Filozofia (prej fjalëve greke philos - shok, mik dhe sophia - dituri, që mund të shqipërohen "dashuri për diturinë") është kuptuar në mënyra të ndryshme nga filozofë të ndryshëm gjatë historisë. Në përgjithësi, filozofia ka si synim kuptimin dhe shpjegimin e çështjeve më themelore të njerëzisë, si për shëmbull: realiteti, dituria, kuptimi, vlera, e qena dhe e vërteta.

Filozofia është lëmi shoqërore e cila mirret me studimin e botës totalitare, njeriut dhe pozitës së tij në të.

Filozofia është dashuri apo dashamirësi ndaj urtësisë apo mençurisë.

Ajo është njëherit një shqyrtim i thellë mendor dhe logjik i çështjeve të përgjithshme që kanë të bëjnë me botën dhe pozitën e njeriut në të.

Pa ashtu filozofia që nga fillimi ka qenë dhe sot e kësaj dite është një persiatje e thellë, e sistemuar dhe racionale mbi botën, gjithësinë, për njeriun, për vlerat, për të vërtetën, për të mirën, për të bukurën, për kuptimin e jetës etj.

Filozofia në kohën e Greqisë Antike, që ishte vatër jo vetëm e filozofisë por në përgjithësi e kulturës së Evropës perëndimore,konsiderohej një luks.

Në shfaqjen e filozofisë si një veprimtari racionale, rol të rëndësishëm kan luajtur kërshëria, ndarja.

Filozofia merret me problemet e përgjithshme dhe fundamentale rreth çështjeve si ekzistenca, dituria, e vërteta, bukuria, ligji, drejtësia, vlefshmëria, mendja, dhe gjuha.^[1][2] Filozofia dallohet nga mënyrat e tjera të zgjidhjes së këtyre problemeve (siç janë misticizmi ose mitologjia) nga qasja kritike dhe sistematike e saj si dhe mbështetja në argumente të arsyeshme.^[3] Fjala rrjedh nga greqishtja: φιλοσοφία, philosophía, "dashuria për dituri".^[4][5][6]

Degët kryesore të studimit filozofik janë :

• Metafizika, e cila mirret me natyrën e qenies dhe botën. Degë tradicionale të saj janë kozmologjia dhe ontologjia.
  
• Epistemologjia,
  e cila mirret me natyrën dhe përfshirjen e diturisë, dhe se a është e
  mundur dituria. Ndër çështjet kryesore të saj është sfida e paraqitur
  nga skepticizmi dhe
  
• marrëdhëniet mes të vërtetës, besimit, dhe justifikimit.
  
• Etika,
  ose 'filozofia e moralit', e cila mirret me pyetjet se si duhet të
  veprojnë njerëzit, nëse këto pyetje janë të përgjegjshme. Degët kryesore
  të etikës janë meta-etika, etika normative, dhe etika e aplikuar. Meta-etika
  mirret me natyrën e mendimit etik, krahasimit me sisteme etike të
  ndryshme, nëse ka apo jo të vërteta absolute etike, dhe si do të mund të
  njiheshin këto të vërteta. Etikës i bashkangjitet edhe ideja e moralit. Dialogjet e hershme të Platonit përfshijnë një kërkim mbi definicionin e virtytit.
  
• Filozofia politike,
  e cila studion qeverisjen dhe marrëdhëniet mes individëve dhe
  komuniteteve me shtetin. Ajo përfshin pyetjet mbi drejtësinë, të mirën,
  ligjin, pronën, dhe të drejtat dhe obligimet qytetare.
  
• Estetika, e cila mirret me bukurinë, artin, kënaqësinë, vlerat emocionale, perceptimin, dhe çështjet mbi shijen dhe ndjenjat.
  
• Logjika,
  e cila mirret me mënyrat e të menduarit që çojnë nga premisat e vërteta
  tek konkluzionet e vërteta, e zhvilluar fillimisht në Greqinë antike.
  Duke filluar në shekullin e 19të, matematikanë si Frege u fokusuan në trajtimin matematik të logjikës, dhe sot subjekti i logjikës ka dy ndarje të gjëra: logjika matematike (logjika formale simbolike) dhe ajo që quhet logjika filozofike.
  
• Filozofia e mendjes, e cila mirret me natyrën e mendjes dhe marrëdhëniet e saj me trupin, dhe karakterizohet me mosmarrëveshjet mes dualizmit dhe materializmit. Në vitet e fundit janë paraqitur ngjashmëri të shumta mes kësaj dege të filozofisë dhe shkencës kognitive.
  
• Filozofia e gjuhës, e cila është hulumtimi i arsyeshëm në natyrën, origjinën, dhe përdorimin e gjuhës.
  
• Filozofia e fesë është degë e filozofisë që bën pyetje rreth fesë.
  

Shumica e subjekteve akademike kanë një filozofi, për shembull filozofia e shkencës, filozofia e matematikës, filozofia e logjikës, filozofia e ligjit, dhe filozofia e historisë.
Përveç kësaj, një sërë subjektesh akademike kanë filluar të mirren me
çështje që historikisht do të kishin qenë detyrë e filozofisë. Këtu
përfshihet psikologjia, antropologjia dhe shkenca natyrore.

Filozofia perëndimore


Historia


Prezantimi i termeve "filozof" dhe "filozofi" konsiderohet meritë e mendimtarit grek Pitagora (Pythagoras). Ky përfundim bazohet në një shteg në një punim të humbur të Herakleides Pontikos, një disiplinë e Aristotelit. Konsiderohet të jetë pjesë e legjendave shumë të përhapura të Pitagoras në këtëkohë. "Filozofi" zëvendësoi fjalës "sofist" (nga sophoi), që përdorej për të përshkruar "njerëz të mençur", mësues të retorikës, të cilët ishin të rëndësishëm në Demokracinë Athinase.

Historia e filozofisë ndahet në gjashtë periudha: Filozofia antike, Filozofia mesjetare, Filozofia e Rilindjes, Filozofia Moderne e hershme dhe e vonshme dhe Filozofia Bashkëkohore.

Filozofia antike (rreth 600 Par.K.–rreth Pas. K. 500)

Filozofia antike është filozofia e botës Greko-Romake prej shekullit
të gjashtë (VI) para Krishtit [rreth 585] deri te shekulli i katërt pas
Krishtit. Zakonisht ndahet në tri periudha: Filozofia Para-Sokratike, periudhat e Platonit dhe Aristotelit, dhe periudha post-Aristoteliane (ose Helenistike). Ndonjëherë i shtohet një periudhë e katërt që përfshin filozofët e krishterë dhe Neo-platonist. Më të rëndësishmit e filozofëve antikë (nga aspekti i ndikimit të vazhdueshëm) janë Platoni dhe Aristoteli^[7].

Temat e filozofisë antike janë: kuptimi i shkaqeve fondamentale dhe principet e universit; duke e shpjeguar atë në një mënyrë ekonomike dhe të njëtrajtshme; problemi epistemologjik
i pajtimit të dallimeve dhe ndryshimit të universit natyral, me
mundësinë a arritjes së diturisë absolute dhe të sigurtë mbi të; pyetje
rreth gjërave që nuk mund të perceptohen me anë të shqisave, siç janë numrat, elementet, universalet, dhe zotërat; analizimi i konstelacioneve të arsyetimit dhe argumentit; natyra e jetës së mirë dhe rëndësia e kuptimit dhe diturisë në mënyrë që të ndiqet ajo; Ekspliktimi i konceptit të drejtësisë, dhe marrëdhënieve të saj me sistemet e ndryshme politike^[8].
Në këtë periudhë u themeluan karakteristikat vendimtare të metodave
filozofike: një çasje kritike ndaj pikëpamjeve të themeluara, dhe apeli
ndaj arsyes dhe argumentimit.





Shën Tomas Akuinasi


Filozofia mesjetare (rreth 500 par.K.– rreth 1350)


Filozofia mesjetare është filozofia e Evropës perëndimore dhe Lindjes së mesme gjatë periudhës që njihet si Mesjeta, që fillon diku pas rënies së Perandorisë Romake deri te Rilindja. Filozofia Mesjetare karakterizohet pjesërisht nga rizbulimi dhe zhvillimi i mëtejshëm i filozofisë klasike greke dhe Filozofisë Helenistike, dhe pjesërisht nga nevoja për çasje tek problemet teologjike dhe integrimi i doktrinës së shenjtë (në Islam, Judaizëm dhe Krishterim) me mësimet shekullare.

Disa probleme të diskutuara në këtë periudhë janë marrëdhëniet e fatii me arsyen, ekzistenca dhe uniteti i Zoti]t, objekti i teologjisë dhe Metafizikës, problemi i diturisë, i universaleve, dhe individualizmit.
Filozofët nga Mesjeta përfshijnë filozofët myslimanë Alkindus, Alfarabi, Alhazen, Avicenna, Algazel, Avempace, Abubacer dhe Averroes; filozofët hebrenjë Maimonides dhe Gersonides; dhe filozofët e krishterë Anselm, Augustine of Hippo, Boethius, Peter Abelard, Roger Bacon, Thomas Aquinas, Duns Scotus, William of Ockham dhe Jean Buridan.

Rilindja (rreth 1350–rreth 1600)


Rilindja (apo Renesanca) ishte periudhë tranzicioni mes filozofisë
teologjike të Mesjetës dhe mendimit modern, ku latinishtja filloi të
humbiste rolin e saj si gjuhë standarde për bisedime filozofike. Studimi
i klasikëve (sidomos Platonit dhe Neoplatonizmit)
dhe arteve humane, si historia dhe letërsia shijuan popullaritet të ri.
Koncepti i njeriut u bë objekti qendror i reflektimit filozofik.

Me dobësimin e strukturave teologjike te mendimit, Rilindja shfaqi interesim në filozofinë naturale, si p.sh. Nicholas of Kues, Giordano Bruno, Francis Bacon dhe Telesius. Kjo ndoshi bashkarisht me rilindjen e magjisë, mënyrave misterioze të njohjes dhe zotërimit të natyrës (si Pico dhe Marsilio Ficino për shembull ^[9]). Filozofia politike dhe etike u ringjall me punimet e Makiavelit dhe me utopitë e Thomas More, Tommaso Campanella dhe Francis Bacon. Brenda vet Krishterimit, këto lëvizje të reja bashkëjetuan me Reformacionet.
Filozofia e hershme moderne (rreth 1600 – 1800)






John Locke


Filozofia moderne fillon me ringjalljen e skepticizmit
dhe ngritjes së shkencës moderne fizike. Filozofia në këtë periudhë
përqendrohet në marrëdhëniet mes përvojës dhe realitetit, origjinën
ultimatike të diturisë, natyrën e mendjes dhe marrëdhënien e saj me trupin, përfshirjen e shkencave të reja natyrore për vullnetin e lirë dhe Zotin, dhe shfaqjen e bazave shekullare për filozofinë morale dhe politike.

Figura kanonike përfshijnë Hobbes, Descartes, Locke, Spinoza, Leibniz, Berkeley, Rousseau, Hume, dhe Kant.^[10]
Kronologjikisht, kjo epokë përfshinë shekujt XVII dhe XVIII, dhe
konsiderohet në përgjithësi të ketë përfunduar me përpjekjen sistematike
të Kantit për të pajtuar fizikën Njutoniane me temat tradicionale metafizike.^[11]

Filozofia e shekullit XIX (19)

Filozofia e mëvonshme moderne zakonisht konsiderohet të ketë filluar me filozofinë e Immanuel Kantit në fillimin e shekullit XIX.^[12] Idealistët gjermanë, si Fichte, Hegel, dhe Schelling,
zgjeruan punën e Kantit duke mbajtur qëndrimin se bota përbëhet nga në
proces racional i ngjashëm me mendjen, dhe si e tillë është tërësisht e
njohshme (që do të thotë se gjithçka rreth saj mund të dihet).^[13]

Në kundërshtim të idealizmit, filozofë të tjerë, shumica duke punuar
nga jashtë universitetit, filluan linja mendimi që okupuan filozofinë
akademike në shekullin XX:

• Frege - punimet e tij mbi logjikën dhe punimet e Sidgwick mbi etikën ofruan veglat për filozofinë analitike
  
• Husserl themeloi shkollën e fenomenologjisë
  
• Peirce dhe William James filluan shkollën e pragmatizmit
  
• Kierkegaard dhe Nietzsche krijuan themelet e ekzistencializmit
  
• Karl Marx filloi studimin e filozofisë sociale materialiste.
  

Filozofia Bashkëkohore (rreth 1900 – sot)

Brenda shekullit të kaluar, filozofia është bërë gjithnjë e më shumë e
praktikuar në universitet, dhe është bërë më e specializuar dhe ndryshe
nga shkencat natyrore. Pjesa më e madhe e filozofisë së kësaj periudhe
mirret me shpjegimin e marrëdhënieve mes teorive të shkencave natyrore
dhe idetë e humaniteteve ose "common sense".

Në botën Anglofone, filozofia analitike u bë shkolla dominuese. Në pjesën e parë të shekullit, ajo ishe shkollë kohezive, pak a shumë identike me pozitivizmin logjik, të bashkuar me nocionin se problemet filozofike munden dhe duhet të zgjidhen duke i kushtuar vëmendje logjikës dhe gjuhës. Në pjesën e dytë të shekullit XX, filozofia analitike
u nda në një llojllojshmëri pikëpamjesh filozofike, të lidhura mes veti
vetëm nga linja historike të ndikimit dhe përkushtim të vetëshpallur
ndaj qartësisë dhe rigorit. Nga viti 1960, filozofia analitike ka
shfaqur ringjallje interesimi për historinë e filozofisë, si dhe
përpjekje për të integruar punimet filozofike me rezultate shkencore,
sidomos në psikologji dhe shkencë kognitive. Përveç kësaj, lëvizja e filozofisë eksperimentale ka tentuar të sjellë teknika hulumtime nga shkenca sociale në këtë fushë.
Në Evropën kontinentale nuk kishte dominim të ndonjë shkolle të veçantë filozofike. Ardhja e pozitivistëve logjikë nga Evropa qendrore
gjatë viteve 1930-1940 pakësoi interesimin filozofik për shkencat
natyrore, duke vërë theksin në humanitet, qe konsiderohet që figuron si
pjesë e rëndësishme në atë që quhet "filozofia kontinentale". Lëvizjet e shekullit XX si fenomenologjia, Ekzistencializmi, Hermeneutika, Strukturalizmi, dhe Poststrukturalizmi përfshihen në këtë kategori të padefinuar rreptësisht.

Filozofët kryesorë të shekullit XX përfshijnë:

• Bertrand Russell konsiderohet një ndër themeluesit e filozofisë analitike dhe logjikanët më të rëndësishëm të shekullit XX^[14]
  
• Jean-Paul Sartre dhe Albert Camus, punimet e të cilëve në matafizikë sfiduan pikëpamjet e Niçes.
  
• Ludwig Wittgenstein punoi kryesisht në logjikë.Realizmi dhe Nominalizmi
  
  
  
  

  Artikuj kryesore: Realizmi Filozofik dhe Nominalizmi.

  
  Realizmi ndonjëherë do të thotë kundërshtimi i Idealizmit
  të shekullit VIII, përkatësisht se disa gjëra ekzistojnë në realitet,
  pra jashtë mendjes. Klasikisht, sidoqoftë, realizmi është doktrina që
  entitetet abstrakte, të cilat korrespondojnë me terme universale si
  'njeriu', kanë ekzistencë reale përmes degëve të filozofisë të njohura
  si metafizika dhe specifikisht ontologjia. Kjo teori i kundërvihet Nominalizmit,
  pikëpamjes se termet abstrakte ose universale janë thjesht fjalë, ose
  simbolizojnë gjendje mendore si ide, besime, ose qëllime. Kjo e fundit, e
  zhvilluar nga Peter Abelard dhe e mbajtur nga William of Ockham, quhet Konceptualizmi.
  Racionalizmi dhe Empiricizmi
  
  
  
  

  Artikuj kryesore: Racionalizmi dhe Empiricizmi.

  
  
  
  
  
  René Descartes
  
  
  Racionalizëm është çdo pikëpamje që thekson rolin ose
  rëndësinë e arsyes njerëzore. Racionalizmi ekstrem provon të bazojë
  gjithë diturinë vetëm në arsye. Racionalizmi tipikisht fillon nga
  premisat që nuk mund të mohohen koherentikisht, pastaj tenton të
  deduktojë çdo objekt të mundshëm të diturisë me hapa logjikë.
  
  Racionalisti i parë, në kuptim të gjerë, shpesh konsiderohet Parmenidi
  (fl. 480 Par.K.), sipas të cilit është e pamundur të mohohet që
  "mendimi" ekziston. Por mendimi duhet të ketë një objekt, pra diçka përtej
  mendimit ekziston realisht. Parmenidi deduktoi se ajo që ekziston në të
  vërtetë duhet të ketë disa veti të caktuara – për shembull, që nuk mund
  të fillojë të ekzistojë apo të ndalet së ekzistuari, që është një
  tërësi koherente, që mbetet e njëjta përjetësisht (në fakt, ekziston në
  tërësi pavarësisht ose jashtë kohës). Kjo teori njihet si argumenti i njeriut të tretë. Zenoni i Eleas
  (lindur rreth 489 Par.K.) ishte apostull i Parmenidit, dhe thoshte se
  lëvizja është e pamundur, meqë pohimi se ajo ekziston implikon një
  kontradiktë (shih Shigjeta e Zenonit).
  
  Platoni (427–347 P.K) u ndikua gjithashtu nga Parmenidi, por e kombinoi racionalizmin me një formë të realizmit. Puna e filozofit është të marrë parasysh qenien, dhe esencën (ousia)
  e gjërave. Por karakteristika e esencave është se ato janë universale.
  Natyra e një njeriu, një trekëndëshi, një bime, vlen për të gjithë
  njerëzit, trekëndëshat dhe bimët. Sipas Platonit, këto esenca janë 'forma'
  të pavarura nga mendja, dhe njerëzit (në veçanti filozofët) mund të
  arrijnë "të njohin" përmes arsyes, dhe duke injoruar hutimet perceptimit
  të shqisave.
  
  Racionalizmi modern fillon me Dekartin.
  Reflektimi në natyrën e eksperiencave të perceptuara, si dhe zbulimet
  shkencore në fiziologji dhe optikë, e drejtuan Dekartin (si dhe Lokun) në qëndrimin se ne jemi direkt të vetdijshëm për idetë, e jo për objektet. Kjo teori i ngriti tri pyetje:
  
  
  
  1. A është një ide kopje e vërtetë e objektit real që përfaqëson?
     Ndjesia nuk është ndërveprim direkt mes objekteve trupore dhe shqisave
     tona, por është një proces fiziologjik që përfshin shëmbëllimin (për
     shembull, një figurë në retinën e syrit). Loku mendonte se një 'cilësi
     dytësore' si ndjesia e ngjyrës së gjelbër në asnjë mënyrë nuk mund t'i
     ngjajë vendosjes së grimcave në materie që e prodhojnë këtë ndjesi,
     megjithatë mendonte se 'cilësitë primare' si forma, madhësia, numri,
     janë vërtetë në objekte.
     
  2. Si është e mundur që objektet fizike si karrigat dhe tavolinat,
     madje edhe proceset filologjike në tru, të ngjallin gjëra si idetë? Kjo
     pyetje është pjesë e asaj që u bë e njohur si Problemi mendje-trup.
     
  3. Nëse gjithë përbërja e vetëdijes janë idetë, si mund ta dimë nëse ekziston ndonjë gjë përveç ideve ?
     
  
  Dekarti u përpoq ta shqyrtonte problemin e fundit përmes arsyes. Ai
  filloi, duke kujtuar Parmenidin, me një princip që ai mendonte se nuk
  mund të kundërshtohej koherentisht: Mendoj, pra jam (shpesh i cituar në latinisht: Cogito ergo sum).
  Nga ky princip, Dekarti vazhdoi me krijimin e një sistemi të plotë të
  diturisë (që përfshin provën për ekzistencën e Zotit, duke përdorur,
  ndër të tjera, një version të argumentit ontologjik).
  Pikëpamja e tij se arsyeja, e vetme, mund të na japë të vërteta
  substanciale mbi realitetin ndikoi te filozofët që konsiderohen se
  racionalistë modernë (siç janë Baruch Spinoza, Gottfried Leibniz, dhe Christian Wolff), duke provokuar kritika nga filozofë që retrospektivisht grupohen si empiricistët.
  Empiricizmi,
  për dallim nga racionalizmi, dyshon në aftësitë e arsyes për të dhënë
  dituri rreth botës, duke preferuar të bazojë çdo njohuri që kemi në
  shqisat. Kjo teori daton në kohën e konceptit tabula rasa (tabelë e pashkruar), e nënkuptuar në veprën e Aristotelit Mbi Shpirtin, të përshkruar qartësisht në Libri i Shërimit nga Avicenna,^[15] dhe të demonstruar në Hayy ibn Yaqdhan nga Ibn Tufail si eksperiment i menduar.^[16] John Locke shqyrtoi pikëpamjen klasike empiriciste në An Essay Concerning Human Understanding (Një Ese në Lidhje me Kuptimin Njerëzor) më 1689, duke zhvilluar një formë të naturalizmit dhe empiricizmit në principe thuajse shkencore (dhe Njutoniane).
  
  Gjatë kësaj periudhe, idetë fetare luajtën rol të përzier në mundimet që preokupuan filozofinë shekullare. George Berkeley dha kundërargumente të famshme idealiste kundër principeve kyçe të Isaac Newtonit.
  Ky është një rast i një filozofi iluminist i cili bazohej
  substancialisht në ide fetare. Mendimtarë të tjerë fetarë me ndikim të
  kohës përfshijnë Blaise Pascal, Joseph Butler, Thomas Reid, dhe Jonathan Edwards. Shkrimtarë të tjerë kryesorë, si Jean-Jacques Rousseau dhe Edmund Burke,
  morën një rrugë tjetër. Intereset e ndaluara të shumë filozofëve të
  asaj kohe i paraprinë ndarjes dhe specializimit të fushave të tjera të
  filozofisë që do të merrnin formë në shekullin XX.
  Skepticizmi
  
  
  
  

  Artikulli kryesor: Skepticizmi.

  
  Skepticizmi është sjellje filozofike që vë në dyshim mundësinë e pasjes së çfarëdo lloj diturie. Ajo u artikulua fillimisht nga Pyrrho, i cili besonte se mund të dyshohej për çdo gjë përveç paraqitjeve. Sextus Empiricus (Shekulli i dytë), avokati më i rëndësishëm i skepticizmit, e përshkruan atë kështu
  
  

  
  "aftësia për të vendosur në antitezë, në çfarëdo mënyre, paraqitje
  dhe gjykime, dhe rrjedhimisht ... për të ardhur fillimisht në pezullimin
  e gjykimeve dhe pastaj në qetësi mentale."^[17]
  Skepticizmi i kuptuar në mënyrë të tillë nuk është thjesht përdorimi i
  dyshimit, por përdorimi i dyshimit për një përfundim të veçantë: qetësi
  të shpirtit, ose ataraxia. Skepticizmi vetparaqitet si sfidë për dogmatizmin, ithtarët e të cilit mendojnë se e kanë gjetur të vërtetën.^[18]
  
  

  
  
  
  
  David Hume
  
  
  Sextus vërejti se besueshmëria e perceptimit mund të vihet gjithmonë
  në pyetje, sepse është idiosinkratike (e veçantë) për perceptuesin.
  Paraqitja e gjërave individuale ndryshon nëse janë në grup: për
  shembull, prerjet e bririt të dhisë janë të bardha në vetmi, megjithatë
  vetë briri është i zi. Një laps, kur shikohet për së gjati duket si
  shkop; por nëse e shikon nga maja, duket si një rreth i thjeshtë.Skepticizmi u ringjall në periudhën e hershme moderne nga Michel de Montaigne dhe Blaise Pascal. Eksponenti i saj më ekstrem, sidoqoftë, ishte David Hume. Hume thoshte se ekzistojnë vetëm dy lloje arsyetimi: ajo që ai e quante e mundshme dhe demonstrative.
  Asnjëra nga këto dy forma arsyetimi mund të na çojnë në një besim të
  arsyeshëm të ekzistencës së botës së jashtme. Arsyetimi demonstrativ nuk
  mund ta bëjë këtë, sepse demonstrimi (që është, arsyetimi deduktiv
  nga premisa me baza të forta) nuk mund të themelojë uniformitetin e
  natyrës (siç kapet nga ligjet dhe principet shkencore, për shembull).
  Arsyeja e tillë nuk mund të themelojë idenë se e ardhmja do t'i ngjajë
  të kaluarës. Ne kemi besime të caktuara rreth botës (se dielli do të
  lind nesër, për shembull), por këto besime janë prodhim i zakonit, dhe
  nuk varen nga ndonjë lloj përfundimi logjik nga çka është e dhënë si e sigurtë. Por as arsyetimi i mundshëm (arsyetimi induktiv), që përpiqet të na çojë nga e vrojtuara tek e pavrojtuara, nuk mund ta bëjë këtë: ajo gjithashtu
  varet nga uniformiteti i natyrës, dhe ky uniformitet i supozuar nuk
  mund të vërtetohet. Më e larta që mund të arrijë secili nga arsyetimet
  është e vërteta kushtore: nëse supozime të caktuara janë të vërteta, atëherë
  përfundime të caktuara janë të vërteta. Pra asgjë rreth botës nuk mund
  të themelohet me siguri të plotë. Hume përfundoi se nuk ka zgjidhje për
  argumentet skeptike – përveç, kuptohet, injorimi i tyre.^[19]
  Edhe nëse këto çështje do të zgjideshin për çdo rast, ne prap do të
  ishim të detyruar të justifikonim standardin e justifikimit, duke
  arritur në një regres të pafundmë (nga rrjedh fjala skepticizëm regresiv).^[20][21]
  
  Shumë filozofë kanë vënë në pyetje vlerën e argumenteve të tilla
  skeptike. Pyetja se nëse mundemi apo jo të arrijmë dituri për botën e
  jashtme bazohet në nivelin e standardit që vendosim për justifikimin e
  diturisë së tillë. Nëse ky nivel është siguria absolute, atëherë nuk
  arrijmë përtej ekzistencës së ndjesive mendore. Madje nuk mundemi as të
  deduktojmë ekzistencën e një "Uni" koherent apo të vazhdueshëm që i
  përjeton këto ndjesi, e lëre ekzistencën e botës së jashtme. Nga ana
  tjetër, nëse niveli i standardit është shumë i ulët, atëherë i bindemi
  falseve dhe iluzioneve në trupin tonë të diturisë. Ky argument kundër
  skepticizmit absolut thekson se një filozof praktik duhet të shkojë më
  larg solipsizmit, dhe të pranojë një standard diturie që është i lartë por jo absolut.Idealizmi është doktrina epistemologjike
  sipas së cilës asgjë nuk mund të njihet përtej mendjeve të qenieve që
  janë të afta të mendojnë. Ose në një formë alternative, ajo është
  doktrina metafizike sipas së cilës asgjë nuk ekziston përtej mendjeve
  dhe "përbërjes" së tyre. Në filozofinë moderne perëndimore, doktrina
  epistemologjike fillon si mendim qendror i Dekartit – ajo që është në
  mendje është më e besueshme se ajo që vjen nëpërmjet shqisave. Idealisti
  i parë i madh perëndimor në kuptimin metafizik ishte George Berkeley. Sipas Berkeleit^[22]
  nuk ka dallim të thellë mes gjendjeve mendore, si ndjesia e dhimbjes,
  dhe ideve të ashtuquajtura "gjëra të jashtme", që paraqiten tek ne
  përmes shqisave. Nuk ka dallim real, në këtë pikëpamje, mes ndjesive të
  caktuara të nxehtësisë ose dritës që ne i përjetojmë, që na bëjnë të
  besojmë në ekzistencën e jashtme të zjarrit, dhe vetë zjarrit. Këto
  ndjesi janë gjithçka që ekziston për zjarrin. Berkelei e paraqiti këtë
  me formulën latine esse est percipi: të jesh është të
  perceptohesh. Nga kjo pikëpamje opinioni, "që çuditërisht dominon
  njeriun", se shtëpitë, malet, dhe lumenjtë kanë ekzistencë është i rremë.
  
  Forma të idealizmit ishin të përhapura në filozofi nga shekulli XVIII në shekullin XX. Idealizmi transcendental, i mbrojtur nga Immanuel Kanti,
  është pikëpamja se ekzistojnë kufinj të asaj që mund të njihet, meqë ka
  shumë gjëra që nuk mund të sillen nën kushtet e gjykimit objektiv.
  Kanti shkroi Kritikë ndaj Arsyes së Pastër
  (1781–1787) në një përpjekje për të pajtuar racionalizimin dhe
  empirizmi, dhe për të themeluar një bazament të ri të studimit të
  metafizikës. Qëllimi i Kantit ishte të shikonte se çka dimë dhe pastaj
  të merrte parasysh çka duhet të jetë e vërtetë, si pasojë logjike e mënyrës
  me të cilin e njohim ne. Një temë kryesore ishte se ka karakteristika
  fondamentale të realitetit që i ikin diturisë sonë direkte për shkak të
  kufijve natyralë të mundësive njerëzore.^[23]
  Megjithatë Kanti thoshte se dituria objektive për botën detyron mendjen
  të imponojë një kuadër konceptual dhe kategorik në rrjedhën e të
  dhënave shqisore – një kuadër që përfshinë edhe vetë hapësirën dhe
  kohënnbsp;– ai thoshte se gjërat në vetvete ekzistuan pavarësisht
  perceptimeve dhe gjykimeve tona; pra ai nuk ishte idealist në kuptim të
  thjeshtë. Është fakt se gjykimi i Kantit për gjërat në vetvete është kontraversibil dhe tejet i ndërlikuar. Duke vazhduar punën e tij, Johann Gottlieb Fichte dhe Friedrich Schelling krijuan një filozofi të plotë idealiste.
  
  Punimi më i rëndësishëm i idealizmit gjerman ishte Fenomenologjia e Shpirtit nga G.W.F. Hegel më 1807. Hegeli pranonte se idetë e tij nuk ishin të reja, por se të gjitha filozofitë e mëparshme kishin qenë të pakompletuara. Qëllimi i tij ishte të mbaronte punën e tyre.
  Hegeli shton se qëllimet binjake të filozofisë janë të mirret me
  kontradiktat e dukshme në përvojat njerëzore (të cilat ngritën, për
  shembull, nga kontradiktat e supozuara mes "qenies" dhe "mosqenies" ),
  dhe gjithashtu njëkohësisht t'i zgjidh dhe ruaj këto kontradikta duke
  shfaqur përputhshmërinë e tyre në një nivel më të lartë ekzaminimi
  ("qenia" dhe "mosqenia" zgjidhen me "bërjen") . Ky program pranimi dhe
  pajtimi i kontradiktave njihet si "Dialektika Hegeliane". Filozofët e traditës Hegeliane janë: Ludwig Andreas Feuerbach; Karl Marx; Friedrich Engels; dhe idealistët britanikë, kryesorët T.H. Green, J.M.E. McTaggart, and F.H. Bradley.
  Pak filozofë të shekullit XX zgjodhën idealizmin. Sidoqoftë, një
  numër i konsiderueshëm zgjodhën dialektikën hegeliane. "Kthesa e
  Kopernikut" e Kantit mbetet gjithashtu një koncept filozofik i
  rëndësishëm.
  
  Pragmatizmi
  
  
  
  

  Artikulli kryesor: Pragmatizmi.

  
  
  
  
  
  William James
  
  
  Pragmatizmi u themelua me frymën e gjetjes së një koncepti shkencor
  mbi të vërtetën, i cili nuk është i varur as nga pikëpamja personale
  (ose zbulimi) dhe as nga mbështetja te ndonjë mbretëri metafizike.
  Saktësia e një gjykimi duhet të gjykohet nga efekti që ka në veprimet
  tona dhe e vërteta duhet të shihet si ajo mbi të cilën do të pajtohej ultimatikisht i gjithë komuniteti shkencor.^[24]
  Kjo duhet të shihet si principi udhëheqës, më shumë definicion, se
  çfarë do të thotë për diçka që të jetë e vërtetë, megjithëse detajet se
  si duhet të interpretohet ky princip janë bërë temë diskutimi prej kur
  Peirce i themeloi. Si neo-pragmatisti postmodern Richard Rorty,
  shumica janë të bindur se sipas pragmatizmit e vërteta e besimeve nuk
  përbëhet nga korrespondenca e tyre realitetin, por në dobinë dhe
  efikasitetin e tyre.^[25]
  Filozofët e fundit të shekullit XIX Charles Sanders Peirce dhe William James ishin bashkë-themeluesit e tij, dhe ai u zhvillua më vonë nga John Dewey si Instrumentalizëm.
  Meqë dobia e një besimi në një kohë mund të jetë e rastësishme në
  rrethana përkatëse, Peirce dhe James e konceptuan të vërtetën finale si
  atë që do të vendoset vetëm nga marrëveshja finale e ardhshme e të
  gjithë opinionit.^[26] Kritikët e kanë akuzuar pragmatizmin si viktimë të një mashtrimi të thjeshtë: për shkak se diçka që është e vërtetë del edobishme, kjo dobi është bazë për vertetësinë e saj.^[27] Mendimtarët në traditën pragmatiste përfshijnë John Dewey, George Santayana, W.V.O. Quine dhe C.I. Lewis. Pragmatizmi ka marrë drejtime të ndryshme kohët e fundit nga Richard Rorty, John Lachs, Donald Davidson dhe Hilary Putnam.
  Fenomenologjia
  
  
  
  

  Artikulli kryesor: Fenomenologjia (filozofi).

  
  fenomenologjia e Edmund Husserl-it
  ishte një tentativë ambicioze për të vendosur themelet për konsiderimin
  e strukturës së përvojave të vetëdijshme në përgjithësi.^[28]
  Një pjesë e rëndësishme e projektit fenomenologjik të Husserl-it ishte
  të tregonte se të gjitha veprimet e vetëdijshme janë të drejtuara nga
  ose rreth përbërjes objektive, një karakteristikë që Husserl e quajti e qëllimshmja.^[29]
  
  Në pjesën e parë të këtij punimi me dy vëllime, Logical Investigations (Hetimet Logjike) (1901), ai lansoi një sulm të zgjeruar ndaj psikologjizmit. Në pjesën e dytë, ai filloi të zhvillojë teknikën e fenomenologjisë përshkruese,
  me qëllim të tregonte si gjykimet objektive janë me të vërtetë të
  bazuara në përvoja të vetëdijshme – por jo, sidoqoftë, në përvojën e
  parë të individëve të caktuarë, por në vetitë esenciale të çdo përvoje
  të llojit në fjalë.^[28]
  Ai u përpoq gjithashtu të identifikojë vetitë esenciale të çdo veprimi të domethënies. Ai e zhvilloi metodën më tutje në Ideas (Idetë) (1913) si fenomenologjia transcendentale,
  duke propozuar të bazojë përvojat aktuale, dhe rrjedhimisht të gjitha
  fushat e njohurisë njerzore, në strukturën e vetëdijes së një ideali,
  ose transcedentale,
  egoja. Më vonë, ai u përpoq të pajtojë pikëpamjen e tij transcedentale
  me një njohje të botës-jetë intersubjektive në të cilën subjekt
  individualë realë ndërveprojnë. Husserl botoi pak punime gjatë jetës së
  tij, të cilat e trajtojnë fenomenologjinë kryesisht në terme abstrakte
  metodologjike; por ai la një sasi të madhe të analizave konkrete të
  pabotuara.
  
  Puna e Husserl-it pati ndikim të menjëhershëm në Gjermani, me themelimin e shkollave fenomenologjike në Munich dhe Göttingen. Më vonë ajo arriti famë ndërkombëtare mes punimeve të filozofëve si Martin Heidegger (dikur asistenti hulumtues i Husserl-it), Maurice Merleau-Ponty, dhe Jean-Paul Sartre. Në fakt, përmes punimeve të Heidegger dhe Sartre, theksimmi i Husserl-it në përvoja subjektive ndikoi në disa aspekte te ekzistencializmi.
  të pavarur
  ndaj perceptimit të tyre nga qeniet që mendojnë,
  

Ekzistencializmi është term që i është vendosur punimeve të disa
filozofëve të fundit të shekullit XIX dhe shekullit XX, të cilët,
pavarësisht dallimeve thelbësore doktrinale,^[30][31]besonin
se mendimi filozofik fillon me subjektin njerëzor—jo thjesht subjektin
që mendon, por individin njerëzor që vepron, ndjen, jeton.^[32]
Në ekzistencializëm, pika fillestare e individit karakterizohet nga e
ashtuquajtura "sjellja ekzistenciale", ose ndjenja e disorientimit dhe
konfuzionit në faqen e një bote pa kuptim ose absurde.^[33]
Shumë ekzistencialistë kanë konsideruar filozofinë tradicionale
sistematike akademike, si në stil ashtu edhe në përbërje, si shumë
abstrakte dhe të jopraktike për pëvojën konkretre njerëzore.^[34][35]

Megjithëse nuk e përdorën këtë term, filozofët e shekullit të nëntëmbëdhjetë Søren Kierkegaard dhe Friedrich Nietzsche konsiderohen si etërit e ekzistencializmit. Ndikimi i tyre, sidoqoftë, ka shkuar përtej mendimit ekzistencialist.^[36][37][38]
Qëllimi kryesor i shkrimeve të Kierkegaard-it ishte sistemi idealist filozofik i Hegelit,
që ai mendonte se injoronte ose përjashtonte jetën e brendshme
subjektive të qenieve njerëzore. Kierkegaard, përkundrazi, thoshte se "e
vërteta është subjektiviteti", duke argumentuar se ajo që është më e
rëndësishme për një qenie njerëzore janë pyetjet lidhur me marrëdhëniet e
brendshme individuale me ekzistencën. Veçanërisht, Kierkegaard, një i
Krishterë, besonte se e vërteta e besimit fetar ishte pyetje subjektive,
me të cilën duhej luftuar me pasion.^[39][40]

Megjithëse Kierkegaard dhe Nietzsche ishin ndër të ndikuarit nga ai,
është e debatueshme deri në cilën masë mund të konsiderohet
ekzistencialist filozofi gjerman Martin Heidegger . Në Qenia dhe koha ai prezanton një metodë të gjurmimit të shpjegimeve filozofike në ekzistencën njerëzore (Dasein) që të analizohen në aspektin e kategorive ekzistenciale (existentiale); dhe kjo bëri që shumë komentuesë ta trajtonin si një figurë të rëndësishme për lëvizjen ekzistencialiste. Sidoqoftë, në The Letter on Humanism, Heidegger specifikisht refozon ekzistencializmin e Jean-Paul Sartre.

Sartre u bë figura më e njohur e ekzistencializmit, duke e eksploruar atë jo vetëm në punime teorike si Qenia dhe Mosqenia , por edhe në në shfaqje dhe novela. Sartre, së bashku me Simone de Beauvoir,
përfaqësuan një degë ateiste të ekzistencializmit, që tani asociohet më
afër me idetë e tyre mbi nausea (turbullimin), rastësinë, besimin e keq
dhe absurdin. Pavarësisht kësaj, fokusi në qenien individuale
njerëzore, të përgjegjshme para universit për autenticitetin e
ekzistencës së saj, është i përbashkët për të gjithë këta mendimtarë.
Strukturalizmi u inaugurua nga linguisti Ferdinand de Saussure dhe synonte të sqaronte sistemet e shenjave duke i analizuar diskurset
që ato i kufizojnë por dhe i bëjnë të mundshme. Saussure krijoi
botëkuptimin e shenjës si të kufizuar nga të gjitha shenjat e tjera në
sistem, dhe idesë si të paaftë të ekzistojë para strukturës linguistike,
që artikulon mendimin. Kjo shpiu mendimin kontinental larg humanizmit
dhe drejt të ashtuquajturës decentralizim të njeriut: gjuha nuk flitet
më nga njeriu për të shprehur veten, por gjuha flet njeriun.

Strukturalizmi synonte të bëhej provincë e një shkence të rëndë, por
pozitivizmi i saj u godit nga poststrukturalizmi, një fushë e gjerë
mendimtarësh, disa nga të cilët kishin qenë dikur strukturalistë, por më
vonë filluan ta kritikojnë. Strukturalistët besonin se mund t'i
analizonin sistemet nga një qëndrim i jashtëm objektiv, për shembull,
por poststrukturalistët argumentonin se kjo është e pavërtetë, që askush
nuk mund t'i kalojë strukturat dhe rrjedhimisht vetë analiza varet nga
ajo çfarë analizon, se sistemet përfundimisht i referohen vetvetes.
Përveç kësaj, ndëra ndarja mes shënjuesit (signifier) dhe të shënjuarit (signified) konsiderohej i qartë si kristal nga
strukturalistët, poststrukturalistës shtuan se çdo përpjekje për të
kuptuar të shënjuarin do të rezultonte me shumimin e shënjueseve, që do
të thotë se është gjithmonë në një gjendje të paqartësisë, duke
pamundësuar një interpretim përfundimtar.
Strukturalizmi dominoi filozofinë kontinentale gjatë viteve të 1960-ta dhe 70-ta, duke bashkuar mendimtarë si Claude Levi-Strauss, Roland Barthes dhe Jacques Lacan. Post-strukturalizmi filloi dominimin nga vitet e 70-ta dhe përfshinte mendimtarë so Michel Foucault, Jacques Derrida, Gilles Deleuze madje edhe Roland Barthes (i cili filloi të kritikonte kufizimet e Strukturalizmit).