistemit të Aristotelit në mesjetën evropiane
është i njohur si Aristotelizmi.

Në njohjen e Aristotelit dhe
veprimtarisë së tij, merita të mëdha kanë dijetarët myslimanë në radhë
të pare Ibën Sina i njohur në perëndim me emrin Avicena dhe Ibën Rushd
(Averroès) nga Kordoba, të cilët me punën e tyre dhe analizat e komentet
e shkëlqyera e bënë të kuptueshme dhe akoma më cilësore filozofinë e
Aristotelit.

Polybi (rreth 200 p.e.s. - pas 120 p.e.s.), ishte historiani më i madh grek i lindur në Megalopol të Arkadisë.

Polibi
ishte aktiv në jetën politike të Greqisë së atëhershme dhe ishte një
ndër udhëheqësit e lidhjes së Ahesë. Pas humbjes në luftën e tretë
maqedonase-romake ai së bashku me aheasit tjerë u zu rob dhe u dërguan
në Romë. Deri në këtë kohë ai ishte i njohur si kundërshtarë i Romës,
mirëpo prezenca e tij në Romë dhe kontaktet e tija me shoqërinë
aristrokate romake ndikuan në mendimin e tij politik mbi Romën. Edhe pse
ai kishte fituar të drejtën të kthehej në vendlindje ai pas një vizite
të shkurtër të vendit të tij u kthye përsëri në Romë ku tashmë kishte
vendosur kontakte shumë të afërta me Scipion Emilianin. Në Emilianin ai
kishte gjetur një mik të ngushtë dhe e përcolli atë në ekspeditat
luftarake.

Polibi është autori i parë i historisë botërore të
kohës antike, ai përpiloi një vepër të quajtur "Historitë" e cila
përbëhet prej 40 librash. Fatkeqësisht nga vepra e tij janë ruajtur
vetëm pesë librat e parë, nga të tjerët kanë mbetur vetëm disa
fragmente.

Polibi në veprat e tij zakonisht si masë kohore e
ngjarjeve merr Olimpiadat e në raste të rralla përdorë datime tjera të
ndonjë ngjarje krahasuese. Burimet që përdor ai janë të zgjedhura dhe
mundohet që ato dhe mendimet e tija të i dokumentoi. Ai si detyrë të
historisë merr jo vetëm përshkrimin por edhe shpjegimin e ngjarjeve.

Skymni
(jetoi në III - II p.e.s ), ishte gjeograf grek nga Hiosi që jetoi në
shek. III-II p.e.s . Për këtë autor thuhet pa të drejtë se ka përpiluar
një vepër të emërtuar "Periegesis" (Përshkimi i botës). Autori i vërtet i
kësaj vepre ka hyrë në histori si Pseudo-Skymni që si duket ka jetuar
diku në shek. e I p.e.s ."Periegesis" apo latinisht "Orbis descriptio" është e shkruar në vargje,
prej kësaj vepre kanë mbetur vetëm disa fragmente. Vepra përbëhej nga
disa libra dhe si duket ndahej në dy pjesë të veçanta për Evopën dhe
Azinë.

Burimet e përdorura në këtë vepër janë nga shekulli IV
p.e.s dhe në disa raste ka të dhëna edhe nga shekulli V e VI p.e.s .
Autorët më të preferuar kanë qenë Herodoti, Efori, Theopompi dhe
Eratosthen. Në këtë vepër nuk përenden ngjarjet pas shekullit IV p.e.s.

Në fragmentet e ruajtuara të vepres mund të nxjerrën disa të dhëna gjeografike për truallin e Ilirëve.

Apollodori
(rreth 180 p.e.s. - rreth 109 p.e.s.), ishte shkrimtarë grekë i lindur
në Athinë rreth vitit 180 jetoi diku rreth 70 vite. Ishte nxënës i
Aristarhut dhe një nga dijetarët më të shumë anëshëm të Greqisë antike.
Shkroi shumë vepra e traktate në prozë e poezi por fatkeqësisht nga
veprat e tij ka mbetur e ruajtur një pjesë e vogël e tyre. Si vepra më e
rëndësishme e tij merret vepra e titulluar "Kronika" e shkruar në
vargje që paraqesin një grumbull ngjarjesh që kanë ndodhur nga
shkatërrimi i Trojës e deri te pushtimi romak i Greqisë. Po ahtu si
vepër e njohur e tij është edhe traktat i quajtur "Peri theon" (Mbi
perënditë) që përbëhet nga 24 libra por fatkeqësisht nga kjo vepër janë
ruajtur vetëm disa fragmente. Apollodori llogaritet të jetë edhe
përpiluesi i veprës "Biblioteka" e cila është krijuar shumë më vonë
(rreth shekullit I-II)

Në veprën që i atribohet Apollodorit të quajtur "Biblioteka" gjejmë të dhëna interesante për mitet dhe për Ilirët.Straboni jetoi gjatë viteve 63 p.e.s. - 20, ishte gjeograf dhe historian i Greqisë së lashtë.
Harta e Evropa sipas tij

Straboni
lindi në Amasia të Pontit diku rreth vitit 63 para e. sonë dhe vdiq
rreth vitit 20 të e. sonë. Përpos udhëtimeve të shumta që bëri nëpër
pjesët e perandorisë romake si Greqi, Azi, Itali dhe Egjipt, ai kaloi
edhe një pjesë të jetës në Romë. Straboni, duke u nisur nga vrojtimet e
tija personale nga udhëtimet dhe duke u mbështetur në veprat e autorëve
të ndryshëm antik Artemidori, Eratosthenit, Apollodorit, etj. shkroi veprën
"geographica" (Gjeografia) e cila përbëhet nga 17 libra. Strabosi disi
vazhdon veprën e Polibit që mbaron në vitin 144, dhe ai përshkruan
ngjarjet historike deri në kohën e luftës civile. Nga vepra historike
kanë mbetë të ruajtura vetëm disa fragmente.

Dionisi i Halikarnasit (jetoi
në I-rë p.e.s - I-rë), ishte dijetar i lashtë grekë nga Halikarnasi i
Karisë. Jetën e tij e kaloi kryesisht në Romë në kohën e Augustit.
Dionisi nga studiuesit e dijetarëve të antikës vlerësohet si një dijetar
i cili në veprat e tij mundohet të plotësoi Polibin për periudhën e
kohës më të lashtë.Përndryshe ai shkroi vepren Romaiki arheologia në latinishte e njohur si
Antiquitatum Romanarum (Historia e vjetër e Romës) një përmbledhje prej
20 librash. Po ashtu Dionisi shkroi edhe copa me karakter
retoriko-letra të titulluara Opuscula.

Në krijimtarinë e Dionisit gjejmë disa të dhëna me interes për pellazgët dhe fshatrat e Piros në Italin e asaj kohe.

Erastoteni
(276 p.e.s. - 194 p.e.s.) ishte astronom, gjeograf dhe matematikan grek.

Erastoteni lindi në Kirenë (Shahat, Libi), ndërsa vdiq në Aleksandri.

Famën
e arriti pasi që i pari i futi në përdorim kuptimet për gjerësinë dhe
gjatësinë gjeografike, dhe i pari arriti të llogarisë sipërfaqen e
Tokës.

Rreth vitit 200 p.e.r Eratosteni i pari filloi të përdorte
termin gjeografi, që do të thotë përshkrim i Tokës. Në matematikë është
i njohur për studimin e numrave të thjeshtë ku e përkufizoi një metodë
për gjetjen e numrave të thjeshtë e cila quhet Sita e Eratostenit