LIBRA DHE AUTOR



Në gjurmët e identitetit të kombit shqiptar

Nga Namik Selmani

Në gjurmët e identitetit të kombit shqiptar

Mbi librin “Mozaik shënimesh” të autorit Nikolin Paloka

Librat që kërkojnë të hedhin dritë mbi identitetin e shqiptarëve në histori, të paktën që nga koha shtetformuese e tyre, gjithmonë mbeten të mirëpritur nga lexuesit. Kjo bëhet e domosdoshme edhe për brezat e rinj që tashmë historinë e traditat e kombit të tyre i shohin me një objektivitet shumë të spikatur. Pa vargonjtë e politikës komuniste që diktonte edhe mendimin e centralizuar që retushonte dhimbshëm historinë që mbillte në kujtesë një histori të deformuar. Libri “Mozaik shënimesh“ merr përsipër që ta bëjë me dashuri e qartësi këtë gjë. Natyrisht ky libër nuk është i vetëm në një begati botimesh që përshfaqen në morinë e botimeve. Një nga të veçantat e tij është edhe kushtimi që ai i vë që në fillim të librit “Për pavarësinë dhe identitetin kombëtar shqiptar”. Më tej ai jep një përkushtim shumë të veçantë “Libri u kushtohet të gjithë emigrantëve shqiptarë e kosovarë . Paçin fat!”
Vetë autori në parathënien e tij shkruan: “Materiali i librit është shtjelluar në bazë të vrojtimeve e të fenomeneve të ndryshme që shoqëria shqiptare po shfaq e përjeton në këtë periudhë të gjatë e të vështirë të tranzicionit dhe të një ngjarjeje të madhe historike siç është Pavarësia e Kosovës.”
E parë në optikën e kësaj përshëndetjeje që bëhet edhe boshti qëndror i informacioneve historike të dokumentave të domodsdoshëm për t’u njohur nga çdo shqipfolës, libri krijon një Urë të fortë bashkimi me emiogracionin e vjetër e të ri shqiptar, tashmë shumë të përhapur, të bashkuar në një llogore patriotizmi me atë kosovar.
Përvoja akademike, botuese e mëparshme e tij bën që libri ta kalojë më shume sukses “provimin” e lexuesit të tij gati të të tërë moshave. Autori i mbi 20 librave shkencore të fushës së tij (ai është Prof. Ass. Dr ), i tre monografive, 4 broshurave, i 20 temave shkencore me një vëllim faqesh prej 6400 faqesh dhe sidomos i shumë librave të shkruara e botuara nga viti 2000 e deri më sot që kanë karakter enciklopedik, tregojnë jo vetëm pasionin e përkushtimin e tij në radhën e letërshkruesve, por edhe cilësinë e lartë të librave. Madje të vjen keq që shumë libra të këtij karakteri shpesh mbeten në kufinjtë e indiferencës masive të lexuesve jo thjesht nga përmbajtje trajtimi i materialeve të librit, por edhe nga një mungesë informacioni për to. Si një njohës i saktë i ngjarjeve dhe i dokumentave që lidhen me Pavarësinë e cunguar të Shqipërisë, tani gati 100 vjet pas saj, autori ngre shumë konstatime e pyetje. Shkrime të tilla si “Kriza gjeopolitike në Shqipëri” dhe “A duhet rishkruar historia?“ janë shkrime interesantë publicistikë dhe hedhin një dritë të re në trajtimin e ngjarjeve komplekse që lidhen me datën historike të 28 Nëntorit, por edhe me zhvillimet historike e politike që vijnë më pas në vendin tonë. Deri te nevoja për një rishkrim më të saktë, më objektiv të kësaj historie që është një detyrim i madh ndaj brezave që do të vijnë.

Në prag të njëvjetorit të Pavarësisë së Kosovës i kushtohen në libër shumë shkrime të veçanta e të trajtuara që lidhen me realitetin e saj historik e kulturor. Kështu pas kapitullit të parë mbi Pavarësinë e Shqipërisë, autori shkruan për Pavarësinë e Kosovës. Këtë kapitull mund të quajmë ndryshe edhe një libërth i vogël brenda një lloj enciklopedie në librin e Nikolin Palokës. Në këtë kapitull janë të gjitha llojet e publicistikës. Një vëzhgim mbi historinë e Kosovës ndiqet nga një intervistë me zonjën Hillari Klinton, aktualisht Sekretare e Shtetit të SHBA dhe një mike e ngushtë e popullit të Kosovës. Me interes është për lexuesit shkrimi “101 datat më të rëndësishme që sollën Pavarësinë e Kosovës” duke nisur ë nga viti 1878, kur u zhvillua Kongresi i Berlinit e deri në ditët tona Për efekt të njohjes me një publik të shumtë shqiptar në të gjitha trojet amtare, autori ka dhënë edhe Deklaratën e Pavarësisë së Kosovës si një nga dokumentët më të rëndësishëm politikë të shekullit për kombin tonë. Krahas dokumentave ai lëvron me sukses edhe esenë historike. Mbyllet me një kronikë në vargje kushtuar Kosovës, luftëtarëve dhe njerëzve të saj të ditur.
Pasi hedh dritë në këto dy “Pavarësi” që janë ngjarjet më të mëdha të kombit tonë, autori rreket të na japë gjykimet e tij për identitetin kombëtar shqiptar. Në kushtet kur Shqipëria aspiron për t’u futur në të gjitha organizmat e Evropës, shkrime të tilla janë më se të domosdoshme për të qartësuar pozicionin e kombit tonë në këto rrjedha të fuqishme historike ku po ecën me vrull të madh. Mesazhi i përgjthshëm që i lidh të gjithë shkrimet e kapitullit mbi identitetin shqiptar ndihmon nw trajtimin e problemeve komplekse që lidhen me identitetin jepen në libër duke u nisur edhe nga vlerësimet e të huajve që janë marrë në veprat e tyre me karakterin e virtutet e shqiptarëve në shekuj. Përballë keqtrajtimeve, shtypjes, shpërnguljes me forcë nga trojet e lashta stërgjyshore, populli shqiptar nuk e ka zbehur mikpritjen, miqësinë, tolerancën, dëshirën për një bashkëjetesë miqësore . Në libër nuk mungon edhe fryma e debatit politik për ngjarje të viteve të fundit. Kështu në kapitullin “Shqipëria “mollë sherri” apo “Mollë e ndaluar” ai trajton në të njëjtën kohë për rolin e politikanvëe shqiptarë në ditët e sotme, për problemin e pronave, të zhvillmit të zgjedhjeve në këto 18 vjet, të varfërisë, të pensioneve, të zhvillimit të shëndetësisë, të sindikalizmit, të mjedisit, të mbrojtjes së të drejtave të njeriut, të ngjarjes së Gërdecit, etj. Për argumentimin e mendimeve ai jep jo vetëm gjykimet e tij, por e jep edhe fakte të ndryshme nga historia botërore. Kështu citohet mendimi i Napoleon Bonopartit që ka thënë ”Kur nuk i jepet rëndësi opinionit publik, kjo dëshmon se nuk kanë qenë të merituara votat e marra prej tij.”
Një pjesë shumë e pëlqyeshme e librit të Nikolin Palokës është kapitulli “Patriotë, kolegë, miq”. Si një Kryefjalë e përbashkët personazhet e këtij kapitulli i lidh patriotizmi. Për të portretizuar karakterin e personalitetin e një patrioti autori citon një burim anonim. Në të thuhet ”Patriot mund të quhet çdo njeri bashkëkombas i ndershëm që i shërben në çdo kohë atdheut dhe që me ndërgjegje të plotë kryen të gjitha detyrat ndaj tij. Vetëm kështu mund të garantohen themelet e shëndosha të kombit.” Më tej na jepen portretet e profesorëve Galip Juka, Astrit Leka, Ferdi Tirana, Rahmi Nuriut nga Kosova, Hilmi Bimbashi nga Tirana, Muharrem Frashërit, me origjinë nga Përmeti, të Nobelistit shqiptar Ferid Murati, të inxhinierit shqiptaro-amerikanit Vilson Kokalari që ka qenë një nga projektuesit e Anijes kozmike “Apollo 11”etj. Libri mbyllet me një buqetë me vargjet më të mirë të poetëve shqiptarë që i kushtohen Shqipërisë si Naim Frashërit, Fan Nolit, Ndre Mjedës, Andon Zako Çajupi, Hysen Shehut, etj.
Toni polemizues, larmia e madhe e materialeve arkivorw që ka shfrytëzuar në bibliografinë e librit, meditimi letrar dhe arkitektura interesante e bëjnë librin “ Mozaik shwnimesh” një lloj enciklopedie informuese dhe një libër më shumë për identitetin tonë kombëtar, për të cilët gjithmonë biblioteka e familjeve shqiptare ka e do të ketë gjithmonë nevojë për t’i patur në hapësirat e saj.

Në gjurmët e identitetit të kombit shqiptar

Mbi librin “Mozaik shënimesh” të autorit Nikolin Paloka

Librat që kërkojnë të hedhin dritë mbi identitetin e shqiptarëve në histori, të paktën që nga koha shtetformuese e tyre, gjithmonë mbeten të mirëpritur nga lexuesit. Kjo bëhet e domosdoshme edhe për brezat e rinj që tashmë historinë e traditat e kombit të tyre i shohin me një objektivitet shumë të spikatur. Pa vargonjtë e politikës komuniste që diktonte edhe mendimin e centralizuar që retushonte dhimbshëm historinë që mbillte në kujtesë një histori të deformuar. Libri “Mozaik shënimesh“ merr përsipër që ta bëjë me dashuri e qartësi këtë gjë. Natyrisht ky libër nuk është i vetëm në një begati botimesh që përshfaqen në morinë e botimeve. Një nga të veçantat e tij është edhe kushtimi që ai i vë që në fillim të librit “Për pavarësinë dhe identitetin kombëtar shqiptar”. Më tej ai jep një përkushtim shumë të veçantë “Libri u kushtohet të gjithë emigrantëve shqiptarë e kosovarë . Paçin fat!”
Vetë autori në parathënien e tij shkruan: “Materiali i librit është shtjelluar në bazë të vrojtimeve e të fenomeneve të ndryshme që shoqëria shqiptare po shfaq e përjeton në këtë periudhë të gjatë e të vështirë të tranzicionit dhe të një ngjarjeje të madhe historike siç është Pavarësia e Kosovës.”
E parë në optikën e kësaj përshëndetjeje që bëhet edhe boshti qëndror i informacioneve historike të dokumentave të domodsdoshëm për t’u njohur nga çdo shqipfolës, libri krijon një Urë të fortë bashkimi me emiogracionin e vjetër e të ri shqiptar, tashmë shumë të përhapur, të bashkuar në një llogore patriotizmi me atë kosovar.
Përvoja akademike, botuese e mëparshme e tij bën që libri ta kalojë më shume sukses “provimin” e lexuesit të tij gati të të tërë moshave. Autori i mbi 20 librave shkencore të fushës së tij (ai është Prof. Ass. Dr ), i tre monografive, 4 broshurave, i 20 temave shkencore me një vëllim faqesh prej 6400 faqesh dhe sidomos i shumë librave të shkruara e botuara nga viti 2000 e deri më sot që kanë karakter enciklopedik, tregojnë jo vetëm pasionin e përkushtimin e tij në radhën e letërshkruesve, por edhe cilësinë e lartë të librave. Madje të vjen keq që shumë libra të këtij karakteri shpesh mbeten në kufinjtë e indiferencës masive të lexuesve jo thjesht nga përmbajtje trajtimi i materialeve të librit, por edhe nga një mungesë informacioni për to. Si një njohës i saktë i ngjarjeve dhe i dokumentave që lidhen me Pavarësinë e cunguar të Shqipërisë, tani gati 100 vjet pas saj, autori ngre shumë konstatime e pyetje. Shkrime të tilla si “Kriza gjeopolitike në Shqipëri” dhe “A duhet rishkruar historia?“ janë shkrime interesantë publicistikë dhe hedhin një dritë të re në trajtimin e ngjarjeve komplekse që lidhen me datën historike të 28 Nëntorit, por edhe me zhvillimet historike e politike që vijnë më pas në vendin tonë. Deri te nevoja për një rishkrim më të saktë, më objektiv të kësaj historie që është një detyrim i madh ndaj brezave që do të vijnë.

Në prag të njëvjetorit të Pavarësisë së Kosovës i kushtohen në libër shumë shkrime të veçanta e të trajtuara që lidhen me realitetin e saj historik e kulturor. Kështu pas kapitullit të parë mbi Pavarësinë e Shqipërisë, autori shkruan për Pavarësinë e Kosovës. Këtë kapitull mund të quajmë ndryshe edhe një libërth i vogël brenda një lloj enciklopedie në librin e Nikolin Palokës. Në këtë kapitull janë të gjitha llojet e publicistikës. Një vëzhgim mbi historinë e Kosovës ndiqet nga një intervistë me zonjën Hillari Klinton, aktualisht Sekretare e Shtetit të SHBA dhe një mike e ngushtë e popullit të Kosovës. Me interes është për lexuesit shkrimi “101 datat më të rëndësishme që sollën Pavarësinë e Kosovës” duke nisur ë nga viti 1878, kur u zhvillua Kongresi i Berlinit e deri në ditët tona Për efekt të njohjes me një publik të shumtë shqiptar në të gjitha trojet amtare, autori ka dhënë edhe Deklaratën e Pavarësisë së Kosovës si një nga dokumentët më të rëndësishëm politikë të shekullit për kombin tonë. Krahas dokumentave ai lëvron me sukses edhe esenë historike. Mbyllet me një kronikë në vargje kushtuar Kosovës, luftëtarëve dhe njerëzve të saj të ditur.
Pasi hedh dritë në këto dy “Pavarësi” që janë ngjarjet më të mëdha të kombit tonë, autori rreket të na japë gjykimet e tij për identitetin kombëtar shqiptar. Në kushtet kur Shqipëria aspiron për t’u futur në të gjitha organizmat e Evropës, shkrime të tilla janë më se të domosdoshme për të qartësuar pozicionin e kombit tonë në këto rrjedha të fuqishme historike ku po ecën me vrull të madh. Mesazhi i përgjthshëm që i lidh të gjithë shkrimet e kapitullit mbi identitetin shqiptar ndihmon nw trajtimin e problemeve komplekse që lidhen me identitetin jepen në libër duke u nisur edhe nga vlerësimet e të huajve që janë marrë në veprat e tyre me karakterin e virtutet e shqiptarëve në shekuj. Përballë keqtrajtimeve, shtypjes, shpërnguljes me forcë nga trojet e lashta stërgjyshore, populli shqiptar nuk e ka zbehur mikpritjen, miqësinë, tolerancën, dëshirën për një bashkëjetesë miqësore . Në libër nuk mungon edhe fryma e debatit politik për ngjarje të viteve të fundit. Kështu në kapitullin “Shqipëria “mollë sherri” apo “Mollë e ndaluar” ai trajton në të njëjtën kohë për rolin e politikanvëe shqiptarë në ditët e sotme, për problemin e pronave, të zhvillmit të zgjedhjeve në këto 18 vjet, të varfërisë, të pensioneve, të zhvillimit të shëndetësisë, të sindikalizmit, të mjedisit, të mbrojtjes së të drejtave të njeriut, të ngjarjes së Gërdecit, etj. Për argumentimin e mendimeve ai jep jo vetëm gjykimet e tij, por e jep edhe fakte të ndryshme nga historia botërore. Kështu citohet mendimi i Napoleon Bonopartit që ka thënë ”Kur nuk i jepet rëndësi opinionit publik, kjo dëshmon se nuk kanë qenë të merituara votat e marra prej tij.”
Një pjesë shumë e pëlqyeshme e librit të Nikolin Palokës është kapitulli “Patriotë, kolegë, miq”. Si një Kryefjalë e përbashkët personazhet e këtij kapitulli i lidh patriotizmi. Për të portretizuar karakterin e personalitetin e një patrioti autori citon një burim anonim. Në të thuhet ”Patriot mund të quhet çdo njeri bashkëkombas i ndershëm që i shërben në çdo kohë atdheut dhe që me ndërgjegje të plotë kryen të gjitha detyrat ndaj tij. Vetëm kështu mund të garantohen themelet e shëndosha të kombit.” Më tej na jepen portretet e profesorëve Galip Juka, Astrit Leka, Ferdi Tirana, Rahmi Nuriut nga Kosova, Hilmi Bimbashi nga Tirana, Muharrem Frashërit, me origjinë nga Përmeti, të Nobelistit shqiptar Ferid Murati, të inxhinierit shqiptaro-amerikanit Vilson Kokalari që ka qenë një nga projektuesit e Anijes kozmike “Apollo 11”etj. Libri mbyllet me një buqetë me vargjet më të mirë të poetëve shqiptarë që i kushtohen Shqipërisë si Naim Frashërit, Fan Nolit, Ndre Mjedës, Andon Zako Çajupi, Hysen Shehut, etj.
Toni polemizues, larmia e madhe e materialeve arkivorw që ka shfrytëzuar në bibliografinë e librit, meditimi letrar dhe arkitektura interesante e bëjnë librin “ Mozaik shwnimesh” një lloj enciklopedie informuese dhe një libër më shumë për identitetin tonë kombëtar, për të cilët gjithmonë biblioteka e familjeve shqiptare ka e do të ketë gjithmonë nevojë për t’i patur në hapësirat e saj.

Dr.Merxhan AVDYLI

(Parathënje)

… dhe vjen një ditë…
është libri i parë me poezi i një poeti, i cili tashmë ka ardhur në poezinë shqipe si një individualitet i veçantë dhe origjinal poetik. Dan Kosumi është autori i librit poetik me një titull mjaft sinjifikativ, të plotë, por të papërfunduar. Një libër poetik që prapa tij ka një mesazh të vazhdueshëm, jo vetëm poetik...
… dhe vjen një ditë… është një libër poetik i cili në vete shtron çështje të ndryshme dhe të shumta, si: kush është duke ardhur; kush vjen, kë dhe çka po pret poeti, ditën apo diçka tjetër, në një ditë të caktuar apo të pacaktuar; vjen dita apo diçka në një ditë të caktuar apo të pacaktuar.
Kush vjen?
Vjen liria, vjen dashuria ...

Kur nis dhe si nis poezia, kur dhe ku shkruhet ajo? Janë pyetje të cilat do të nxisnin hyrjen në poezinë e Kosumit. A janë koha dhe hapësira indikatorë ndikues në poezi, a e bëjnë ato poezinë më të ndjeshme? Edhe këto dilema duket se poezia e Kosumit i ka hequr që në fillim. Ai, ndonëse jeton jashtë hapësirës gjeografike të atdheut, poezinë e tij e ka të lidhur fund e krye për atdheun. Ndërkaq, atdheu i tij është i kudondodhur, por s’do mend se ai nis nga vendi i tij i lindjes. Një pjesë jo e vogël e poezive të Kosumit paraqesin pikërisht brengën për fatet e atdheut. Dhe, ajo çka mund të thuhet për këtë tip të poezisë atdhetare është se Kosumi, duke paraqitur fatet e atdheut, që nga historia më e lashtë e deri në ditët e sotme, të duket se përshkruan historinë e popullit shqiptar në mënyrë kronologjike, por në këtë rast të poetizuar, duke i fuqizuar idetë dhe pikëpamjet e tij me figura të ndryshme poetike. Ky fuqizim i poezisë ia shton edhe më tepër bukurinë e shkrimit të poezisë së tij dhe rrjedhimisht edhe sjellë lehtësinë e leximit dhe kuptimit të figurave të tij poetike. Sepse është origjinale.

Jo vetëm te poezia e motivuar nga fatet e atdheut, por edhe te poezia e motivuar nga dashuria, sikurse edhe tek poezia refleksive gjithsesi, Kosumi është një poet i cili di të sublimojë imagjinatën e tij poetike, di të jetë përshkrues i asaj që mund të jetë fakt dhe i asaj që mund të jetë ndërlidhëse e faktit me imagjinatën.

Jo rastësisht libri poetik i Dan Kosumit nis me poezinë “Vargjet e mia”, që duket të jetë postulati i tij poetik kryesor, duke shenjëzuar tri vende në të cilat ai i ka shkruar vargjet e tij. Janë “varret e kreshnikëve”, janë “rrudhat në e ballin popullit” dhe “toka e tij e shenjtë” vendet në të cilat janë skalitur e shkruar vargjet e tij, janë vendet në të cilat vargjet e tij ndjehen të qeta dhe të cilat edhe më tutje janë frymëzim për vazhdimësinë e tij poetike, për vargjet e tjera, të cilat s’ka dyshim nuk do të mungojnë. Duket të jetë kjo një poezi, pos të tjerash, edhe programatike.

Kjo nismë poetike e librit të Kosumit shpalos në vete edhe një domethënie të posaçme me një kuptimësi që bart në vete, e të cilat barten dhe zhvillohen më tutje nëpërmjet ideve poetike tek poezitë e tjera. Edhe tek poezia vijuese e librit, Kosumi komunikon me vargjet e veta, është brenda tyre, ashtu sikurse është nëpër gjithë poezinë e tij. Duket kjo një lidhje e pakapërcyeshme e poetit me vargjet e veta, një komunikim ky më tepër sesa poetik. “Mos pusho të lindësh vargjet si ylberi”, i thotë poeti vetes, duke paralajmëruar një opus të ylbershëm poetik, një opus shumëngjyrësh poetik. Dhe, vërtet poezitë e Kosumit janë të ylberta në aspektin ideor, motivor, përmbajtësor dhe si të tilla paraqesin një realizim të plotë.

Po kështu, edhe poezia “Nuk duam kufij” shpërfaqë idetë themelore të poetit për historinë dhe aktualitetin shqiptar, për të kaluarën dhe të tashmen, për luftën dhe qëndresën shqiptare, për robërinë dhe lirinë, për synimet e përhershme shqiptare për të jetuar bashkë: “Sa herë na ndanë e bënë copa-copa, /por trungun s’na e prenë dot, jo”, shprehet poeti. Janë edhe një varg poezish të tjera të tilla, të cilat sublimojnë qëndresën shqiptare. Ndërkaq, disa nga poezitë e Kosumit, ndonëse janë të motivuara nga historia, karakterizohen nga përmasa të tjera. Të tilla janë poezitë e tipit sikurse: “Ata na e vranë lirinë”, ku vihen në pah robëria, si një fatkeqësi kombëtare, e cila një kohë të gjatë ka rënduar mbi jetën e përgjithshme të shqiptarëve.

Rëndesën historike të robërisë poeti Kosumi e përshkruan me vargje mjaft të goditura:
Ata erdhën si ëndërr e keqe,
u shfaqën jashtë dëshirës njerëzore.

Edhe poezia “Intervistë prej A-së deri në Zh”, gjithashtu predimensionohet me motivin e qëndresës kombëtare, ndonëse fillin e ka te qëndresa individuale. Pos Shqipërisë, si një shenjë poetike, e cila kalon si një pe i kuq në poezinë me motive atdhedashurie të Kosumit, Kosova është gjithashtu shenja tjetër, edhe më dominuese në poezinë e tij. Kosova, madje, nuk është vetëm shenjë identitare në poezinë e Kosumit, por është edhe shenjë që kapë edhe dimensione të tjera të përgjithshme jetësore, sepse Kosova për poetin është vendi ku ai ndjehet i rilindur (poezia “Kosova”).

Tema e vendlindjes, e cila vjen si një inspirim, si një frymëzim i përhershëm te poeti nëpërmjet motivit të dashurisë ndaj atdheut është mjaft e pranishme te poezia e Kosumit. Kthimi në vendlindje, te shtëpia e lindjes, për poetin është një pasqyrim, i cili atij ia kujton fëmijërinë, ia kujton të kaluarën. Këtë ndjesi poeti e paraqet nëpërmjet ngjyrimeve emocionale, nëpërmjet figurave stilistike në poezinë e tij, ndër më të realizuarat “Në oborrin e vatrës sime”. Nuk janë vetëm notat nostalgjike ato që përshkruajnë dramën e kthimit, që duket të jetë e rëndë sa drama e largimit nga vendlindja (atdheu). Një zymtësi shpirtërore, një ftohje duket se e ka kapluar poetin që në përballjen e parë me kthimin, ku i duket se mëngjesi ka lindur i ftohtë, përderisa ai i stepur kërkon ngjyrat e jetës:

Ja ku jam, u ktheva përsëri
në këtë dhè ku kam dhënë të qarën e parë.

Për të vazhduar me pyetjet të cilat vijnë si rrjedhojë e pamjes, e cila ka ndryshuar tërësisht, që nga “Pasqyra e larme në ballin e rrugës…”, ku më pas poeti e shtron pyetjen me përgjigje të dhembshme brenda saj.

Ku janë dyert e vjetra prej druri?
As hapur, as mbyllur.
Heshtje…
S’di pse nuk i shoh.

Ndonëse një poezi, e cila nis me nota, do të thoshim, fuqimisht nostalgjike, ku ngrit kokën zymtësia, megjithatë në fund, ndonëse, poezia ka një mesazh të qartë, ka, do të thoshim, një fund të mirë, sepse kumti që vjen nga zëri i nënës është kumti i lirisë:

“Erdhe, biri im?,- zëri i mëmës.
- Në vatrën tonë na lindi liria”.
Mbi jetët u mbollën gërmadha,
mbi gërmadha u mboll pranverë shqiptare…

Jo vetëm kjo poezi, por edhe disa poezi të tjera, të cilat po kështu janë të realizuara mirë, kanë në vete ngjyrime të ndryshme dhe të përziera si: mall e breng; dashuri e shqetësim, qëndresë e mbijetesë.

Dashuria, si një ndjenjë universale, e ka gjetur shtratin e vet edhe në poezinë e Kosumit. Mirëpo, te poezia e Kosumit tema e dashurisë merr përmasa të tjera, sepse mbruhet edhe me elemente erotike, duke u përshkruar deri në natyralizëm. Ajo si e tillë vjen çdo ditë, është e pranishme dhe e përhershme te poeti. Ajo është e pranishme edhe në ëndrrën e poetit (poezia “Ëndrra”), ajo është si një dëshirë e pritur mëngjeseve dhe netëve pa gjumë, një pritje e një dashnori të krisur, një pritje që mund të jetë edhe e përjetshme (poezia “Dëshirë”). Dashuria, e cila te poezia e tij ndonjëherë del me shenjën ekuivoke, në kuptimin ajo - si e dashur dhe ajo - si dashuri, ka një përkufizim pritjeje dhe shprese, malli të pashuar, dielli që ndërron stinën, si plagë e dhembje ndjenjore (poezia “Ajo”).
Ndërkaq, me gjithë pritjen, poeti shfaqë dëshirën sublime ndaj të dashurës në kuptimin “dua të jem me ty përjetësisht” (poezia “Në pritje”).

Sigurisht për t’i shkrirë në fund nga zjarri evolutiv dhe i papushuar i dashurisë (poezia “Evolucion”), sepse poeti njëmend beson në dashuri (trilogjia poetike “Besoj në dashuri”).

Dan Kosumi ka një sistem origjinal poetik, poezia e tij ka një kod origjinal krijimi. Ajo është një poezi e frymëzuar dhe e motivuar, një poezi që ruan mëvetësinë e saj dhe që ka një realizim pothuajse të plotë, qoftë ajo poezi atdhetare, qoftë poezi e dashurisë apo poezi refleksive, është poezia mbresëlënëse, është poezi që të bën për vete, duke të bërë bashkëpritës me poetin, duke pritur ditën që patjetër do të vijë.

Përgjithësisht poezia e Dan Kosumit është një poezi e arrirë, një poezi e pjekur, e cila sipërfaqëson një poet tashmë të ardhur.
Por, edhe libri poetik ... dhe vjen një ditë... tashmë ka ardhur.
E kemi.

Halil Haxhosaj: VARGJE KUSHTUAR KËPUTJEVE TË KOHËS

VARGJE KUSHTUAR KËPUTJEVE TË KOHËS

Sejdi Berisha: “Vargje të këputura”, poezi, botoi “Club Kultura”, Pejë, 2012.




Krijuesi, Sejdi Berisha botoi veprën e tij të 30-të me radhë me titull pak sa të pikturuar me ngjyrën e një përkushtimi, i cili simbolikisht lidh me “vargje të këputura” nyjat e historisë 100 vjeçare të shtetit shqiptar. Andaj vepra është përkushtim i këtij jubileu, i cili sivjet shënon këtë datë historike të këtij shteti kështu siç është, i cunguar, i gjymtuar, që mund të thuhet edhe i pasqyruar vetëm me një krah të shqiponjës, simbol i flamurit kombëtar. Mbi këtë koordinatë, poeti ndërthur tërë lëndën e vet poetike, duke e përbiruar nëpër të gjitha të çarat e kohës që nga fillimshekulli i kaluar e deri në këtë fillimshekull të ri, i cili mëton që dekadat e para të tij t’i mbarështojë duke i pagëzuar dekada të shqiptarëve. Këtë kërkesë e ndeshim edhe në vargjet e poezive të përmbledhjes “Vargje të këputura” të Sejdi Berishës.


Koncepti i rrëfimit artistik me vargje

Ky vëllimi poetik ka strumbullarin e vet të ndërthurur nëpër hallkat e historisë së ndërtuar në shekujt e kombit dhe të shtetit shqiptar. Rrëfimi artistik i kësaj instance poetike rrëshqet nëpër frymëzimin e subjektit, i cili mëton ta pasqyrojë atë me ndjenjën intime artistike. Dhe kjo arrihet duke mos u ngatërruar me asnjë qëllim tendencioz me bagazh teprimesh të të rrëfyerit dhe me deklarime të tepruara. Për të shpërfaqur këtë, autori Berisha kalon nëpër gurrat e bollshme të bagazhit të vet frymëzues, duke e ngjyer pendën e tij aty ku më se shumti do të kullojë frymëzimi i gjetur, i shijuar dhe i shpërfaqur. Dhe këtë e sendërton duke e planifikuar ndërtimin e veprës nëpër gjashtë rrathët e qerthujve poetikë, që janë: 1. Bisedë me vargun tim, 26 poezi, 2. E pëlcas heshtjen time, 18 poezi, 3. Shekujt nuk mjaftojnë, me 16 poezi, 4. Unë kam etje dhe vetëm etje, 14 poezi, 5. Stinë të këputura, 8 poezi dhe 6. Poemë për bisedën e ngelur në fillim, më 10 poezi, të cilat pse jo mund të jenë edhe poema. Kjo arkitekturë artistike që shpërfaqet në strukturën e këtij vëllimi poetik shpesh mëton të identifikohet me intimen e intimitetin dhe me përjetimet e subjektit lirik, që në këtë rast është vet autori, Sejdi Berisha.
Poezinë e tij ky poet e shkruan për qëllim fisnik, sepse poezia është vet e fisme, është fisnike. Ajo është e vendosur në retinën e qiejve të kaltër me rreze të kristalta dielli që ngrohin dhe jetojnë deri në përjetësi. Andaj, kjo poezi specifike në këtë jubile të veçantë, ka patjetër shumëçka nga fëshfërimat e krahëve që shqiponjat e maleve tona këmbejnë me njëra tjetrën edhe pse në shumë dekada, kufiri i vdekjes nuk mund ta pengonte fluturimin e tyre andej e këtej pa shikuar fare për tragjeditë që mund të ndodhnin. Gjaku i shprishur i të së njëjtës zemër kombëtare edhe pse nuk qarkullonte lirshëm, ishte i kuq, ishte i valë, ishte i vakët dhe nuk kursehej nga trimat e heronjtë për ta derdhur në gjinjtë e kësaj toke për lirinë e saj aq të shtrenjtë. E jehona e kësaj rënie nuk pushoi kurrë derisa kufiri u bë vijë vetëm sa për të qenë:

Sa e dua Mollën e Kuqe
Kur e bashkoj me kokrrën e ullirit
Që piqet me ngrohtësinë e jugut
Që kuqëlohet me flladin e veriut

(Poezia: “Ti e paemër”, faqe 19)

Brenda përjetimeve dhe përmallimeve ka një sërë elementesh që kundërshtojnë dhe e plotësojnë njëra - tjetrën njëkohësisht. Në udhëtimin artistiko-poetik të poetit, Sejdi Berisha, drejt kësaj feste përkujtuese njëshekullore zhvishet pelerina e moshës dhe vishet ajo tjetra, e reja, ngase agimet e përgjumura nuk do të zgjohen kurrë më, sepse udha e jonë nëpër meridianët dhe paralelet e kujtesës historike nuk do të përdridhet më. Kjo s’ishte rrugë e lehtë për t’u kaluar, andaj nuk harrohet as gjurma e saj në histori, thotë poeti, sepse:

Qyteti im ...
Edhe po ndërtohet
Edhe po rrënohet
Stinët dikush i ka ngatërruar

(Poezia “Dritaren e përplasi furtuna”, faqe 53)

Për ta kundërshtuar këtë autori ndërton një kohë reale që sintetizohet më së miri në vargjet e poezisë. Brenda këtij konteksti kuptohet se poeti nuk ka qëllimin e as dëshirën të vajtojë për kohën e kaluar, por ai do të rindërtojë një kohë tjetër, andaj, kuptimi i vërtetë i saj duhet përkujtuar gjithmonë, për ta bërë atë aktive. Ky shndërrohet në një peng dhe mllef që e detyroi strukturën poetike të Sejdi Berishës të jetë e pamëshirshme me armiqtë e sunduesit, t’i godasë ata mu në ballë me armën e fuqishme të poezisë, metaforës dhe figurës poetike e letrare. Kështu gjuha poetike edhe simbolika marrin një fuqi të konsiderueshme shprehëse. Kjo qasje i jep mundësi autorit ta zgjerojë gamën e frymëzimit të tij stigmatizues, ta bëj më konkrete, pse jo edhe më të drejtpërdrejtë njëherësh, ndaj i sjellë poezisë një frymë emancipuese, por edhe luftarake kundër sundimit shumëshekullor, hipokrizisë dhe imoralitetit shoqëror që e ka mbytur shqiptarinë me shekuj. Poeti Sejdi Berisha nuk mund të pajtohet me absurdin që ishte dominues në jetën tonë historike. Në shumicën e poezive të këtij autori politika ekspansioniste dhe politikëbërësit e saj karakterizohen si sinonime të së keqes. Edhe pse aroma e gënjeshtrës përhapet, fryma e saj është larg nga portat e ëndrrës së njeriut dhe të vet poetit, ngase:

Tash e di
Asnjëherë s’të paskam njohur
As për të dashuruar
As për t’u gëzuar

për të vazhduar më tutje:

Tragjedia ime je
Me komeditë e botës
Tash të njoh
Jeta ime
Mashtruese e lezetshme
E njeriut

(Poezia: “Tash të njoh ...”, faqe 63)

Koha 100 vjeçare në vargje përkushtuese

Poeti dhe koha e historisë 100 e më shumë vjeçare kombëtare që ai krijon nuk ndihen asnjëherë të pushtuara, por përkundrazi brenda tyre ka aq shumë heronj që luftuan për të sa do t’i kishin zili edhe yjet e qiellit e të gjithësisë. Kështu krijuesi Sejdi Berisha aq sa flet me vargun e tij po aq bëhet edhe zëdhënës i atyre që punuan, luftuan por edhe u sakrifikuan, ranë dhe e derdhën gjakun e vet kundër padrejtësive dhe vendimeve të kancelarive të moteve për kufijtë e arbrit deri në ditët e sotme. Kjo përbën një nga vlerat e poezisë së tij. Kështu këto elemente në vetvete janë sa personale po aq edhe kombëtare, sa të fuqishme po aq edhe krenare për atdheun:

... Duke të kërkuar
Ty Atdhe në jetën time
Dhe jetën
Në Ty Toka ime
Kam ngelur
Vetëm duke kënduar ...

(Poezia: “Duke të kërkuar ...”, faqe 127)

Vargëzimi tash bëhet poetikë mbarëkombëtare sepse ai në poezinë me titull ”Jam këngë arbëreshe apo vazo e thyer (Në 100 vjetorin e Pavarësisë)” në mes të tjerash shkruan:

Njëqind vjet a është një shekull ...
Apo është epokë e para stinëve të tokës

Për të vazhduar më tutje:

E kam në damarët e gjakut
Kosovën tik-takun e zemrës
Çamërinë qortim historie
Shkupin pikëtakim madhështie
Ulqinin port asqerie
....
Preshevën e kam sy që loton kah Prishtina
Kullat e Oso Kukës beden trimërie
E Bjeshkët e Nemuna kurorë legjendash

Por kjo është vetëm si një ëndërr ende e parealizuar, sepse kufijtë e Shqipërisë që janë qëndisur nëpër kancelaritë e huaja apo të Botës së Madhe ende frymojnë njëjtë. Kjo ëndërr është një skalitje e endur në gjumin e gjatë 100 vjet, sepse poetit kur i ikën gjumi sheh se edhe ditën tjetër, pra në ditën e 101 nuk ka ndërruar asgjë dhe vargu nuk shprehu hiçgjë, sepse:

...
Asgjë nuk paskam thënë
O, vargu im
Sikur tash më doli gjumi
E, ëndrra ishte plot trishtim ...

(Poezia: “Jam këngë arbëreshe apo vazo e thyer” faqe 132)

Elementët që e përbëjnë gjuhën poetike të veprës “Vargje të këputura” të Sejdi Berishës arrijnë të ruajnë në vetveten ndjenjën dhe të vijnë gjithnjë në rritje, duke u veçuar nga të tjerët.

Kujtim dhe mos harrim për ardhmërinë

Poeti, shkrimtari, publicisti dhe krijuesi, Sejdi Berisha, pothuajse në të gjitha veprat e veta, por edhe në këtë e kundron fjalën si një formë artistike të manifestimit të ndërgjegjshëm të rregullave të harmonisë, duke e mbrojtur me respekt dhe dinjitet mos shkeljen e kodit të lashtë ilir e shqiptar, sepse ky është qëllimi dhe synimi i tij prej krijuesi. Dhe kësaj ia arrin me sukses e kënaqësi. Vargjet e këtyre poezive janë thesare përkujtimi për ardhmëri. Këto vargje janë perla të kristalta që gurgullojnë sikurse gurrat e krojeve të Ilirisë e të Dardanisë. Duke lexuar këtë opus kaq të pasur e kaq përkushtues patjetër se ndihet aroma e një kremte të madhe, e cila fisnikëron mendjen, trupin, por edhe begaton historinë tonë. Këtyre poreve qarkullon ngjyra e kuqe e gjakut të derdhur për shtetin shqiptar, i cili u mbjellë për ta korrur lirinë dhe pavarësinë. Por, diku-diku kjo tokë ende nuk është ujitur sa duhet me liri, andaj në këtë shekull duhet që të shikohet mbëltimi tjetër farë për të. Mbase edhe kësaj duhet trasuar rruga edhe me vargje e vepra poetike, pse jo.
Vargjet e vëllimit “Vargje të këputura” të Sejdi Berishës bëjnë një shtrirje të gjithanshme për t’i mposhtur qëllimet dashakeqe të të gjitha kohëve, por pse jo edhe të kësaj në të cilën po jetojmë dhe po kremtojmë. Ky poet mëton që me vargje e figura të shkruaj një formë poetike të veten që është poezi edhe me elemente publicistike. Andaj vargu i poezisë së Sejdi Berishës ka ngjyrime të tilla dhe dallohet si veçanti e saj. Madje, forma e këtillë shkon duke u zgjeruar dhe poezia bëhet edhe poemë që autorit i jep mundësi të shprehjes tjetër më të shtrirë dhe më të zgjeruar. Ajo del nga pena e frymëzimit të tij dhe shtrihet në të gjitha shtresimet e truallit të shqiptarëve më i ndryshëm se më parë. Tashmë nga çatitë e përskuqura të shtëpive të vjetra nga lufta kanë filluar të rigojnë currila të kthjelluara. Nga figuracioni i kësaj poezie më nuk vjen si dikur erë baroti e gjaku, por aromë jete e gjallërie tjetër. Andaj poeti nxjerrë nga thellësia e shpirtit të tij kujtimin dhe mos harrimin që do të jetë shembull për një jetë tjetër, për një stinë të re, stinën e bashkimit kombëtar.

Agim Shehu, Gjenevë


BEFASI POETIKE
E PETRAQ RISTOS

Shënime për vëllimin “Lojë shahu në shekullin XXI”


Para 40 vjetësh tre të rinj nga Durrësi u shkruanin tre poetëve pak më të rritur në Tiranë, me emër më të dëgjuar. Letrat qenë dëshirë njohjeje intime me ëndrra poezie. Autorit i drejtohej gjimnazisti Petraq Risto.Letra e tij (e ruaj kujtim si një parandienjë të largët të tij për udhën e vet në poezi) m’u bë e dashur, sepse në bardhësinë e rinisë kish dhe xixa poeti. Gjer ku do arrinte, sigurisht atëhere nuk mund ta parashikoja.
Në një takim në Nju Jork, kohët e fundit, e shoqja e Petraqit me vajzën poete, Sidorelën, më dhuruan librin më të ri të tij “Lojë shahu e shekullin XXI”. E lexova dhe u befasova. Po ndjehesha i dritësuar me brilantë metaforash.I rishfletësoja përsëri faqet si për t’u bindur më saktë, e nga njera fletë te tjetra ato më hapeshin të heshtura para syve, herë si sy Homeri, herë si flutura në lëvizje. Më ndalën sytë te vargjet “Ëndëra ime - e vetmja njësi matëse...Kush ëndëron i pari, vdes i fundit”.U buzëqesha me një mall të largët diku në Tiranë apo në Durrës, si të njohur të hershëm: i riu i çiltër që në oborrin e gjimnazit kish ditur t’i hapte udhë ëndrrës, e në librin më të fundit atë e kish ngritur në piedestalin e poezisë më të mirë shqipe.
Në Shqipëri, për ironi të kohës, tabutë letrare në socializëm kanë mbetur ende disa “bunkerë” të trashëguar: dy tre vetë zënë qoshenë, si vlerë e palëvizur, edhe pse “rezervat në bankë” një çast mund t’u jenë rralluar (për më saktë, tani doli në dukje pakrahasueshëm poeti Petraq Risto, dhe fjala e parë sot është e tij. Nesër vjen tjetri...).
Te vepra e re e tij dëgjojmë zërin e qytetarit ngritur në lartësinë e hijshme të poetit, sa shqiptar dhe universal. Një zë ku lexohen thellësi me dritë, po aq dhe lartësi me humnera pranë, të vendit të tij. Një poezi me ndërgjegje të fuqishme, e ushqyer në këtë shkallë gjer nga nënndërgjegjja e njeriut.
Si në poezinë më të mirë shqipe, përmbledhja “Lojë shahu e shekullin XXI” të rrit përmasat e mendimit ngaqë të vinë me bukuri të veçanta përfytyrimesh ku ideja dhe figura kanë harmoninë e planetit me orbitën ku ecën. Ndjek mendimin e vargjeve dhe nuk e ndjen se ku ndërhyn figura, e cila i jep vitalitet dhe bukuri mendimit si dritë hëne brenda valëve. Në këtë vëllim autori shfaqet kalorës virtuoz që di të zotërojë “harbimin” e kalit të bukur siç është metafora në poezi.Kjo është e domosdoshme veçanërisht për një krijues i cili jetën me ngjarjet e trazuara i vëzhgon si qytetar, i gjykon si filozof dhe i shpreh si poet. Të tria këto përmasa i gjen te libri, si të lexoje Uitmanin, Eluarin apo Migjenin.
Je në shkëlqimin e mendimit dhe brishtësinë e figurës, e në gjykim të parë të duket si i pagjetur emërtimi “Lojë shahu...”. Por mbaron librin së lexuari, e me vlerësimin e saktë të së tërës kjo hamendje bije.Autori del i ndërgjegjshëm se ç’e ka shtyrë në motivet e kësaj përmbledhjeje vargjesh. Është i lexueshëm dhe tepër i hijshëm misioni i tij. Për ngjarjet e sotme në botë, veçanërisht në popullin e tij, ai ka ndjeshmërinë e busullës së përsosur shigjetat e së cilës mbeten të drejtuara kryesisht në dy pika kryesore, dashuria për njeriun dhe dhimbja për fatin e tij. Ky humanizëm ia afron natyrshëm figurën si poet dhe ia ngre lart mendimin si qytetar.
Poezia shqipe ka gjithçka, por unë nuk di ku ka të tillë margaritarë me ulërimë brenda për shqiptarët e ditës: “...Veshim kostumet e të vdekurve të Europës/, këpucët e të vdekurve të Europës/ dhe dalim rrugëve tona si europianë/...Kostumet e të vdekurve na rrinë mirë/, këpucët e të vdekurve nuk na shtrëngojnë/ pavarësisht se rrugët i kemi me plagë/. Duke ecur, ndjejmë se të vdekurit e Europës/ na ndjekin pas”...E në një poezi tjetër: “Kush është ajo, kush është ai/, në cilën mbrëmje ndodhi krimi/, në cilën varkë, nën cilin yll/, pse kamera e Hënës s’e filmoi?!”.Pas vargjeve të tilla të Petraq Ristos, të mërmërin nga larg zëri i pikëllueshëm i Migjenit: “O, si s’kam një grusht të fuqishëm...”! (a kanë fije poezie në mendje, në mos në shpirt, deputetët tanë vulëhumbur, që grushtin e mbajnë për të rrahur njeri tjetrin, apo për të përmbysur sallën e shenjtë të Kuvendit!? Thua për ta, si paranjoftim, është shkruar krahasimi tronditës i poetit: “në javët e para foshnja ka formë e gjarpërit/ dhe gjarpërinj na presin pak orë pasi kemi vdekur”.
Nëpër vargjet e poezive udhëton mbi relievin e Atdheut tënd, udhëton brenda dramave të popullit të tij. “Dhomat” e metaforës kanë brenda dhembjet e tij. Poeti hap udhë të hysh në to (duke të ndihmuar në të njëjtën kohë që të gjendet udha për të dalë). Ai gjykon rreptë e me dinjitet, tepër lexueshëm për ata që kanë mend për vete dhe përgjegjësi për vendin, duke qënë dhe vetë brenda kësaj drame të përgjithshme: “Nëse sot flasin profetët e rremë/, nesër ka turbullira dhe gjak”...Truri ynë ka zbritur në prapanicë/ e Juda është kthyer në gardian të Krishtit”.
Nga njera faqe e veprës te tjetra figurat me mendim të fuqishëm brenda tyre, i shtojnë sa lirizëm dhe dritë dramash shoqja - shoqes: “Të vdekurve u veshin këpucë të reja/ se rruga që kanë zgjedhur është e gjatë/, mbi rrugë dashurohen ylberi e rrufeja”.
Poeti dëshmon se dhe në poezinë moderne vargjet rjedhin si një rrëfim i lirë bisede, thua gjethet e një peme pëshpërijnë me njera tjetrën. Është qartësi mendimi dhe çiltëri shpirti që flet. Në botë çdo objekt, edhe më e rëndomta, ka diku të ngjashmen e vet të krahasueshme me të. Kur puqen bashkë sipas ligjeve të harmonisë, të dyja tok krijojnë figurën, plani kthehet në reliev me faqe rubini. Takimi bëhet nga jashtë (si krahasim etj.) apo nga brenda (si metaforë, mbretëresha e figurave). Figura mbetet kështu figurë kur të krahasuarat, qoftë si objekt apo përfytyrim më i gjerë objektesh, kanë ngjashmëri dhe harmonia përmban edhe simetrinë që ka bota. Secila nga anët e krahasuara i rrezatojnë vlerat e veta shoqja - shoqes. Ato janë kështu lëvizje mendimi me rrezatim të gjatë radiumi. Nuk thuhet kot që poezi e mirë është ajo, e cila përmes ndjenjës të nxit mendimin, e poet i mirë është ai që di të ndërtojë figurë dhe nga gjërat më të zakonta - “poezi e veçantë”, “figurë befasuese...”.
Poeti Petraq Risto e ka këtë laborator, mrekullia e të cilit duket te figurat që krijon me lehtësinë që dega krijon lulet apo ngrica kristalet. Sheh në trotuar një shitës farëzash të lule-diellit (të tjerët do kalonin asnjanës); poetit i dhimbset si njeri e i këndon si poet për fatin e pasigurt në një imazh kaq sugjestionues: “Ai ka një privilegj, - mund të vdesë në rrugë/ i rrethuar nga zogjtë”... apo “Në kufirin mes ditës e natës/ ke ndjesinë se Zoti qëron një portokall”. Brenda imazheve të tilla, si hipur mbi meridianet e globit, shkon në Nju Jork tek e bija e dashur, të cilës i jep metaforën kozmike, si dhuratën më të bukur: “Kur vij tek ti: më ndihmon Toka në rrotullim/ dhe kur iki: rrotullimi i Tokës më pengon”.
Në një poezi tjetër të kësaj përmase – “Zogjtë e Pikasos”: “dolën nga telajot e fluturonin drejt Pikasos/; Ai u merrte pendët e luante rolin e ëngjëllit/;u merrte kthetrat e luante rolin e djallit/...vdiq pa mësuar sekretin e ngjyrave...” (te cili poet i shquar në botë nuk do ndalnim me adhurim mbi vargje të tillë, nëse do t’i shihnim në libra të tyre)!
Një guxim të tillë mendimi mbi art të hollë, e ngarkon një poet, i cili, qoftë dhe një çast, zhgënjimin mbi supet e njeriut e ngarkon vetë dhe e gjykon me një inteligjencë disi të ftohtë: “Tha Moisiu: Mendja – kryesore te njeriu. Krishti tha – zemra. Marksi – stomaku. Frojdi – seksi. Ajnshtajni – relative janë të gjitha”...
I tillë, gjithandej në poezitë e tij, autori shfaqet ndër poetët më fisnikë, që nuk kalon asnjanës para zhvillimeve të botës. Sipas tij, të shikosh, domethënë të gjykosh! Botën ai e gjykon në emër të njeriut dhe njeriun - në emër të humanizmit. “Bilal Xhaferi... iku i ndjekur pas nga lehjet e qenve/ dhe njerëzve...eshtrat e tij yjëzojnë fosfor”...Ose “Ky trëndafil i kuq në varrezën e vjetër/ para 200 vjetësh qe njeri...Kam qënë ushtar, ushtar i vrarë/ ndaj u bëra petalekuq/ se po të kisha flamur të bardhë/ trëndafil i bardhë do isha unë”...Sa i bukur dhe i besueshëm, poeti është te ëndrra e njeriut, sa dhe te dhembja e tij. Nga kjo dhe më të zakontën e jetës e kthen poezi: “Tri ditë pa drita, e lotët e mi/ e kthyen zemrën në turbinë/...dhe llampa e vjetër e Edisonit/ u ndez nga dhembja për Shqipërinë”.
Te Atdheu, qoftë dhe me penela të kursyera, pa fryrje të shtirur, poeti merr përmasën e parë më të hijshme: “Elefantët para vdekjes/ shkojnë të mbyllin sytë te varret e prindërve”... “Mbi rrafshnaltën e Trojës/ para se të gjente hirin e ftohtë dhe thesaret/, Shlimani gjeti 8 familje shqiptare”... “Arnold fon Harfi...rastësisht i ra fletorja, dhe fjalët shqip/ akoma mbanin aromë trëndeline”...
Tërë vlerat e artit mbahen kryesisht te thellësia e gjykimit dhe ndershmëria në të vërtetën. I tillë, gjykimi i poetit i shkon vështrimit të njeriut: hap sytë në do që të jetosh si njeri!
Bota ekziston për njeriun, dhe në emër të njeriut poeti atë e merr në pyetje kudo që ajo shfytyrohet. Ngarkuar me këtë mision fisnik, Petraq Risto mbetet poeti i plotë, tanimë ndër më të mirët e poezisë shqipe. Nëse do pyetet, është moderne apo klasike poezia e tij, ato të dyja rrinë brenda njera tjetrës me kufij konvencionalë mes tyre, duke huazuar te shoqja më të bukurën e vet.Te kjo vepër e shquar e tij, ai të shfaqet diku në një pllajë Shqipërie ku “buzëmbrëmjet vinë me hapa pëllumbi e ikin me hapa Hirusheje...”. Për më tej u rrëfehet intim njerëzve për një pasion të tij Shqipërie: “Me avion do t’i sjellë dy dallëndyshe/ në Manhatan nëpër xhepa do t’i mbaj/...veç Nju Jorku të mësohet me surprizën-dallëndyshe”.
Të tillë do ta takosh poetin, në “dhomën e tij pa drita” apo te “krahët e dallëndyshes”, ku ovalet e fluturimit janë dhe prej harqe metaforash...

NËN SHENJËN E PËRTËRITJES ESTETIKE


DR. ANTON PAPLEKA

NËN SHENJËN E PËRTËRITJES ESTETIKE

(Petraq Risto, “Lojë shahu në shekullin XXI”)


Tregohuni zemërgjerë, kur të na krahasoni
Me ata që qenë përsosuria e rregullit
Ne që kërkojmë kudo aventurën
Nuk jemi armiqtë tuaj
Ne duam t'ju japim në zotërim gjëra të çuditshme
Ku misteri gjithë lule i falet atij që don ta këputë
Atje ka zjarre të reja, ngjyra që kurrë s'i kemi parë...

Guillaume Apollinaire, Flokëkuqja e bukur

I
Nga njohja disavjeçare që kam me poetin Petraq Risto, mund të them se ai është nga ata autorë që nuk janë prekur nga sëmundja e narcisizmit, që nuk e mbajnë veten si poetë kombëtarë dhe nuk i thurin vetes kurora vetëlavdatash. Duke qenë i tillë, ai i përket asaj kategorie krijuesish, të cilët dyshimi për atë që kanë shkruar i shoqëron gjatë gjithë jetës dhe motoja që do t'u përshtatej më shumë do të ishte kjo thënie e poetit spanjoll Juan Ramon Jimenez: "Vepra ime më e mirë është pendimi i përhershëm për veprën time."1 Mendoj se letërsinë tonë mund ta shpien përpara vetëm ata që kanë kërkesa të larta ndaj krijimtarisë së tyre dhe ndaj letërsisë shqipe në përgjithësi.
Prirja drejt një letërsie cilësore dhe moderne nuk përcaktohet nga ndonjë dekret hyjnor apo parlamentar, por ajo është një përmasë e brendshme e krijuesit, e cila lidhet ngushtë me talentin dhe me kureshtjen e tij të vazhdueshme për të njohur zhvillimet e reja letrare, eksperimentimet apo praktikat e ndryshme që janë shprehje e përtëritjes estetike të letërsisë. Studiuesja Michèle Finck i vë shumë rëndësi kësaj veçorie të poetit. Duke folur për poezinë e T. S. Eliotit dhe për atë të J.Bonnefoy-së, ajo shkruan: "Ja verdikti i Bonnefoy-së: shterpësia e botës (ajo e "terra gaste" apo e "tokës së shkretë") është vepra e një vetëdijeje që ka rënë pre e "moskureshtjes së zymtë", e cila gjetiu është quajtur "gjumi i keq" - domethënë një forcë vdekjeje që kërkon të na mbushë mendjen se bota nuk ka kuptim."2
Libri më i ri i Petraq Ristos "Lojë shahu në shekullin XXI" dëshmon se ky autor nuk vuan nga "moskureshtja e zymtë" bodleriane, përkundrazi ai përpiqet të ketë një informacion sa më të pasur që nuk kufizohet vetëm në qytetin ku rron, madje as me Shqipërinë. Një nga burimet kryesore të këtij informacioni janë udhëtimet e gjata e të largëta, të cilat dihet se sa shumë i vlerësonin modernistët. Jean - Marc Debenedetti shkruan: "Shumica e poetëve të Modernitetit ishin udhëtarë të mëdhenj; udhëtimet e tyre, ata i përjetonin si poema, duke luajtur si xhongler me horizontet dhe me epokat".3 Për Petraq Riston kanë qenë shumë dobiprurëse sidomos udhëtimet në Amerikë që i kanë dhënë lëndë për të krijuar tablo me karakter të theksuar modern: "Unë lëviz një oficer (jo të CIA-s, as të FBI-së)/ dhe e vendos në Central Park / Ti lëviz një kala në Wall Street, në Kuotën Zero / Obelisk të kullave binjake / Dy dhëmbëve të parë të rënë të Manhattanit po u vënë protezën".4
Krahas udhëtimeve që në të vërtetë janë lexime të kësaj Bible të madhe që quhet rruzullim, Ristoja shfrytëzon dhe burime të tjera informimi si librat apo mjetet e komunikimit masiv: "Merr një pus nafte dhe vendose në Gjirin Persik/ një ushtar prej kokaine vendose në Kolumbi/ mbretëreshë bëj Dianën në një tunel frojdian:/ të vritet nga që s'kishte frikë./ Dhe kuajt mbretërorë të hingëllijnë në zi."5 Ky autor nuk ngurron të futë në poezi edhe një mjet shumë modern, siç është interneti: "Çdo mbrëmje pas orës 8 me kodin Epidamus/ luaj shah në internet/ shah me një spanjoll, kinez, italian, brazilian/ me një rus, anglez, amerikan, indian/ shah: paralelet dhe meridianet krijojnë kuadratet/ një shah i përbotshëm me fatet tona".6
Shfrytëzimi i mbresave, i përvojave, i teknikave dhe i formave të reja i ka dhënë mundësi P. Ristos që ta përtërijë vazhdimisht poezinë e tij. Veç të tjerash, përtëritja estetike duket edhe në titujt e përmbledhjeve që ka botuar në vitet e fundit. Në strukturimin e librit "Lojë shahu në shekullin XXI", ai ka pasur parasysh lojën e shahut, e konceptuar si metaforë e atyre ligjeve të padukshme që përcaktojnë fatin e individëve apo fatin e shoqërisë njerëzore: "Çdo mëngjes marr një gur shahu në xhep (të bardhin)/ një gur shahu merr me vete (të ziun)/ dhe zbresim në Tiranën tonë me kuadrate:/ skakierë gjigande ngjyrë miu./ Lëvizja e parë: unë - një ushtar (të papunë)/ vendos te Ushtari i Panjohur/ Ti - një kalë të zi (si në Trojën pas Helenës/ te kali i Skënderbeut"..7 Në një tekst tjetër, skakiera metaforike ka përmasa planetare: "Unë lëviz ushtarin e qendrës te Kisha e Shën Gjergjit/ gjarpri i mëkatit ka ngrirë nën shtizë/ Të gjallët dhe të vdekurit/ në skakierën me kuadrate të historisë". 8
Përdorimi i rregullave të një loje si strumbullar i një vepre letrare nuk është një dukuri e panjohur në letërsinë botërore. Njëri nga romanet e Jasunari Kavabatës që titullohet "Mjeshtri dhe turneu i go-së" është strukturuar pikërisht sipas rregullave të "go-së", një lojë e ngjashme me lojën e damës. Ndërsa një autor tjetër, poeti belg Werner Lambersy-ja, në përmbledhjen poetike "Të zotët e shtëpisë dhe shtëpitë e çajit" (1988), si element strukturues përdor ritualin që ndiqej gjatë pirjes së çajit: "... ajo që duket qartë te libri "Të zotët e shtëpisë dhe shtëpitë e çajit", është se në qendër të kësaj përmbledhjeje gjendet ceremonia e çajit japonez, le shansyu, e cila i jep librit atmosferën, ritmin, pulsin e saj."9 Metafora e lojës së shahut ndeshet në ndonjë tekst të veçantë të poetëve që u përkasin hapësirave të ndryshme kulturore, siç janë J. L. Borges-i, M. Soresku apo Ch. Dobzynski, nga i cili po citoj strofën e mëposhtme: "Jeta e tij ishte skakiera / e një loje ku koha bën rokadë / e një loje ku ai luan me çdo veprim të tij / mati i padukshëm fillon".10
Loja e shahut si metaforë e përditësisë dhe e historisë është e pranishme në shumicën e krijimeve të librit, kurse në disa tekste përmendet në mënyrë të drejtpëdrejtë: "Lojë shahu në shekullin XXI",11 "Lojë shahu në New York"12, "Lojë shahu në Boston"13, "Lojë shahu në Uashington"14, "Lojë shahu buzë lumit (L)Ibër" etj...
Përveç rrafshin referencial apo konceptual, në përmbledhjen e P. Ristos, loja e shahut luan një rol të rëndësishëm edhe në rrafshin stilistik. Ka raste kur gurët e kësaj loje shërbejnë për të ndërtuar krahasimin: "Ime bijë më thotë se në New York jetojnë si gurët e shahut në katrorë".16 Në një tekst tjetër, me po këto elemente ndërtohet metafora: "Tek zbresim çdo ditë në New Yorkun e madh, / me gurët e bardhë e të zinj në xhep, / kuptojmë se jemi thjesht gurë shahu: të tjerë luajnë me ne"17.
Përqasja e jetës, e peripecive dhe e të papriturave të saj me lojën e shahut, i jep dorë poetit të krijojë situata dramatike si kjo që haset në poezinë "Lojë shahu në New York", ku ironia shndërrohet në humor të zi: "Unë mund të jem një oficer i degraduar nga gjeneral Asgjëja,/ ti mund të jesh mbretëreshë e kurorëzuar nga një Prometé. / New Yorku - lule hekuri mbi rrënjët e metrove gjithë jetën shah - sheh"18.
Në ndonjë tekst me ngjyra të theksuara tragjike, loja e shahut simbolizon një lloj fataliteti historik, pamundësinë e njerëzve normalë për të shmangur barbarinë e së shkuarës, e cila ia beh në ditët tona, për shkak se ndonjë nga lojtarët e kësaj loje që quhet ndryshe histori njerëzore, ka bërë një lëvizje të gabuar, ka mbetur rob i skemave që i janë ngulitur në kokë: "Luajmë / me qen që ndjekin fëmijë / me fëmijë të mbytur / të përgjakur / shah me tanke të bardhë e të përflakur / shah: ura ylber / ku e zeza me dhunë ka ardhur..."19.

II
Në librin e P. Ristos përfshihen disa përbërës që janë karakteristikë për poezinë moderne. Poeti është i vetëdijshëm se edhe në letërsi, ashtu si në sferat e tjera të shoqërisë njerëzore, vepron ligji i përdorimit dhe i vjetrimit: "Kjo që dje ishte e re / sot u bë e vjetër"20. Një vetëdije e tillë e ka shtyrë që të përpiqet në mënyrë sistematike për ta përtërirë krijimtarinë e tij, për t'u larguar sa më shumë nga ujërat e ndenjura të tradicionalizmit, domethënë të stanjacionit, të vlerave të tejkaluara dhe të teknikave të vjetruara. Duke e vënë theksin te domosdoshmëria e përtëritjes estetike, Vielé Griffin-i shkruante në shekullin XIX: "Arti nuk është diçka që vetëm mësohet, ai krijohet papushim. Ai nuk jeton vetëm nga tradita, por nga evolucioni"21.
Ashtu si për çdo letërsi të gjallë, edhe për letërsinë tonë përtëritja estetike është një problem jetik. Kundërvënia midis tradicionalistëve dhe modernëve, midis të vjetërve dhe të rinjve nuk ka marrë fund as në fillim të viteve gjashtëdhjetë, siç nuk do të marrë fund as në fillim të viteve dy mijë. Në gjysmën e dytë të shekullit XX, në kulturën tonë, kjo kundërvënie mori formën e një debati të politizuar, u trajtua në shkrime skematike që mëtonin të shqyrtonin marrëdhëniet midis traditës dhe novatorizmit. Jam i mendimit se edhe në kohën e pluralizmit politik e estetik, ky debat nuk e ka kapërcyer cakun e qasjeve të cekëta.
Duke analizuar këtë kundërvënie që është e pranishme në të gjitha ato letërsi, për të cilat janë të huaja amullia dhe monotonia, Thomas G. Pavel-i ka shkruar se "të vjetrit" e konceptojnë krijimtarinë letrare si prodhim të objekteve të reja, duke u nisur nga rregullat ekzistuese, kurse sipas "modernëve" krijimtaria prodhon rregulla të reja. Më tej, Pavel-i thekson se ky dallim është i pranueshëm kur rregullat për të cilat bëhet fjalë, kanë karakter gjinkues (genérative)22. Krijimi i rregullave të reja në art është shenjë e një origjinaliteti që qëndron më lart se sa përdorimi i rregullave të njohura prej kohësh.23
Në rastin e përmbledhjes "Lojë shahu në shekullin XXI", nuk kemi të bëjmë me formulime rregullash teorike, me ndonjë manifest poetik, por me një poetikë moderne të mishëruar në përbërës konceptualë dhe tekstorë.
1. Bota e sotme, shoqëria njerëzore konceptohet si një tërësi unike, pa kufij racash, kulturash, qytetërimesh apo shtetesh. Një ngjarje që ndodhi në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, siç qe sulmi terrorist i 11 shtatorit 2001, pati jehonë dhe pasoja që u ndien në tërë planetin: "Natën e parë në New York u shkrinë dy qirinj / dy flutura i shkrinë dhe shpirtrat erërat i përpinë / klithmat zgjuan Babiloninë."24 Më tej thuhet: "Brenda në një arkivol plumbi një ushtar prej mishi / në sytë pa jetë kish ngrirë loti i Shqipërisë".25
2. Ndonëse nuk përmenden gjëkundi miti i kthimit të përhershëm apo zhvillimi ciklik i historisë, në disa krijime lihet të nënkuptohet se disa dukuri apo ngjarje përsëriten, se, në një mënyrë ose në një tjetër, e kaluara është e pranishme tek e sotmja. Ky konceptim e shtyn autorin drejt teleskopimit të ngjarjeve, siç ndodh në poezinë "Prostituta Maria Magdalena": "Pasi Maria Magdalena puthi këmbët e Krishtit / mes lotëve iu falën mëkatet... / Maria Magdalena lëviz nëpër shekuj: metaforë pikëllimi / po asgjë s'ndryshon... / Maria Magdalena më kot lutet"26. Në poezinë "Sheherazada: 1001 netë pas 11 shtatorit 2001" thuhet: "Kryeveziri Xhafar nuk ka faj / faj kam unë dhëndrri i saj / i dhashë tri mollë arapit të zi, / tri bomba në formë molle... Faj kam unë, Babiloni"27.
3. Dihet se modernistët europianë të fillimit të shekullit XX kishin kultin e shpejtësisë dhe të makinës. Në Manifestin e futurizmit thuhej: "Ne deklarojmë se shkëlqimi i botës është pasuruar nga një bukuri e re: nga bukuria e shpejtësisë".28 Duke e komentuar këtë dukuri, kritiku francez Jean - Marc Debenedetti shkruan: "Në të vërtetë, shpejtësia nuk është e bukur në vetvete, por ajo të jep mundësi për të zotëruar botën. Përmendja e saj i modifikon horizontet, duke i dhënë njeriut një vizion unitar"29. Sipas këtij kritiku, falë shpejtësisë përftohet një nga elementet më të qenësishme të poezisë moderniste, siç është befasimi. Ai shton se shpejtësia e turbullon hapësirën, e modifikon gjeometrinë e saj dhe shpik një poezi të re, të çastit, e cila bënë që t'ia behë "befasimi".30 Kulti i shpejtësisë dhe i makinës zuri vend në poezinë tonë sidomos me përmbledhjen e Ismail Kadaresë "Shekulli im": "Në këtë shekull shpejtësish / Më shpejt se TU-104 / Më shpejt se sputnikët në fluturim, / Fluturojnë vjetët e tu, / Brezi im".31 Adhurues i shpejtësisë dhe i mjeteve moderne të transportit është dhe autori i përmbledhjes "Lojë shahu në shekullin XXI": "Dhe ne vrapojmë në drejtime të ndryshme / herë Kolombë, herë Magelanë, herë Piratë, herë Odise, herë Mobi Dik / Kudo na presin brigje të buta e brigje të rrezikshme"32. Një poezi e tij titullohet: "Me Boing dhjetë mijë kilometra mbi Atlantik"33. Shpejtësia dhe mjetet moderne të transportit përmenden në disa tekste: "Kur vij te ti: më ndihmon Toka në rrotullim / dhe kur iki: rrotullimi i Tokës më pengon / Kontinentet Babë - Bijë përshkoj me avion"34; "Anijet lundrojnë mes furtunaleve"35, "Unë eci / po koha më mund me supersonikët e saj spiunë"36.
4. Modernistët dhe më vonë syrealistët e huazuan nga Piere Reverdy-a përkufizimin që i kishte bërë imazhit poetik: "Imazhi është një krijim i kulluar i mendjes. Ai nuk mund të lindë nga një krahasim, por nga përqasja e dy realiteteve pak a shumë të largëta. Sa më të largëta dhe më të sakta të jenë raportet midis dy realiteteve të përqasura, aq më shumë ai do të ketë fuqi emotive dhe realitet poetik" 37. Një procedim i këtillë që ndeshet shpesh në përmbledhjen "Lojë shahu në shekullin XXI ", pa dyshim është një nga risitë e saj më të dukshme: "Ora qukapik / në trungun e kohës / krimbat e sekondave çukit"38. Edhe një figurë e thjeshtë si krahasimi të befason me ekzotizmin dhe origjinalitetin e saj: "Retë majtas e djathtas ndezin vetëtimën: / si koloni strucësh kur lëvizin qafat e gjata në ndërzim "39. Po kaq befasuese është edhe metafora që përdoret për fijet e barit: "Veç unë poeti i shtrirë mbi lapsat e thyer të barit "40. Kjo metaforë rimerret edhe në tekste të tjera, pa shkaktuar përsëritje: "Minaretë e xhamive dhe kambanaret e kishave: /lapsa që shkruajnë lutjet e përditshme në qiell/ pemët - lapsa klorofili shkruajnë poema drite/ dhe lapsa mishi çdo sekondë shkarravisin njerëz/ në mitër/ si në letër"41. Midis metaforave të shumta që ekzistojnë për malet në poezinë tonë, të befason metafora e mëposhtme, e cila të sjell ndër mend përkufizimin e reverdy-së për imazhin poetik: "...dhe malet në krah: papirusë që shkruheshin nga dielli"42. Nuk janë të pakta ato raste kur autori, me guximin e një modernisti të vërtetë,: shpërfill të gjitha klishetë e së kaluarës, duke përtërirë edhe imazhin që lidhet me objekte shumë të njohura, siç është hëna: "Hëna: Noea i thinjur/ timonieri biblik/ mbi Tokën e përmbysur"43.
Në disa tekste, metafora, e cila mund të konsiderohet edhe si kryefigura e përmbledhjes që po shqyrtojmë, i referohet mitologjisë klasike: "Kulla Eifel - shigjeta e ngulur te thembra e Akilit"44. Më rradhë, ajo i referohet edhe mitologjisë popullore: "Hëna: dhëmb i vampirtë ngulur në gushën e një reje"45. Në tekste të tjera, metafora ka referenca historike nga periudha të largëta: "S'është Ivani i tmerrshëm/ por nga thithka e Floridas - gji lope/ Uragani/ Ivan/ mjel frikë"46, apo nga periudha të afërta: "Kulla e Pizës: shishe vere më në fund u rrëzua e zhgënjyer".47 Në poezinë e P. Ristos, nuk mungojnë edhe metaforat që kanë referenca kulturore nga moderniteti letrar: "Hija ime - tulipan drite në një kopsht absurd"48.
5. Në kuadër të poezisë shqipe, krahas eksperimentimeve avanguardiste të Giuseppe Schiro di Maggio-së, do të zënë vend edhe kërkimet formale të ndonjë autori tjetër si Petraq Risto. Një eksperimentim i tillë, një teknikë vizualizuese që synon ta afrojë poezinë me pikturën është kaligrami, i cili, siç dihet, suksesin më të madh e arriti në krijimtarinë e Guillaume Apollinaire-it. Në kaligrame origjinale si "Litari i të varurit"49, "Ezra Pound dhe Kulla e Pizës"50 apo "Dialog shqiptar"51, karakteri ludik ndërthuret me një domethënie të ngjeshur.
Poeti i njohur Tristan Tzara-ja që mbahet edhe si themelues i dadaizmit, në shkrimet e tij teorike është shprehur se ka dy tipa poezish: poezia që shërben si mjet shprehjeje, domethënë poezia tradicionaliste, dhe poezia që është veprimtari mendore, domethënë poezia moderne52. Shumica e teksteve të përfshira në përmbledhjen "Lojë shahu në shekullin XXI" i përkasin tipit të dytë të poezisë, sipas klasifikimit që bënte Tzara-ja. Disa prej tyre kanë ngjashmëri me kërkimet poetike të ULIPO-së (Atelieja e letërsisë potenciale). Të tilla janë tekstet: "Gjenealogji"53, "Kombinim gjarpri dhe molle"54, "Karrigia e së vërtetës 4"55, "Lumi (L) Ibër"56, "Pandora"57, "Rëndësia e shkronjës P"58, "Tabu tabut"59, "Evropa: oratorio në tri kohë"60, "Logjikë pellazge"61etj...
Në këtë tip poezie, një rol të rëndësishëm luan anagrama, siç vihet re në këta dy shembuj: "Medea medet vëllain vret"62 ose: "Të paturpshëm dhe pëllumbat në Qeens / Më thanë se PEACE shqiptohet PIS"63. P.Risto ka shfrytëzuar me mjeshtëri edhe etimologjinë poetike për të shtuar karakterin ludik të tekstit: "Pellazg do të thotë Pjell në ag apo Pjell azgan"64, "Një tjetër tha se veç në Shqipëri / toka mëmë quhet dhe trojë (t'rroj)..."65 "Tungjatjeta krimb mëndafshi (mënd + afsh)"66. Etimologjia poetike fiton një dendësi të madhe kuptimore kur gërshetohet me ironinë apo groteskun: "Pushteti vjen nga fjala pushtë si etërit (apo Pushtët kanë etje? Pyeta unë)"67. Në një tekst tjetër: "Me lëkurën e Sheng(r)enit bëra një xhaketë", "Berlin, Berlin, Berlin / në pesë copa e pret Shqipërinë / Bjer(lind) / Bjer(lind) / Bjer(lind)...", "Romë Romë Romë / Gjergji ynë osmanët t'i ndali me taborë / (v)Romë (v)Romë (v)Romë"68.
6. J. M. Debenedetti ka shkruar: "Në të vërtetë, ëndrra është ajo gjendje mendore, me të cilën syrealistët janë orvatur të afrohen"69. Elemente të onirizmit janë të pranishme në disa tekste të përmbledhjes "Lojë shahu në shekullin XXI", të cilat janë shkruar sipas teknikës së ëndrrës: "Më në fund / nga bota e përtejme u kthye një njeri / i veshur si në ditën e vdekjes / me një karafil të kuq te xhepi i xhaketës të zezë / te xhepi sipër zemrës"70. Mendoj se me po këtë teknikë është shkruar edhe poezia "Raporti i parë i një jashtëtokësori për Tokën": "U ktheva nga planet blu: / kopsë në këmishën e Gjithësisë / Kishte ujë dhe minerale, kafshë, bimësi, / ca qenie gjysmë inteligjente / ulërinin lart e poshtë / pështynin lart e poshtë / asgjësonin dhe vetëasgjesoheshin71.
Me risitë e dukshme që përmban, jam i bindur se përmbledhja "Lojë shahu në shekullin XXI" e Petraq Ristos është një nga prirjet avanguardiste dhe një nga arritjet e suksesshme të poezisë sonë të sotme.

Referenca bibliografike
1. La poésie espagnola, Paris, 1963, f.243
2. Europe, juin-juillet 2003, f.197
3. La poésie moderniste, Paris, 1992, f.16
4. Petraq Risto, Lojë shahu në shekullin XXI, 2005, f.46
5. Po aty, f.50
6. Po aty, f.50
7. Po aty, f.45
8. Po aty, f.49
9. Werner Lambersy, Maîtres et maisons de thé, Bruxelles, 1988, f.149
10. Anthologie de la poesie française du XXe siècle, Paris 2004, f.346
11. P.Risto, vep. e cit., f.45
12. Po aty, f.46
13. Po aty, f.49
14. Po aty, f.51
15. Po aty, f.52
16. Po aty, f.54
17. Po aty, f.48
18. Po aty, f.18
19. Po aty, f.52
20. Po aty, f.29
21. La poésie symboliste, Paris, 1992, f.23
22. Solomon Marcus, La sémiotique formelle du folklore, Paris, 1978, f.290
23. Po aty, f.291
24. P.Risto, vep. e cit., f.121
25. Po aty, f.124
26. Po aty, f.118
27. Po aty, f.121
28. La poésie moderniste, Paris, 1992, f.12
29. Po aty, f.18
30. Po aty, f.15
31. Ismail Kadare, Shekulli im, Tiranë, 1961, f.79
32. P. Risto, vep. e cit., f.119
33. Po aty, f.56
34. Po aty, f.56
35. Po aty, f.75
36. Po aty, f.115
37. La poésie moderniste, Paris, 1992, f.15
38. P.Risto, vep. e cit., f.110
39. Po aty, f.108
40. Po aty, f.10
41. Po aty, f.29
42. Po aty, f.34
43. Po aty, f.32
44. Po aty, f.145
45. Po aty, f.162
46. Po aty, f.103
47. Po aty, f.159
48. Po aty, f.148
49. Po aty, f.14
50. Po aty, f.70
51. Po aty, f.97
52. Tristan Tzara, Poéte d'anjourd'hui, Paris, 1966, f.72
53. P.Risto, vep. e cit., f.10
54. Po aty, f.16
55. Po aty, f.27
56. Po aty, f.52
57. Po aty, f.61
58. Po aty, f.98
59. Po aty, f.10
60. Po aty, f.144
61. Po aty, f.107
62. Po aty, f.11
63. Po aty, f.48
64. Po aty, f.61
65. Po aty, f.155
66. Po aty, f.161
67. Po aty, f.99
68. Po aty, f.145
69. La poésie surréaliste, Paris, 1992, f.14
70. P.Risto, vep. e cit., f.84
71. Po aty, f.91

Sfidë jo e zakonshme poetike në hapësirën krijuese


Dr. Moikom Zeqo

Sfidë jo e zakonshme poetike në hapësirën krijuese

- Poezia e Petraq Ristos në dy vëllimet “Lojë shahu në shekullin XXI” dhe “Engjëlli me virus H5N1”-

1.
Më 2006 poeti Petraq Risto botoi librin e tij “Engjëlli me virus H5N1”. Ky libër i veçantë është shtysa semantike e këtij artikulimi shkrimor. Libri poetik në fjalë nuk mund të kuptohet pa botimin më 2004 i librit po poetik “Lojë shahu në shekullin XXI”. Këto janë libra diaskurë, kanë një binjakëri të pashtershme dhe befasuese. Petraq Risto me këta libra ka çliruar nga vetja një sfidë jo të zakonshme poetike në hapësirën krijuese mbarëshqiptare. Vitalizmi krijues, një enigmë, një mister i ndritur dhe tejet i ndërlikuar i shumëfishoi forcat dhe vetëdijen poetike të Petraq Ristos. Libri i dytë, pra binjaku i dytë, dëshmoi për një fuqi të re, për një ecje përpara, në kristalizimin e një stili vetjak, tashmë krejt të dallueshëm dhe origjinal, që i takon atij dhe vetëm atij.

2.
Petraq Risto është një talent i vërtetë dhe e pasuron poezinë shqipe jo me retorikë, por me substancë të re. I spikatur që në vitet 70 të shekullit të kaluar, kinse u fsheh nën heshtjen e punës dhe të dinjitetit, për të shpërthyer afirmimin e tij në vitin 2000. Po kjo nuk ka aspak një kuptimshmëri thjesht kronologjike. Bëhet fjalë për provën titanike të poezisë: për cilësinë e saj.
Poetë të njohur në hierarkinë e realizmit socialist, mbas vitit 1991 nuk i rezistuan provës së historisë, vorbullës së ndryshimeve dhe sidomos përballjes me cilësinë e modernitetit të poezisë së vërtetë. Po hierarkitë e vjetra, për habi, ende mbijetojnë trishtueshëm, kur është e domosdoshme për të caktuar meritueshëm hierarki të reja dhe të vërteta.
Në këtë kontekst krijimtaria e P.Ristos është tipologjikisht ndryshuese dhe pjesë e avanguardës së vërtetë. Risto është poet luftarak dhe pllenues i modernitetit të poezisë shqipe si pakkush.

3.
Petraq Risto ka një vizionarizëm të një grishjeje të re, këlthitëse; ai i ka farkëtuar fitoret e tij me përpjekje dhe tendosje të admirueshme. Petraq Risto guxon dhe shpërthen, ravizon me lëvizje kozmike, me tema të ekzistencialitetit tronditës dhe të dyzuar të epokës globale.
Poezia e afishuar shqipe shpesh vuan nga provincializmi si dhe nga krahinarizmi, fetishizon teknikat tradicionale të prozodisë klasike, nuk e ka genin aksiliterues dhe revolucionarizues të zhvillimit. Risto kërkon diçka të re, një tematikë universale, në bioritmin e vargjeve, në aktualizimin e metaforave të çuditshme, në kriticizmin shoqëror dhe në atë letrar. Është sfidues deri në fund. Ai është poet i metaforizimit si proces i pandërprerë; kapërcen kufijtë jo thjeshtë konvencionalë, e botëzon Shqipërinë, motivet ebotës i shqiptarizon.
Të dy librat e tij poetikë duken si të papritur, por në të vërtetë nuk është ashtu: ata janë të parapëgatitur, të ftillëzuar. Ai ka arritur shumë dhe gati në vetmi si çdo krijues origjinal. Suksesi i tij është sukses i poezisë shqipe të ditëve tona, projektuar në ardhmëri.

4.
Natyrisht kritika ka filluar të interesohet për krijimtarinë e tij, kjo gjë të mbush me besim se vlerësimet klanore në poezi me kalimin e kohës nuk do të rezistojnë dot. Nryshimet poetike i paraprijnë dhe ndryshimeve ontologjike.
Petraq Risto i sfidon tërë ata që kanë mbyllur sytë dhe veshët, ai i sfidon tërë ata që kinse nuk lexojnë dhe kinse janë papët e vlerësimeve ekleziastike, profesionistë të mjerë të hierarkive të mitizuara, që nuk i hyjnë në punë askujt.

Luan Rama - “Qiellin steril e përbuz rrufeja”


Luan Rama, Paris

“Qiellin steril e përbuz rrufeja”
Një e-mail nga Parisi për librin poetik “Engjëlli me virus H5N1” të autorit Petraq Risto

I dashur Petraq,

Mbrëmë mbarova librin tënd « Engjëlli me virus H5N1 » dhe ndjeva një dëshirë që të ulesha dhe të shkruaja poezi. Këtë lloj frymëzimi ta japin poetët e vërtetë, edhe kur nuk je poet, kur nuk jeton përditë me të, apo ke shkruar veçse ca poezi, me një fjalë kur je një pasionues i poezisë dhe jo lëvrues i saj.
Lexoja poezitë dhe më rishfaqeshe ti në ditët e universitetit, me hapat e nxituar në bulevardin e madh, ti që jetoje çdo ditë me poezinë. E pra, poezia kishte bërë goxha rrugë, kishte hapur rrugë të mëdha, të ëmbla dhe dehëse. Të përshëndes për këtë dhe gëzohem për këtë, sepse kështu ndodh kur poezia bëhet dhe pronë e të tjerëve... Sepse është bukur të thuash: « Dikush hedh kovat në pus / dhe çuditërisht / i mbushen me dritë/…”…se është dehëse të thuash: « me shegët që paturpësisht shkopsisin jelekët / të shfaqin inxhitë e tepërt/…se është sublime të thuash: « Mos ma prekni rrasën e varrit / të vjetër sa një gur mulliri ;/ bluan grurin poetik të njerëzimit /…sepse Witman-i që atëhere, kur ti mbaje në kokën e shtratit « Fije bari », kishte mbjellur një farë që vonë do të thoshte: « Witmani fton në banket gjithe poetët / të varfërit, të verbërit, dhe mbretërit /, …dhe ti ishe një nga të varfërit e pasur…
Ti që lumturoheshe me Lorkën e poezisë së vrarë për t’i thënë 30 vjet më vonë: « Ti ndjek gjurmët / e pulëbardhave në ranishte…/ harron e ngjitesh në qiell »,…sepse tek ty, ishte dhe është: « dhe zjarri, dhe tymi » i ekstazës ajrore të dashurisë,…ashtu siç me të drejtë do të thoje « ftoi i gjirit drithërohej në degë / nën degë drithërohesha unë »….
Kështu, duke lexuar poezitë e tua, m’u duk vetja djaloshar. Ngjisja dhe zbrisja shkallë poetike bashkë me flladin, bashkë me erën, ashtu si në poezitë e tua « Mali », « Dialog erotik » (veçanërisht strofa fundit), « Derdh parfum të bardhë », « Do ta blej një majë mali », « Hallelulja », « Koridori i pasqyrave 10 - Nëna », « Kënga 1- Dashuria », « Lojë me karafila në det », « Vrasja e Eskilit », « Kënga e engjëllit » (tek “Engjëlli me virus H5N1”), etj.
Herë-herë, fjala me ngjyrën, poezia me pikturën, ngjizen aq shumë, sa që bëjnë një festë të madhe pranverore! Ç’festë! Të lexosh një “sonatë” (“Dashuria”), dhe të përgjumesh, të flesh!..Atëherë ti vërtet beson kur poeti thotë: “Shikoj malet nga lart – libra të verbërish / lexohen vetëm nga të prekurit / më shumë se të gjallët, peshojnë të vdekurit”.
Para pak kohësh u mora me poezinë e Jean Cocteau dhe diku, në një intervistë të tij, ai i referohej “fatkeqëve” Rembo, Bodler dhe Verlen. Dhe thoshte se tek Bodler, “mjaftonte një varg-shkreptimë që ta merrte tërë poezinë për ta ngritur në qiell”. Ashtu ndodh dhe tek ti, na rrëmben dhe na çon në qiell. Atëhere unë dua t’i them Cocteau-së së vdekur me vargjet e tua në buzë : “merr një rreze e bëje litar / në ferrin njerëzor të zbresim”…Dhe atëhere Moxart do dëgjojmë, siç shkruan ti: « Një Moxart surealist shkruan rekuiem pëllumbash duke qeshur / mes pëllumbash vdes »…ashtu si në një imazh « Amadeus » ku « qiellin steril / e përbuz rrufeja »…

UMBERTO EKO DHE SHQIPTARËT


P ë r k i m e


Ramiz Kelmendi

Kur mesjeta e largët në romanin “Emri i trëndafilit” të Umberto Ekos përputhet aq çuditërisht me realitetin tonë të djeshëm e të
përtashëm

Në ato shpjegimet e veta që bën në mbyllje të romanit “Emri i trëndafilit”, Umberto Eko pyetje më të kotë - nga të gjitha pyetjet e kota që i janë bërë e i bëhen rreth librit - konsideron pyetjen e atyre që sugjerojnë se të rrëfesh për të kaluarën është një mënyrë për t’i ikur së tashmes. Këtë pyetje e mban të tillë ngase është e kotë të thuhet se të gjitha problemet e Evropës së sotme marrin formë, kështu siç e ndjejmë ne sot, në Mesjetë. Edhe më shumë se kaq, për Umberto Ekon Mesjeta është fëmijëria jonë ku duhet të kthehemi gjithnjë që të bëjmë anamnezën, historinë e sëmundjes.
Romani “Emri i trëndafilit” i shkrimtarit italian Umberto Eko, një bestseller nga më të mëdhenjtë, evroseler dhe mondseler, që arriti të botohet në mbi 40 milionë kopje, ndonëse me vonesë shumë të madhe prej gati 16 vjetësh, u përkthye s’ka si bën më bukur e më mirë edhe në shqip nga Donika Omari në Botimet Elena Gjika (Tiranë, 1996). Që nga botimi i tij i parë, më 1980, ky roman u përkthye dhe u botua në të pesë kontinentet, nga vendet e Amerikës Latine deri në Japoni, Kinë e Vietnam, në të gjithë Evropën, nga Skandinavia e deri në Ballkan. Së fundi e ka në shqip edhe lexuesi shqiptar prej shumë vjetësh.
Do thënë, po ashtu, atë që tashmë është e njohur, se Umberto Eko është një nga figurat më të spikatura të kulturës botërore, se është historian i shquar, filozof dhe estet, pa mëdyshje specialisti më i njohur në botë i semiotikës, se nuk janë pak ata që Umberto Ekon e mbajnë si dijetarin më të njohur të planetit. Dy romanet e tij të tjera – “Lavjerrësi i Fukoit” dhe “Ishulli i ditës së parë” – nuk e përsëritën famën e arrirë të romanit të parë.
*
Ka një koincidencë të habitshme midis romanit “Emri i trëndafilit” të Umberto Ekos me pothuajse gjithçka që na ndodhi dje dhe po vijon të na “shquajë” ne shqiptarëve edhe aktualisht. Pas rileximit, sot dhe shqip, më se njëherë ke jo vetëm asociacione, përkime e fërkime, por deri dhe një përputhje thuaj të pazakontë, të pabesueshme, të mahnitshme, për çudë, ngjarjesh e njerëzish, fatesh e zezonash të kohës së Mesjetës me dramën e gati-gati tragjedinë që përjetoi tërë kombi ynë dje.
Do të ulet një shkrimtar italian dhe do të shkruajë – se pati qejf ta shkruajë – një roman dhe të rrëfejë për Mesjetën, për intrigat dhe vrasjet në një abaci priftërinjsh pale se sa shekuj më parë, si të shkruante një roman–krimi a një roman të verdhë, rozë, për shqiptarët dje dhe, mjerisht, edhe sot.
Galeria e zezonave mesjetare – e keqja, tragjikja, smira, poshtërsia, ligësia, tradhtia dhe gjithë të pamirat e njerëzve për njeriun e njerëzit – pas kaq shembujsh të tjerë në letrat e përbotshme, doli dhe sa vete e më shumë po provohet, prapë e sërish, se rrënjët i ka të thella, të largëta, në shekuj.
Dhe ja, tash: Umberto Eko, romani “Emri i trëndafilit” dhe – shqiptarët!
E po ç’lidhje mund të ketë midis tyre dhe ç’kanë të përbashkët një shkrimtar i madh italian, një roman për Mesjetën e largët dhe – shqiptarët, po të kihet parasysh se Ekoja as na ka pasur ndërmend fare, me përjashtim të faktit se në dy-tre vende, sidoqoftë, e zë ngoje Pjetër Sant Albanin, apo Pjetrin prej shën Albani?




APOSTUJT E RREMË

Thuaj faqe për faqe ndeshim në romanin e tij jo fytyra po turinj, dalë nga Mesjeta, që të kujtojnë saora një sojsorollop njerëzish të djeshëm e të përtashëm, me të cilët piqemi e fërkohemi përditë dhe pandehim të jenë pjellë e specifikë vetëm jona, si: njerëz të shthurur, përbuzës, të pangopur, të etur për qejfe, lakmitarë fitimesh, që kënaqen me dërdëllisje të kota, mburravecë, hundëpërpjetë, llupës, harbutë, lapërdharë, që vdesin për një çikë lavd, armiq të Ungjillit (lexo: kombit), gati ta mohojnë e përbuzin fjalën e vërtetë, që kanë mëri çdo shteg të mëshirës e nuk pendohen për mëkatet e tyre, që shkelin të drejtën e tjetrit, etj.
Dhe, për rrjedhojë, te Ekoja në Mesjetë e k ë t u dje dhe hëpërhë, pikërisht “falë” fytyrave e turinjve si më sipër, prandaj, zë vend, lëshon rrënjë dhe përhapet në Kosovë (e asgjëmangut edhe në Shqipëri, madje ca më tepër) mosbesimi, egërsia, zilia, urrejtja e vëllait për vëllanë, indiferentizmi, hajdutëria, dehja, tepria në çdo gjë, nepsi, qejfet e mishit, kurvërimi dhe gjithë veset e tjera.
Flet Ekoja për kohën e shkuar e të “harruar” prej shekujsh më parë, të kujton se do të vijë i biri i prishjes, kundërshtari që i thur lavdi vetes e fryhet e përfryhet, duke u shtirë si shumë i virtytshëm, që të gënjejë e mashtrojë botën mbarë e të vërë të drejtën përfund, e ti e sheh në pasqyrën e mendjes shembëllyesin e gjallë të këtij biri të prishjes e plëngprishësi, e sheh edhe ekzemplar, edhe të fortë, edhe DJE, edhe SOT, edhe KËTU, edhe NDËR NE.



ANTIKRISHTI

Për ta “përkufizuar” antikrishtin, atë të dalë nga romani i Ekos dhe këtë të djeshmin e të kësikohshmin, siç do ta quante Selman Riza, më ndihmoi “Fjalori biblik” i Imzot Nikë Prelës tek e shpjegoi, fjalë për fjalë, shkurt: “ Kundërshtari i Krishtit”. Ja që për Ekon dhe për gjithë ata që e shohin dhe e njohin mes nesh, shumë më shumë se kaq, antikrishti – fuqi ka blasfeminë, dorë mashtrimin, e djathta rrënimin, e majta përhapjen e territ.
Tek merr pushtetin antikrishti, s’ka se si të mos sundojë kudo arbitrariteti. Edhe bijtë të ngrenë dorën kundër prindërve. Edhe gruaja t’i bëjë kurthe burrit. Edhe burri të hedhë në gjyq gruan. Edhe zotërit të sillen si shtazë me shërbëtorët dhe shërbëtorët të mos u binden zotërve. Edhe të mos ketë më nderim për të moshuarit. Edhe çunakët të duan të urdhërojnë. Edhe puna t’u duket të gjithëve mund i kotë. Edhe gjithandej t’u thuren këngë lavdi lapërdhive, veseve, lirisë së zakoneve të shthurura.
Po pastaj? Ç’do të ndodhë pastaj? Ç’ ”rendimente” do të ketë pas të “lëruarave” dhe të “mbjellave” të antikrishtit?
Se mos do mend, e tha edhe Ekoja për Mesjetën si ta kish përshkruar e pasqyruar të djeshmen dhe aktualitetin tonë: do të vijnë përdhunimet, shkeljet e kurorës, shpërbetimet, mëkatet kundër natyrës e plot të këqija të tjera. Kjo më e vogla. E pas saj: në mes të njerëzve të mirë do të mbijnë profetë të rremë, do të ketë të korruptuar, mashtrues, shtriganë, përdhunues, lapangjozë, koprracë, shpërbetarë e falsifikatorë.
Dhe, si me shkop magjik, saora, barinjtë do të bëhen ujq, priftërinjtë do të gënjejnë, murgjit do të lakmojnë gjërat e qyteteve, të varfanjakët s’do t’u shkojnë në ndihmë krerëve, të fuqishmit s’do të kenë pikë mëshire, të drejtët do të bëhen dëshmitarë padrejtësie...


SHTHURJA DHE DEGRADIMI MORAL

Shkruan Umberto Eko në libër, e ne “lexuam” dhe vijojmë të “lexojmë” përditë në jetë: është kjo një periudhë shthurjeje e degradimi moral, që pati dhe mund të ketë edhe më rrjedhoja tronditëse në turma.
Pse?
Sepse, ashtu, u ngjallën herezi e sekte (lexo: parti) të panumërta, që kërkojnë rikthimin te mësimet e Ungjillit (lexo: atdhedashurisë), nga të cilat janë larguar aq shumë krerët. Çeta heretikësh (lexo: banda) përshkuan anë e mbanë tokat (lexo: shqiptare) dhe i shërbyen e vijojnë t’i shërbejnë lojës së pamëshirshme të armiqve (lexo: të shqiptarëve). Ndaj dhe sherri që plasi. Sherri që arriti kulmin. Kështu që, tash:

1. Rinisë s’i ka qejfi më të mësojë,
2. Shkrenca po bie,
3. Bota mbarë po ecën me këmbë përpjetë,
4. Të verbërit po udhëheqin ca të verbër të tjerë dhe i shpien buzë humnerave të gremisen,
5. Zogjtë po lëshohen në hapësirë pa hapur mirë krahët,
6. Gomari po i bie lirës,
7. Buajt po hedhin valle,
8. Gjithçka i është shmangur rrugës së vet.
Ishin dhe janë kohë të errta këto, thuhet, kur njeriu i mençur ishte i detyruar të ketë mendime që vijnë në kundërshtim me njëri-tjetrin.



PËSIMET - MËSIME

A thua, vallë, në Mesjetë i paskan rrënjët edhe ca nga pësime - mësimet didaktike naimiane si ajo se, kur ndodh diçka, siç ka ndodhur e po ndodh (e ç’të ndodhur e shkuar të ndodhure) ndër ne, atëherë “ilaç” i vetëm është vëmendja dhe këshilla e një njeriu të mprehtë e të matur (lexo: e trurit të kombit)?
Po kur qëllon që djajtë e djeshëm të bëhen e të hiqen si engjëj e shenjtërorë sot (lexo: “patriotë”), mbase edhe është e domosdoshme ndonjëherë të provosh mëkatet e fajin e ayre që tash “shkëlqejnë” me “shenjtërinë” e tyre. Sepse, jo më kot, bariu i gabuar e i mëkatosur veçohet nga barinjtë e tjerë. Ndryshe, merreni me mend ç’bëhet me delet në zënçin të dyshojnë te barinjtë. Edhe pse mund të vësh në dyshim mendimin e filozofit, i cili tha se vetëm njeriu, kali e mushka janë qenie që s’marrin inat dhe që rrojnë shumë.
Punë derrash!!
Ndaj: sa qytete tona, që më parë ishin qendra të shkëlqyera madhështie e atdhedashurie, mburrjeje e krenarie (kë qytet shqiptar të zëmë ngoje më parë?), tash janë strehë punëkotësh, të prirur për tregti e luftëra tarafësh, ku nuk mund të gjejë strehë fryma e patriotizmit.
Edhe në shkollat po bën fole gjarpri i zilisë e i marrëzisë (Kujto aferat e fundit me para e emërime drejtorësh!). E luftojnë me kaq tërbim sëmundjen e herezisë (lexo: “antipatriotizmin”), sa nga urrejtja që ngjallin i shtyjnë shumë vetë të bëhen heretikë. Tamam një rreth i shpikur nga djalli, që Zot na ruaj.
U takojnë asaj race njerëzish që janë gjithnjë dalzotësit më të mirë të kundërshtarit të tyre. Kurrë nuk vrasin mendjen se ndërmjet dashurisë për të mirën dhe dashurisë për të ligën ekziston vetëm një hap i vogël.
Kështu foli... Zaratustra?
Jo, kështu foli Umberto Eko.
Për lulen e trëndafilit, apo për ne?



ÇERDHE NEPËRKASH – PA KOMENT

Turp e faqja e zezë!
Në këtë vend ka vite që ndodhin gjëra shumë të turpshme. Luftëra për pushtet, akuza për herezi për t’i zhvatur ndonjërit ndonjë prebendë. Gomari i bie lirës, bufi lëron me mburojë, buajt mprehen vetë në parmendë, lumenjtë ngjiten përpjetë rrjedhës, deti përflaket, ujku bëhet oshënar!
Gjuhet lepuri me buall, u mësohet gramatika kukuvajkave, qentë pickojnë pleshtat, të verbërit shohin memecët dhe memecët dalin e lypin bukë, milingona pjell viçin, pulat e pjekura fluturojnë, kuleçtë i gjen mbi çati, papagajtë japin mësime retorike, pulat ndërzejnë gjelat, qerrja vëhet para buajve, qeni vëhet të flerë në shtrat dhe gjithë qeniet nga janë e nga s’janë ecin kokëposhtë.
Kështu na qenkësh dashur të katandiset edhe kjo abaci, një çerdhe nepërkash. Po marrin nëpër këmbë Qytetin e Zotit, po joshin me gënjeshtra, hipokrizi e dhunë.
Shkasin si njalë dhe është shumë vështirë t’i kapësh në gabim.
Po ama i njohim, s’është se s’i njohim këto marifete dhelpërake!
Kapin e marrin shpesh bashkë.
Me fodullëkun e tyre dërdëllisin betime të rreme.
Betohen për Zotin, atin e plotfuqishëm, të përshenjtën Virgjëreshë e për të gjithë shenjtorët se kështu është e kështu ka qenë.
Lëre se ç’gjëra të ndyra kanë bërë dje. O, Zot në ç’duar ka rënë kisha jote! E shndërruar në prostitutë, e flashkur nga luksi, është zhytur e kënaqur në zvetënim si ai gjarpri në të ngrohtë! Njerëz pa besë e pa fe, vrasës njerëzish, batakçinj, lakmues ari, të zot për dhelpërira, të egër, armiq të besnikëve të fesë dhe përndjekës të tyre!
Qen të ndyrë, kërma të qelbura, korba të zez, qojle të kurvës! Qenër! Qenër të tërbuar! Mësalla me dy faqe, të hunit e të litarit, të vdekur e të pakallur, të krimbur në vese! Llupësa!
Ata e bëjnë një gjë dhe e dinë pse e bëjnë, por nuk e dinë pse e dinë që e dinë atë që bëjnë. Tamam të humbasë njeriu besimin në rolin njerëzor.
Zoti: Unë ju dhashë formë, e ju shkoni e bëheni ithtarë të një tjetri! Ju dhashë veshë që të dëgjoni Shkrimet,e ju mbani vesh fjalët e paganëve! Ju bëra gojën që të lavdëroni Perëndinë, e ju e përdorët për shtirjet e poetëve e për enigmat e bufonëve! Ju dhashë sytë që të shihni dritën e mësimeve të mia, e ju i vutë në punë për të zhbiruar terrin!
Larg meje, o të mallkuar, tutje në zjarrin e amshuar, që ju ka bërë gati djalli e veglat e tij! Vetë e keni kërkuar, kënaquni tani! Mos i çoni dëm shtatë ditët e
fundit. Kridhemi mes mundimeve të përjetshme. Në emër të Atit e të Birit e të Shpirtit Shenjtë. Ditët e Antikrishtit janë fare pranë, Uiliam, dhe unë kam frikë!
Sa më shumë bëhet e pangjashme ngjashmëria, aq më shumë na zbulohet e vërteta nën tisin e figurave tmerruese e të përçudshme dhe aq më pak qartësohet imagjinata nëpërmjet kënaqësive të mishit.
Nuk është kurrë gjë e kotë t’i njohësh më mirë armiqtë e tu.
Rrugët e Antikrishtit janë të ngadalta e dredha-dredha. Ai vjen kur ne s’e pandehim.
Mund të mëkatosh duke e tepruar së foluri ose duke e tepruar së heshturi. O Zot i madh, gjuana me rrufe këtë gjuhë që s’po flitet për së mbari!
Këtu dikujt s’ia ka qejfi që të vendosim vetë.
Derrarë e loparë që, sa hap e mbyll sytë, bëhen gjoja apostuj që duan të rrojnë pa derdhur djersë e në qejf të vet.
T’i kthesh mendimet e drejta në të padrejta e t’i shpiesh në rrjedhoja të kundërta me ligjin e Zotit e të njerëzve - kjo është tamam herezi, ose është marrëzi.
Ruaju nga lavirja e Babilonisë edhe kur merr formën e krijesës më tërheqëse që mund të bëhet. (Ruaju danajasve...)
Siç ka një shkallëzim në virtyt, ashtu ka edhe në çoroditje.
Ja se ç’thoshte teksti grek: përdor njerëzit e përvuajtur, të ulët e të shëmtuar, trupa rrondokopë, fytyra të shtrembëra.
Të gënjesh e të kapësh në befasi duke gënjyer, të thuash të kundërtën e asaj që beson, të thuash një gjë e të nënkuptosh një gjë tjetër.
Si përçapjet e ndonjë të marri. Qingja të butë e të përkorë. Një allishverish i ndyrë. Kijau frikën profetëve, o Adson, e atyre që janë gati të vdesin për të vërtetën, që zakonisht marrin me vete edhe shumë të tjerë, e shpesh para atyre vetë, e nganjëherë në vend të tyre!

Prend Buzhala: ETNOSI I PLEQNISË
PREND BUZHALA

ETOSI I PLEQNISË


(Libri i njëmbëdhjetë “Kanuni i Pleqnisë” i veprës së Atë Shtjefën Gjeçovit “Kanuni i Lekë Dukagjinit” - intepretim)


Në Antikën greke logos-i dhe ethos-i, dija dhe virtyti, ishin e njëjta gjë; ishin dy faqet e së njëjtës medale. Kurse praxis-i e kishte pjesë të veten, të pandarë, theorisis-in. “Kanuni i Lekë Dukagjinit” (KLD), nga ky kënd, përbënte të drejtën zakonore dhe normat fillimisht të pashkruara e të transmetuara nga brezi në brez. Pra, përbënte etosin dhe logosin shqiptar. Kurse praxis-i dhe theorisis-i ngjizeshin e ngërtheheshin në të memorizuarit e tyre në kujtesën e kombit. Që nga viti 1913, kur Atë Shtjefën Gjeçovi filloi ta mbledhë të drejtën zakonore shqiptare; që nga viti 1933, kur KLD u botua si vepër postume e fratit martir; që nga atëherë kjo vepër ka hyrë edhe në fushën aq të privilegjuar të Kulturës së Shkrimit. Sado që KLD mban autorësinë e Gjeçovit, vepra, si e tillë, merr pjesë në kulturën autentike shqiptare, në formësimin e identitetit kulturor e në atë të vlerave nacionale kulturore, nga njëra anë, po edhe në “trashëgiminë e mendësisë juridike popullore shqiptare, tek është arritur në konfigurimin e së drejtës kanunore shqiptare” (Xhyher Cani), nga ana tjetër. Së këndejmi KLD, është i pashkëputshëm nga vlerat e traditës e të thesarit kulturor nacional. Nga problematika e gjerë e dymbëdhjetë librave të KLD, kësaj radhe, veçuam disa aspekte e refleksione të librit të njëmbëdhjetë, që mban titullin “Kanuni i Pleqnisë”.
Shumë autorë te huaj e shqiptarë, kanë thënë që gjatë shekujve, kur popujt tjerë jetonin në hordhi, të paktën shqiptarët kishin një KOD, shenjë civilizimi (e pra, nuk na qenka KOD barbarie dhe fshatarësie, apo KOD "malokësh", kur malokërisë përreth u mungonte edhe sensi per rregullimin e jetës, u mungonte koncepti për ligjin, rregullimin e brendshëm shoqëror e shtetëror e të bërjes së civilizimit!!!). Mjafton të thuhet se tradita evropiane nis nga KODI ROMAK, madje nga një perandor ilir i prenandorisë romake (Justiniani, në bazë të emrit të tij doli edhe emri i drejtësisë apo i jurisprudencës - jus-juris, JUSTINIAN - njeri i drejtë). Mjafton të thuhet se i tërë KANUNI I LEKË DUKGAGJINIT mbështetet në CIVILIZIMIN ROMAK, në TË DREJTËN ROMAKE; ata që e kanë lexuar KANUNIN, mund t'i shohin referencat latine dhe shpjegimet e citatet e Gjeçovit e të Fishtës në fund të secilës faqe, e ku gjenden konkordancat me Të Drejtën Romake. Mbasi KANUNI zë fill me kapitullin KISHA, ai nuk i takon as civilizimit oriental, si shpjegohet gabimisht nga pseudo-kanunologë...
Dhe, të mos harrojmë: SECILA KUSHTETUTË e djeshme dhe e sotme EVROPIANE, ka qenë e mbështetur dhe mbështetet edhe sot NË KODIN ROMAK, ashtu siç mbështetet në pjesën më të madhe edhe KANUNI YNË.
Ndërkaq, "fenomeni" i "gjakmarrjes" nuk i takon "mbeturinave të së kaluarës", por është mbeturinë e prodhim i sistemeve e rendeve shoqëroere që erdhën këndej, që nuk kanë vullnet t'i zbatojnë ligjet e shtetit dhe duan një shoqëri anarkike, pa ligje, për të zhvatur sa me shumë privilegje në gjendje anarkie e papërgjegjësie... Duan një "sistem paralel" drejtësie, të Kushtetutës dhe "Kanunit"... më mirë të thuhet: të Kushtetutës dhe te Antikushtetutës pushtetore...
Burimi qëndron tek shteti mbeturinor dhe jo tek "mbeturina e së kaluarës".
Majfton të thuhet se Kanuni është një monument kulturor historik i së drejtës tradicionale të shqiptarëve.



SEMANTIKA E NUMRIT, LIBRI I NJËMBËDDHJETË


Përse dymbëdhjetë libra? Numri dymbëdhjetë, në semiologjinë e shkrimit gjeçovian, ka ngarkesë semantike etno-kosmogonike. Ky numër do të ngërthejë edhe paradigmën e shkrimit historiko-letrar antik. Gjeçovi ishte gjurmues e gjakues i lashtësisë, i etnopsikologjisë dhe i dokeve shqiptare. Ai flet për dymbëdhjetë fise, për dymbëdhjetë pleq etj. Numrat hyjnorë kanë forcën e tyre magjike.
Ndërsa numrin njëmbëdhjetë, te libri i njëmbëdhjetë, “Kanuni i Pleqnisë”, do ta konsiderojmë numër emblematik qiellor, (për numrat çift Xh. Cani thotë se janë tokësorë). Semiologjia e numrit çift dymbëdhjetë të çon te kërkimi i harmonisë, ndërsa njëmbëdhjetëshi do t`ishte “numër i krizës”, numër i çasteve në kapërcyell kohësh apo të gjetjes së alternativave. Kurse Gjeçovi zgjedh Alternativën e Harmonisë, ashtu sikundër këtë parim e gjakon secili Kanun, pra, secila Kushtetutë europerëndimore, për të krijuar bashkësi harmonike njerëzore. Ishte, ky, ai gjakimi e parimi i lashtë biblik për Kopshtin e Edenit, pra për ndërtimin e Parajsës në Tokë përballë parashikimeve apokaliptike e katastrofike të fundit të njerëzimit apo të fundit të qytetërimit.
Nëse në librat tjerë kërkimi i dokeve apo i të drejtës zakonore, si trajtë e lashtë e rregullimit të marrëdhënieve shoqërore, shikohet në raport me Kishën, Familjen, Martesën, Shpinë, Gjanë, Pronën, Punën, Të Dhanunat, Nderën, Damet, Mbrapshtitë, dhe së fundi, te Shlirimet e Përjashtimet, libri i parafundit, këto raporte i vë përballë urtisë, gjykimit dhe drejtësisë, pra përballë Pleqnisë. Prandaj, urtinë, mençurinë, vetitë e karakterit, drejtësinë dhe, përgjithësisht, pleqninë, Gjeçovi i kërkon te libri i njëmbëdhjetë. (Në Fjalorin e shqipes ekzistojnë fjalët PLEQËRI, PLEQËSI. Mirëpo, nocioni PLEQNI, që paraqet një nocion të Kodit të trashëgimisë sonë, të institucionit shqiptar, është fshirë, zhdukur...për t’u pështyrë, përbuzur, kuptohet: nga armiqtë e kësaj trashëgimie, por jo edhe nga kultura e civilizimi evropian, mbasi këta autorë evropianë shprehin konsiderata të larta diturore, civilizuese e juridike ndaj këtij Kanuni...).




SEMIOLOGJIA E AKSIOLOGJIA E PLAKUT DHE E PLEQNISË


Në mendësinë juridike popullore shqiptare fjala plak shenjon parësinë e katundit a të fisit, shënjon burrin që thirret për gjykimin e një çështjeje apo grindjeje. Ndërsa fjala pleqni tregon gjykimin, peshimin apo zgjidhjen e një çështjeje me pleq të thirrur prej të interesuarve. Në traditën e lashtë e të pasur të vlerave kombëtare, po edhe universale, pleqnia ishte ngritur në institucion shqiptar. Kjo mendësi, sa e veçantë, aq edhe universale, është rrezatim i urtësisë krijuese popullore, i mençurisë dhe i filozofisë së shpirtit nacional.
Nëse Institucioni i Pleqnisë ishte i njohur tek popujt antikë për të zgjidhur konflikte e mosmarrëveshje me anën e mjeteve paqësore e të ndërmjetësimit, vetë Gjeçovi dikund e përmend se kjo traditë e pleqnisë e ka burimin te shtetet e para ilire, për të vazhduar në Mesjetë te principatat shqiptare. Ekzistencën dhe praktikën e këtij institucioni e hasim që nga shekulli XV e këndej, jo vetëm në disa variante të KLD, po edhe në Kanunin e Skënderbeut,, në Kanunin e Labërisë, nëpër kanune të veçanta të bajrakëve të Dukagjinit, në besëlidhjet e ndryshme, siç ujanë Besa e Malsisë së Madhe, Besa e Lezhës, Besa e Krujës etj. Gjithashtu e hasim edhe në Kanunin e Maleve. “Kanuni ka pengun, pengu pleqninë e pleqnia drejtësinë, tue i dhanë gjithkujt çka i përket”, theksohet nëpër korpuset tekstore të këtyre kanuneve. Ekzistonin pleqtë e ndarjes, që ishin burra me përvojë. Institucioni i Pleqnisë, si te gjykatat moderne e demokratike, përmbante procedurën e vet të veçantë, provat, mjetet e proves, (R.Halili), përmes betimit apo Fjalës së nderit (Qe besa), Kapucarit, dëshmitarëve, porotës e poronikëve, argumentimit përmes të zanunit e kryesit në vepër, ndjekjes së gjurmëve të shtazës së vjedhun apo të shenjave tjera, dorëzanëve, marrjes së vendimit, të drejtës për ankesë te Dera e Gjon Markut, etj.
Fiset kishin njëfarë autonomie që i rregullonin marrëdhëniet e tyre në mënyrë të pavarur (Ragip Halili) . Secili fis kishte nga katër kësi pleqnarë. Çështjet që kishin rëndësi të madhe, si ato midis të konflikteve midis fiseve, trajtoheshin nga një lloj i veçantë i pleqnisë, siç ishte Pleqnia e Madhe (paragraphed 1003, 1005 të “Kanunit të Pleqnisë”), në të cilën merrnin pjesë pleq me famë e flamurtarë (a bajraktarë) fisesh “të regjun e të shkathtë” në zgjidhjen e konflikteve. “Pleq thirren edhe burrat ma në za për urti” (paragrafi 994 i KLD). Pleqnia përbëhej nga disa pleq, apo anëtarë, që t`i kujton anëtarët e një kolegji gjyqësor modern. Si tek gjyqet moderne, edhe pleqnia kishte kompetencat e veta. Ja disa theksime: “Plaku i pengut nuk mund t’i lypë të falmet e t’premet e kanus, pa e nreq punen.” Ndërkaq, sipas Kanunit të Pleqnisë, edhe vetë pleqtë i nënshtrohen ligjit, por i nënshtroheshin edhe vegjëlisë apo vogjëlisë, po edhe djelmënisë, ashtu siç veprohet në botën e qytetëruar, ku para ligjit janë të barabartë si kryetari i shtetit, ashtu edhe qytetari thjeshtë. Pleqnia ngritet në autoritet të veçantë shoqëror e juridik, kurse pleqtë duhet të jenë të ndershëm, të paanshëm e të drejtë.
Figura e plakut, siç thekson Xhyher Cani, ishte ajo e burrit të urtë e të ditur në fushën e të drejtës zakonore. Kurse sipas tipologjisë së kësaj trashëgimie e mendësie, ekzistonin Plaku i Fisit, Plaku i Katundit dhe Pleqtë e Flamurit. Këta të fundit përbënin Parinë e Vendit, ose “oxhakun”, si formë e tillë e organizimit në shumë fshatra. Mendësia mitologjike, religjioze dhe ajo shoqërore e përshkon tejendanë personalitetin e fortë etiko-moral të Plakut, ashtu sikundër do ta karakterizojë edhe Drejrtësia, Urtia dhe Të regjunit në punë të gjyqeve. Nga ana tjetër, nuk ishte rastësi, që Institucionin e Flamurit a të Bajrakut e drejtonin flamurtarët (kurse me islamizimin e popullsisë bajraktarët), tek e përfaqësonin pushtetin ushtarak, pushtetin gjyqësor dhe pushtetin vetëqeverisës. Nga ky këndvështrim, do të thoshim se kështu përfaqësohej e spikatej ndërgjegja për shtetësinë, sado që gjatë shekujve që ndjerë mungesa e shtetit nacional shqiptar. Këtë mëvetësi nacionale përballë të huajve e pushtuesve, në mënyrë të veçantë e spikat Kanuni. Flamurtari a Bajraktari gjithmonë flamurin e ruante në shtëpi. Luftëtari që e merrte flamurin, i printe ushtrisë dhe fitonte titullin flamurtar ose bajraktar, prijës, udhëheqës ose plak (Kanuni i Skënderbeut, paragrafi 1754). Struktura dhe problematika e pleqnisë dhe e pleqve, ishte mjaft e ndërlikuar dhe e ndërliqshme, tek përbënte, si e tillë, një sistem interesant vlerash të kulturës e të trashëgimisë shqiptare, dhe, pse jo, edhe të qytetërimit evropian. Te “Kanuni i Pleqnisë”Gjeçovi këtë strukturë të ndërliqshme pleqsh e të pleqnisë, e paraqet me këto shenjime, sikundër janë: Plaku i pengut,, Pleqtë e Kanusë,, krenët e Kanunit,, Pleqtë e Krenët e Falmurit,, Pleq e Vogjli, Strapleqtë apo Stërpleqtë që mbajnë anën e Vogjlisë, Plaku i Katundit, Pleqnija a Gjygji, Gjygji i Pleqvet, Porota e Poronikët, Kapucari, Pritëtarët e Kapucarit, Burrat e Malevet,, Pleqtë e Fiseve, Kasneca fisesh e katundesh, Dera e Gjon Markut, Gjobtarët, Vogjlia, Leçija, Lajmëtari etj. Secili prej tyre dhe secila kaptinë e pleqnisë, përmban një semiologji të tërë shkrimore e kuptimore, por ato përbëjnë edhe një sistem të tërë vlerash etiko-nacionale të paprekshme.
Në këtë mes, prin kapitulli për Kishën apo Hija e Kishës e figura e Priftit. Pra, pos fondit mitologjik (Cani), kemi edhe mendësinë e krishterë, si shenjë e identitetit evropian të shqiptarëve, sepse kasha e krishterimi përbëjnë një shenjë të përbashkët të identitetit evropian të kombeve. Do të thotë: themel e parim kryesor i etosit evropian e atij nacional është besimi në Hyjin, sepse prej këtij besimi del edhe përsosmëria e moralit dhe e së drejtës. Por Gjeçovi i ndan Të drejtën Hyjnore prej Të Drejtës Njerëzore:”Kisha gjendet e vendosme nën sundim të të Parit të Fes e jo nën ligjë t`Kanunit”. Mendojmë se këtu, te ky princip i kulturës e i civilizimit evropian dhe te kjo alternative e ndarjes së shtetit nga kisha, e ka burimin edhe “kundërshtimi” i “Ligjës së Lekës” apo i “malsorëve” ndaj “predikimeve” të klerikëve që binin ndesh “Ligjës…”. E pra, sipas parimit të shtetit demokratik modern, feja dhe pushteti qeverisës, gjyqësor e ushtarak janë të ndarë. Këtu nuk ka të bëjë asgjë me privilegjet që Kanuni po ia njihka Kishës. Kurse Kanuni, sikundër theksohet, është produkt i marrëdhënieve të hershme shoqërore! Mbase, KLD ishte “ nga ma të vjetrat ligje të Evropës” (revista “Shkodra”, 1965, fq 335). Do të thoshim: është produkt i kulturës, i civilizimit e identitetit evropian të ilirëve-arbërorëve-shqiptarëve. Le të jenë sot dëshmi përdallimi shtetet teokratike aziatike, që ndryshojnë nga kultura e civilizimi evropian dhe në fjalorin e të cilave ndryshe lakohen fjalët kulturë, civilizim dhe identitet. Po të ishte ndryshe, Atë Shtjefën Gjeçovi, si klerik, nuk do t`i hynte një pune që bie ndesh me petkun e tij fetar, apo jo!
Te e fundit, çfarëdo ndryshimesh që të kenë ndodhur, ky etos nacional apo ky etos kanunor, do të ketë mbijetuar. Aty e kanë gjetur vendstrehimin e tyre, mbase gjithnjë prej frikës përballë të panjohurës e përballë ndryshimeve apo asimilimeve të të huajve që e rrezikojnë apo e zvetënojnë këtë identitet! Nga ky këndvështrim, Kanuni ishte nyjë e fortë për të ndërtuar e ruajtur kulturën autentike nacionale, me shenjime të forta humaniste e demokratike, përballë depërtimit asimilues të islamizmit, që po e zvetënonte dhe zhdukte autoktoninë shpirtërore shqiptare. Prandaj, të yshtur nga pushtuesit e mercenarët e pushteteve, zvetënime të shumta i kanë ndodhur edhe Kanunit, prej lakmisë për të vënë pushtet mbi njerëzit dhe mbi pronën.




NJIH VETVETEN/ TAUTOTES/ IDENTITAS


Pra, në problematikën e gjerë që shtron libri i njëmbëdhjetë i KLD, Kanuni i Pleqnisë, plaku dhe pleqnia kanë statusin e tyre specifik juridik, por e kanë edhe etosin e tyre. Duke pasur parasysh faktin, se janë pak popuj që e trashëgojnë që nga lashtësia traditën kanunore e traditën shtetërore evropiane; atëherë edhe tradita iliro-arbërore-shqiptare hyn në universin e pluri-identitetit evropian të kulturës e të sistemit të vlerave. Sipas traditës sokratiane “Njih vetveten”, edhe vetë Aristoteli e përmend fjalën tautotes (të jesh vetvetja), ndërkohë që latinët kishin për këtë gjë fjalën identitas. Së këndejmi, edhe tradita e veçantë e etosit të plakut e të pleqnisë tek ne, përbën vetveten tonë, pra, e paraqet atë jetën autentike shqiptare të vetërregulluar e të vetorganizuar. Piter Berger do të thoshte se strukturat shoqërore specifike, si dhe strukturat e tilla historike, i krijojnë tipat e identitetit, të cilët do të mund të përveçoheshin e të njiheshin në shumësinë e në përdallimet e këtyre strukturave.
Te “Kanuni i Pleqnisë”, po përgjithësisht te KLD jo pak studiues i pëkulen prirjes gjuhësore e sintetizuese të Gjeçovit, tek ka arritur që t`i veçojë ato formula e njësi ligjërimore-stilistike (si “Beja merr gjanë e vet”, “Beja lanë gjaqet”), të nocioneve shqiptare të së drejtës zakonore (ndore, dorëzanë, kapucar), të njësive e fomulësimeve ligjërimore që shprehin esencën etnike apo “palcën e etnisë” (si lisi i gjakut, lisi i tamblit), apo të semantizimit etnospsikologjik të fjalëve-nocione si mik, besë, gjak, burrë, be, gur, plak, zjarrm etj. Apo si bën hire formula shqiptare e mikpritjes: “Buka e krypa e zemra, zjarmi e trungu e do firi për shtrojë do të gjindet gadi për mik në çdo kohë të natës e të ditës” (KLD, paragrafi 609); apo i besës si virtyt i lartë njerëzor: “Me çue gjind për besë asht kanû, me dhanë asht detyrë e burrni”(KLD, paragrafi 855).
Do të thoshim, se KLD dhe Kanuni i Pleqnisë do të përbëjnë identitetin e përjetuar dhe identitetin e projektuar: të kaluarën, të sotmen dhe të ardhmen e këtij etosi të spikatur e të shprehur. Emil Benveniste dikund thotë se fjalët kulturë dhe civilizim (qytetërim), janë krijime e fjalëfomime brenda identitetit kulturor evropian: “E tërë historia e mendimit modern dhe e tërë baza e të arriturave të kulturës intelektuale të botës perëndimore lidhen me lindjen dhe ndryshimin e disa fjalëve qenësore, të cilat iu takojnë gjuhëve të Evropës Perëndimore”. Krijuesi e dijetari ynë, Sabri Hamiti, Kanunin e sheh njërin ndër tri monumentet e kulturës shpirtërore të shqiptarëve, duke theksuar se ai ndërton “kultin e përsosmërisë morale (besë, trimni, burrni)”. Nuk ishte për t`u habitur, prandaj, pse tradita e këshillave të pleqve, gjatë viteve `90, u ngrit në këshilla të pajtimit, në Lëvizjen e madhe të Pajtimit të Gjaqeve, duke paraqitur para vetes dhe para botës fytyrën e një populli të civilizuar, që di, në momente të caktuara historike e shoqërore, si t`i mënjanojë dukuritë ndëshkimore të dëmshme për trupin e kombit. Gjakmarrja mbahej e ushqehej nga institucionet e huaja e nga ato të totalitarizmit e jo nga KLD, siç iu pëlqen të thonë ideologëve të “humanizmit socialist” në Kosovë apo gjetiu. Prandaj, pas shembjes së ngrehinës totalitare, në Kosovë del në skenën e historisë edhe njëherë Alternativa e Harmonisë dhe e krijimit të shoqërisë harmonike shqiptare. Si te miti biblik i harmonisë. Kjo alternativë, gjithsesi, e ka burimin te Kanuni. Te logos-i dhe ethos-i shqiptar.


(Shënim: kjo kumtesë gjendet në librin e autorit “Odeoni i fjalës” (2003),- i botuar, së pari tek revista klinase “Zoja e Këshillit të Mirë”, organ i Kishës Katolike, Klinë, nr 2. 2002, mandej te “Gjurmë të Gjeçovit 2002”, reviste periodike e TAKIMEVE TE GJEÇOVIT.)

Prend Buzhala: HAPËSIRAT LIRIKE TË ATDHESISË



HAPËSIRAT LIRIKE TË ATDHESISË

(Hajdin Morina: “Prushi i fjalës”, poezi,
Klubi i shkrimtarëve “Vorea Ujko”, Klinë 2011)

Prend BUZHALA

I gjendur tek pragu i Sezamit të tij poetik, për të na zbuluar pamje të papërsëritshme atdhetare e historike, përvoja lirike e meditative të ndjeshmërisë së atdhesisë së shenjtë; Hajdin Morina sikur e spikat atë postulatin e moçëm: Poeti nuk bën pa Atdheun. As Atdheu nuk bën pa poetët e tij. Së këndejmi, poezia e Hajdin Morinës e gjen frymëzimin nga bëmat e mëdha njerëzore: nga vetëflijimi humanist për t’i dhuruar njerëzve dritën e shpirtit, nga sakrifica atdhetare e rënies së dëshmorëve për lirinë, nga atdhesia jonë e shenjtë. Është tipi i asaj lirike që kërkon jo vetëm personalen, përjetimin intim; por edhe identifikimin e personales tek fati i përgjithshëm, ashtu sikundër e gjurmon me pasion edhe komplesitetin e botës së ideve e të trajtimit artistik. Që me librin e parë “Brenda dritareve të vogla” (1995), ai ka dëshmuar përgjegjësinë ndaj fjalës së shkruar. Ndryshe nga qindra poetë, që nguten për të botuar sa më shumë përmbledhje poetike, ky krijues këtë përgjegjësi e ndien edhe më shumë me këtë botim poetik, duke pasur parasysh se distanca kohore mes dy vëllimeve poetike përfshin më shumës se një dekadë e gjysmë. Dhe, ndryshe nga shumë poetë të traditës e të së sotmes, që e mbushullojnë poezinë e tyre me thirrma sentimentale, me frazeologjizma përgjëruese, apo me thënie retorike; Morina arrin ta shqiptojë thelbin e natyrës së brendshme të identifikimeve lirike, duke e pasuruar përmbajtjen e tillë, atdhetare, me marrëdhëniet e ndërliqshme me kohën e hapësirën, me nyjat etnike të atdheut, me njerëzit e tij të dashur e me burimet mitike të frymëzimit. tillë.


1. Fjala, energji e shqiptimit në nivel të lartë e domethënies lirike

Gjithçka nis me Fjalën (si shenjim biblik i fillesës) dhe me Zjarrin (si element kosmik i krijimit). Prandaj, në ballë të librit qëndrojnë ciklet: i pari, “Kryekështjella (me dy tekstet poetike “Gjuha shqipe” dhe “Zanafilla”) dhe i dyti “Burimi i agut” (poezi për Jasharët, për dëshmorët dhe për luftën çlirimtare). Posi tek libri i parë, edhe këtu poeti e tematizon poetikisht gjuhën dhe Fjalën (rrënjë e shenjtë e fjalës), ku secila fjalë, secili varg, i gjithë korpusi artistik tekstor, qëndrojnë si kika shenjash semantike e estetike. E kjo ngarkesë semantike, si një tharm i brendshëm, shpërthen jashtë akumulimit shpirtëror të krijuesit, si vetëdije letrare, si energji krijuese, si sintezë e thënies poetike. Gjuha, kjo kryekështjellë (asociacion kadarean) shndërrohet në temë-simbol mbi qëndresën e shqiptarit përballë situatave të rrezikimit të qenies. Poeti, duke ndjekur Fjalën, kërkon shpirtin e njerëzve. Kurse gjuha nuk e kishte vetëm funksionin estetik; ajo e ka edhe energjinë e shqiptimit në nivelin më të lartë të domethënies lirike (“bukuria më e gjallë”). Gjuha është tradita jonë. E kjo traditë është vetëdije sintetike e qenësimit dhe e historisë sonë, rojë dhe mburojë e identitetit nacional. Kjo do të thotë, se kusht për t’u bërë Atdheu, kusht për t’u sendërtuar funksioni estetik i gjuhës, është edhe socialiteti i realizuar. Poeti veç sa i thellon me rrezatime të reja kryetemat e ngritura në librin e parë... Në sfondin estetik të tematizimit të gjuhës, krijuesi i vendos shenjat mbrojtëse...madje i tërë libri e ka titullin e një ndërthurjeje të sdy kryesimboleve e kryetemave të librit: push i fjalës, apo një cikël tjeër i tër (“Fjala fjalë).
Mandej vjen zjarri. Për simbolizmin e zjarrit, krijuesit dhe simbolistët përmendin anën pozitive dhe anën negative të tij. Aty mbëshenjohet theksimi në rritje i një vetëdijeje, për energjinë në vetvete që e posedon subjekti lirik. Zjarri transformon materialet, shënjon në përmasë tjetër të realitetit të kësaj “lënde, duke dhuruar dritë, energji dhe lëvizje… Konteksti lirik i krijimit të imazheve të përflakura e të përshkëndijëzuara me artin e fjalës poetike, prodhon një përvojë emocionale, por autori krijon edhe rrjetin e pasur asociativ që prodhojnë kuptime antinomike, ndërsa poeti hidhet të kontrastojë - zjarr dhe mjegull, diell dhe terr, ngrohtësi dhe të ftohtë, prush dhe akull, qiriu dhe nata, - për të shënjuar edhe situata emocionale poetike, edhe hapësira të ndjesive të realitetit: pasione, emocione të situatave të skajshme, qëndrime humaniste apo liridashëse, lakmi, urrejtje, apo zemërim… dhe deri te simbolika e transformimit që shkakton ai. Madje, kontekstualizimi i tillë i zjarrit, për ta shënjuar këtë situatë ekstreme historike, poetit i shërben si shkas për ta vënë në spikamë, mahnitshëm, ndryshimin epokal të historisë:

Qielli deshi t’i binte
Kosovës përmbi kokë (...) Por sakaq
Qielli që digjte saç mbi Prekaz
Si një shqiponjë fluturoi lart (poezia “Zjarri i Jasharëve”)

Te kjo lirikë për Jasharët, poeti e koncepton këtë simbolikë në dy plane: në atë kozmik, si shkatërrues , për ta zbritur mandej në rrafshin historik (një si rikrijim binar - çmitizim krijues- mitkrijues), por edhe si gjenerues i forcës, i energjisë së jetës për ndryshime; poeti e “demitizon” mahnitshëm këtë mister të moçëm të zjarrit, duke e veshur me kuptimin burimor të shkatërrimit e dënimit (“Qielli digjte saç”) dhe si spastrim e ripërtëritje shpirtërore (“Për besë zjarr del/ Nga përqafimi i tij/… Dhe në Kullë të Jasharëve/ Ballin mbështet Liria” ose ““Qielli që digjte saç mbi Prekaz/ Si një shqiponjë fluturoi lart”). Të duke sikur natyrën mistike të përflakjes me zjarr, ai e shndërron në një zjarr të shenjtë, në një aureolë lirie rreth kokës së Jasharëve (posi shenjtorët biblikë): “Për besë zjarr del/ Nga përqafimi i tij”.


2. Estetika subverzive

Ndërsa këto rrezatime figurative e kuptimore shtrihen tutje e tutje nëpër ciklet tjera: Shpirtin lexoj”, “Gurin drurin ujin”, “Zbulime ekspertësh”, “Zemra e dhimbjes”, “Bukuri e magjishme”, “Fjalë fjale”, “Prushi i shprushur”, “Vranësirë loti” dhe “Mallkim”. Është ai korpus i pasur tipologjik temash e idesh; atdhesia e shenjtë, me antimonitë e veta të shumta, me shkëputjet jashtëkohore, me rrethin lirik të ironizimeve për anakronizmat atdhe-shpërbërs, me problematizimin e niveleve të shumta të kuptimit ekzistencial, me lojën suptile e arketipeve të lashta të ambientit në ndërthurje të ankthit ekzistencial me vështirësitë sociale… dhe duke e mbushur realitetin me përshakllëzime drramatike përjetimesh, me reflektim dhe ndjeshmëri – një si amzë psiko-lirike dhe poeto-ontologjike e atdhesisë së shtrirë në gjithë librin… kërkon të shpalosë dimensione tjera të shqiptimit poetik, të tërheqë të tjera kategori korrespdonduese kuptimore. Për dallim nga shumë poetë, Hajdin Morina preferon atë poetikë që afirmon thellësitë e gjerësitë e jetës e të realitetit, për të nxjerrë dhe për të krijuar, së andejmi, sinteza të bukura lirike; synon t’i kthehet referencialitetit, botës së konkretësisë. Pikërisht botës së konkretësisë... prandaj kjo poezi i ruan lidhjet ndërkomunikues me lexuesin e të gjitha shtresave.
Do theksuar se hapësirat e atdhesisë së kësaj lirike marrin nuancime e forma interesante. Për poetin, atdheu është një, i bërë nga Zoti, kurse të tjerët nuk kanë se si ta krijojnë ndryshe. Ndërkaq poezia “( Nuk ) e dua atdheun”, me përdorimin e figurës së subversionit estetik, krijon një atmosferë sa ironike-satirike, aq edhe lirike, sa protestuese, aq edhe intime e shumëkuptimore:

Një fotografi me fytyrë Shqipërie
E pata fshehur dikur në mal e në mur
Për ta përqafuar larg syve të spiunëve...
Por…( nuk ) e dua Atdheun...
E si ta dojë atë Atrdhe që e përfytyrojnë armiqtë e tij, sojsorollopësh qi shpikin emra të paqenë të kombit e të atdheut... Për dallim nga libri i parë, ku nuk kishte një ndarje në cikle, po një larushi tematike, motivore e strukturore-tekstore; libri i dytë e ngërthen këtë ndarje në cikle, po kur ciklet shërbejnë vetëm si pika ndalese, si stacione lirike, për të hyrë në universin e njëjtë lirik: të atdhesisë, të luftës dhe thelbeve të qenies sonë nacionale... Mirëpo, habitshëm, si t libri i parë (pa cikle), si te libri i dytë, secila poezi mund të lexohet si tërësi më vete. E, megjithatë, të dy librat lexohen si një tërësi e bukur poetike. Te secila poezi dhe te secili varg do t’i ndjesh si unitetin e neo-eskpresionizmit lirik, ashtu edhe mbarështrimin konceptual të ideve, si koherencën stilistikore, ashtu edhe atë tematike e kuptimore, e, mbi të gjitha, lirizmin e ndjeshëm. Këtë tërësi dhe homogjenitet e sigurojnë edhe sfondi kohor, apo kontekstualizimi letrar, edhe sfondin harmonik i botës tekstore. Në këtë mënyrë endëzohen e bëhen një teksti poetik i H. Morinës dhe konteksti: gjithë elementet tekstore korrespondojnë me faktet konkrete nga realiteti jetësor, kurse vepra poetike do të ngrihet, së këndejmi, në totalitet konkret e dinamik, sikundër do të thoshin tekstologët modernë. Kjo do të thotë se fjala poetike dhe vargu i Morinës janë krijuar mbi parimin e të folurit me kursim, do të thoshim: mbi parimin e dendësisë së thënies lirike. Të duket sikur ato thënie përafërohen me formula lapidare ligjërimore, të kërkuara me mund krijues.


3. Teksti poetik, model i realitetit

Poetikë më vete te poezia e H. Morinës, përbëjnë edhe sfondi kohor, apo kontekstualizimi letrar, ku vendoset makrostruktura tekstore (vitet ’80 e këndej në librin e parë dhe lufta e paslufta në të dytin), me gjithë shenjimin edhe të rrethanave të komunikimit artistik në vetë aktin poetik. Pra, nga sfondi kohor (nga situata e krijimit të teksteve) autori ka kaluar në sfondin harmonik të botës tekstore. Në këtë mënyrë endëzohen e bëhen një teksti poetik i H. Morinës dhe konteksti: gjithë elementet tekstore korrespondojnë me faktet konkrete nga realiteti jetësor, kurse vepra poetike do të ngritet, së këndejmi, në totalitet konkret e dinamik, sikundër do të thoshin tekstologët modernë. Të vërehet, pra, se teksti poetik i Morinës nuk është emfatik; ai është edhe “model i realitetit”, edhe pjesë “ e një sistemi më të gjerë modelativ, i literaturës” (Lotman), tek e ngërthen si strukturën tekstore, si atë jashtëtekstore. Po e saktësojmë: pos kontekstit, teksti poetik i tillë e ngërthen arkitekturën; njëri tekst poetik e “interpreton” dhe e përplotëson tjetrin; poezitë dialogojnë me njëra-tjetrën, po edhe me kohët e me tekstet e përparshme. Domethënë: raportet e intertekstualitetit përcaktojnë edhe anët kuptimore të tekstit.

Majlinda Rama: LIRIZIMI NË POEZINË MODERNE
LIRIZIMI NË POEZINË MODERNE

(Poetë shqiptar dhe të huaj)

Nga: Majlinda RAMA

Lirika nuk është një konvencion i instrumentimit magjepsës të Orfeut. Ajo është një gjendje, një formë, një përmbajtje, një shprehësi shumëplanëshe me një rezonancë të palimituar figurative, ku fjalët tejshtyhen përtej planit fjalorik dhe anës konotative. Qysh ku francezi Bodler do të botonte ‘Spleen”, poetika botërore do të njihte një tjetër diskurs, jo vetëm për faktin se Bodler ishte emfatik ne poezinë e tij, por edhe estetikisht vargu njohu një hop cilësor.
Dhe poezia, aq më tepër ajo lirike, ka një shteg diapazonal që bëhet karakteriale jo vetëm për bardët e këtij lëvrimi, por për këdo që synon të lirikojë. Le të marrim ngasje ilustrative. Përmes titullit oksimoronik “Vdekje e ëmbël”, poetizimi i Bodlerit vargon: “Aty në një copë truall plot humus e kërmij/ Do desha ta gërmoj gropën time thellë vetë…/ Të flija në harrim si peshkaqen nëpër dallgët”. Në një mjedis ku nuk ka zbrazëtirë, por është cepëtira ku “...trupi pa shpirt vdekur mes të vdekurish” sfilon torturat.
Shpesh është vënë re një tendencë e përdorimit të elementeve komparativ përsa i përket poezisë lirike në kohë, por kjo do të shërbente thjesht si indicje më tepër me vlera evidentuese të thata. Ka një paralele midis lirikës dhe percepsionit të konceptit “poezi”. Shkëpusim një vlerësim të Lamartinit, i cili, te “Fati i poezisë”, do të ciklojë: “Poezia është ndjenjë dhe ndijim, shpirt dhe materie; kjo është arsyeja që shprehëse e saj është gjuha e përsosur, gjuha shkëlqimtare, që e pushton njeriun tërësisht dhe plotësisht, është ide që përshkon tejembanë qenien njerëzore, është ndjenjë e shprehur përmes shpirtit, është figurë e selitur në imagjinatën e njeriut, është muzikë që të ledhaton veshin”.

Assesi nuk duhet perceptuar skrupuliteti me termin “lirikë”. Poezia ka kodin e vet komunikues me lexuesin, herë lehtësisht i dallueshëm dhe herë - herë pakëz i vështirë, por gjithsesi ekzistues. Një poezi flet jo vetëm përmes fjalës, por edhe efekteve tingullore dhe ritmike, duke krijuar kështu një ndjesi mbresëlënëse si në të lexuar, ashtu dhe në të dëgjuar. Tingulli, fjala, imazhi krijojnë trialen e ngjizjes së vargut, duke komponuar sinkretizëm dhe duke i dhënë poezisë formësimin e duhur. Mendimi poetik ka një shtrirje komode përmes rrjedhës logjike të ligjërimit dhe, për anën e shprehësisë, shërben figuracioni letrar që kompleton tharmin poetik. Heroi i poetit lirik është në lëvizje, jo gjithherë një hero i tipizuar në konkrete, por edhe në abstrakizëm, mbishfaqur e nënshfaqur në trajtëza të ndryshme: një fijëz bari, një gjethe e biskuar në sythin e parë të pranverës, lumi që dredhon zallishtes, kërkërimat e degëve të rrapit të qëmoçëm, teli i këputur i kitarës apo një mace e përhitur në shkallëparën e pragshekullit…Gjithashtu, është rasti i volitshëm të kujtojmë se “…poezia është magji që, për një çast, dhe pas një fjale të vetme, bën të shfaqet në botë”, - siç do të shprehej Gyjo në veprën e tij “Arti në këndshikimin sociologjik”.
Poetët lirikë modern na shfaqen si gjenerata më e gjallë, më shprehëse, më emocionale. Tingulli që zbret prej këtij vargu, është i mbrujtur me një frymë e cila depërton përmes natyrës dhe mendimit të kristaltë. Vargu i kësaj rryme ka një mendim asociativ, ku mrekullitë shprehen në fare pak fjalë. Poezia lirike moderne shestohet si e tillë, kulmatike. Ajo ka një trend drejt lidhjes së anës grafike me atë të shprehësisë, duke u përpjekur që mesazhi të impostohet qoftë dhe me anë të vlerësimit vizual. Por, lirika moderne e tejshtyn dhe zgjeron këtë nocion, përtej stadit konservativ. Ajo i jep mundësinë lexuesit që të marrë detajet e mjaftueshme dhe, pastaj, të jetë vetë ai, lexuesi pra që, sipas imagjinatës së vet, të ndërtojë në mënyrë eksklamative ose jo, botën e pafundme lirike realo - fiction.

Më mendjevjen këtu vargu i poetit amerikan Wallace Stevens: “Bota juaj jeni ju. Unë jam në botën time” - Kjo nuk duhet parë vetëm si klithmë e filozofisë së papajtueshmërisë, por edhe si një koncept kufijsh vizional. Nuk është as përplasje në bazë numrash (“JU” - “UNË”), nuk ka as “ju” të politesës (secila veç e veç e të gjitha së bashku), por poeti përdor ndarjen e “botëve”, duke dashur të mbrojë hierarkinë “Bota ime”, pa “…diellin që duket si kënetë e zezë” të një bote tjetër.
Në “rravgimin” lirik të poezisë së Marianne Moore, nuk ka sesi t’i përvidhesh vargut: “Deti është një koleksionist” apo togut emërzues të epitetit metaforik “sy grabitqar”, të shprehëtirës “gjeldeti - smerald” etj. Moore është një personazh i njohur i letërsisë, vlerësuar me çmime të ndryshme prestigjioze, si: “Bollingen”, “Pulitzer” etj., një poete që nxiste ideaturë, imazhime, mbështeur mbi një gjuhë saktësisht të thukët figurative dhe konkludim të qartë mesazhpërçues. Për Moore, në një ese të shekullit të kaluar, William Carlos William do të shprehej: “…ajo e ndjen veten vorbull të ngjarjeve të mëdha” dhe vargu me pak fjalë: “Deti është një koleksionist”, krijon një sintoni të paqtë me atë që përbën shpirtin poetik: kaltërsi, thellësi, akumulim, artikulajë, frymëzim, ondulacion, vibrim, shtijëz, botë e dallgavitur me vargun në buzë...
Madje në Amerikë, poezia moderne e lëvruar aty rreth viteve 1900 deri 1940 e më pas, deri në ditët tona, na rikujton se këto nota kanë tingëlluar si metafizikë, duke synuar të shpjegojnë në varg natyrën e qenies dhe realitetin. Kjo praktikë solli një erë të re ndryshimi, duke renduar mes shpirtit të poetit të lirë dhe lëndës.
Mjafton të kujtojmë këtu poetët: amerikanin Wallace Stevens, me krijme si: "Sunday Morning","The Snow Man", etj, Marianne Moore, Hart Crane, Robert Frost, Mina Loj etj., të cilët thyen rekorde krijuese në skenën bashkëkohore letrare. Por kjo vlen edhe gjermanin Gottfried Benn, spanjollin Federico Garcia Lorca e shumë të tjerë, të cilët në kohë të ndryshme rritën ngrehinën e lirikës. Kjo armatë poetësh lirikë në letërsinë botërore, duket se vjen më elokuente në vargun e tyre me meditime krijuese mbi natyrën, krijimin, familjen dashurinë, duke ofruar njëherazi edhe një pasuri shpirtërore. Këta poetë na vijnë më sensitiv dhe, herë - herë, vargu i tyre jep mesazh udhëzues e praktik dhe përjetohet njësoj prej lexuesit.
Elizabeth Bishop, poetja amerikane, lindur në Worcester Massachusetts më 1911, e cila me të drejtë është konsideruar si një nga poetet më të rëndësishme dhe të shquara amerikane të shekullit të XX, fare natyrshëm derdh në letër këto vargje: “Në 6:00 ne jemi duke pritur për kafe,/ duke pritur për kafe dhe thërrime bamirësie/ që do të ishin shërbyer nga një ballkon / si mbretërit e vjetër, ose si një mrekulli. Ajo ishte ende errët./ Një këmbë e diellit, në një gurgullimë të gjatë në lumë”….
Pra, ku qëndron e veçanta e këtyre vargjeve? Ato janë dehëse, shprehin me origjinalitet një çast, një gjendje, një mëngjes…
Vargu lirik troket vrullshëm dhe, për nga pikpamja ndërtimore e strukturiale, sjell një dukuri përmasative. Për hir të së vërtetës, lirika moderne ka tërhequr vëmendjen jo vetëm të letraristëve, por edhe të linguistëve, sepse kjo lloj poezie ka imazh, shenjëzon me anë të gjuhës, ka nocion, konvencionohet përmes tingullit dhe ngjyrave…
“Kujtimi për diellin në zemër u mpak./ Bar i zbehtë./ Flokë të hershëm dëbore që larg / Era po nget”, - shkruan kështu Anna Ahmatova, rusja e famshme që, ndonëse u kritikua për akmeizëm , u nderua me çmimet “Honoris Causa” dhe “Etna Kaormina”.

Poezia lirike ka një rrjedhë e natyrshmëri më dinamike. Motivet vrulltojnë perceptimin më konkret dhe lexuesi është më i predispozuar drejt kësaj lloj poezie.
Nëse do të ndaleshim te poeti zviceran, Andri Peer, ai ka një mënyrë tepër të veçantë, të natyrshme dhe të thjeshtë të ndërtimit të vargut, duke krijuar ura komunikimi fare të lirshme me lexuesin e tij. Le të citojmë prej Peer, katrenën:
“Unë të lashë që ti të ikje / e lehtë dhe ajrore/ me parfum vishnjeje dhe tymi/ në buzët e tua gjysmë të mbyllura”.
Lexo, sa me natyrshmëri: “ …parfum vishnjeje dhe tymi”. Është një ikje. Ajo, e lehtë dhe ajrore… Po pse parfum vishnjeje? Sepse dashuria purpuron all; e kuqe dashuria dhe po kështu parfumi. Jo vetëm aromatisës por edhe vishnje, ndërsa tymtaja mbështjell mistershëm gjithë atë ikje me “…buzët e tua gjysmë të mbyllura”. Lehtësisht kaq e perceptueshme dhe e thjeshtë kjo e poezi e Peer-it.

Lirika europiane e shekullit XX ka hapur për lexuesin një tjetër dritare komunikimi letraristik. Ajo nuk solli ndërlikime. Ishte e thjeshtë dhe pa konstruksion kompleksual, ndonëse ka edhe autorë të tjerë që, megjithëse implementojnë vargun modern, bëhen edhe programatik, edhe të vetëkontrolluar.

* * *

E nisëm me poetët e huaj për të mbërritur tek ajo që ka gjetur një simbiozë dhe sikronizim të paqtë edhe në letërsinë shqipe. Mjafton të përmendim emra tingëllues, si: Lasgush Poradeci, Martin Camaj, poeti kosovar Azem Shkreli, Ali Podrimja apo Frederik Rreshpja, poetë këta aspak të dogmatuar, nga ndikimi i RealSoc-it dhe asfare konformal.

“Nga Camaj te Camaj” - do të formulësoja një titull që “religjion” artin e lirizmit modern të poetit të njohur shqiptar që jetoi në kapërcyellin e një kohe të vështirë për fatet e vendit. Profesor i katedrës së gjuhës shqipe, “shejzëtar” te “Le Pleadi”, Camaj sintetizon në shumëplanësi një poezi lirike që bëhet shpeshhershëm referenciale për studiuesit dhe kritikët. Poezia e shkruar para viteve ’90 - të të shekullit të kaluar nga shqiptarët përtej Shqipërisë, pati dhe “privilegjin” që u shpreh lirshëm dhe pa indikesat ideologjike të sistemit të kohës të instaluar në vendin tonë. Kësisoj, poezia e Camajt shndërrohet në “orën e kohës” që nuk i ka ndalur rrahjet e tik - takjes në asnjë dekikë. “Poezia e Martin Camajt, në çdo ind të saj, është poezi shqiptare; që nga largësia ku ishte e paracaktuar të krijohej, ajo fokusohej drejt hije - dritave të universitetit shqiptar, të cilat i kalonte pastaj aq imtësisht në kaleindoskopin e vet të papërsëritshëm që ishte edhe fyell, edhe organo, edhe arkaikonaivist, edhe modern”, - vlerëson studiuesi Ymer Çiraku mbi veprën poetike të Camajt. Për hir të së vërtetës, lirika e Camajt përfshin Shqipërinë e pacak, duke u mbështetur në vulgun e trikohësisë: dje - sot - nesër. Brenga e Camajt ka një timbrim të veçantë, një rrekje e prajshme për t’u ngjitur në cakun e komunikimit të brezave, të elementimit të përcjelljes me natyrshmëri të fjalës së skalitur: “Ndëgjo, ti djal, pse na jemi pleq”, për të synuar drejt mesazhit të qartë të stafetës apo sjellja e një poezie me një botë të qashtër, ku kodatura e asaj që përcjell poeti, merr vlera sentencore, duke u shpërshfaqur si antologji të padiskutueshme e pakundërshtueshme didaktike: “Por bijve të mij un kam u thanë tu’ u rritë:/ Mos shkelni n’bukë,/ Mos pështyni n’zjarrm,/ Mos pështyni n’dritë!”. (Poezia “Besimi ynë”). Buka - Zjarri - Drita - një konotacion “triniteti” mes një “tercine” moralizuese të Camajt… Poeti mbeti atje, tej Atdheut, nëmur e ëndërrimtar, liriku i papërsëritshëm, duke skalitur vargjet tharmues dhe emblematik: “Kur tallazi të bijë në pushim/ e njimij bimë ujse kryepezull të përshëndesin ngjyrat e agut/ due me u kthye në jetë buzë ujit të kthjellët/ që e njoh si vehten”, - kjo është brenga e Martin Camajt për mungesën e dheut mëmë te poezia “Kthimi”…Ai ishte liriku që shkroi shqip, frymoi shqip dhe përcolli artin poetik në të gjithë komponentët e duhur dhe i treti hapësirat përmes fjalës, duke bërë dhe që gegërishtja të fitojë nuanca të reja shprehëse.

Nuk kish se si të mbetej jashtë vëmendjes poeti Frederik Rreshpja, një nga zërat më virutalë të lirikës shqiptare të fundshekullit të kaluar, por jo vetëm. Rreshpe ka një varg të veçantë, të mbushur gjithë klithmë e dhimbje, një varg apostrofik që vajton me kujën e erës që cijat xhamave të akullt të ditës së ftohtë gri:
“Një pemë në horizont si një njeri i braktisur./Bien shirat mbi vetminë e saj./Tringëllijnë telat e shiut/kur i bie violinës era”.
Pema e vetmuar, njeriu i braktisur, shira që pushtojnë trup peme dhe tela të këputur shiu mbi “viloinimin” e erës - kjo është poezia e Rreshpes që, nëse do t’i shtohej një fjalë tjetër, do t’i zbjerrej mrekullia ndërtimore.

Ndërsa vargjet e Podrimes bien aromën e dashurisë për tokën, vendlindjen, dheun e mëmës dhe të babës, cakun e të parëve, gurin e varrit, truallin e larë me gjak…
“Unë, biri yt, Kosovë t'i njoh dëshirat e heshtura,/t'i njoh ëndrrat, erërat e fjetura me shekuj,t'i njoh vuatjet, gëzimet, vdekjet…”.

* * *

E shkruar në formë elegjiake, madrigal, vjershë meditative, eklog, stanca, epigrame, poezia lirike është dhe mbetet një nga format më komunikuese me lexuesin.

Vargu vjen i brishtë, i ashpër; i butë, por edhe i “sertë”; i tingullt, por edhe i memectë; i bukur, po edhe i mrekullueshëm. Ai bëhet rigëz çeltirës së kaltër të letërsisë… Bie, ngjitet, lakohet, bëhet lidhëz, josh, grish “mëkaton”, kulmon, klith, belbet, trishtet e rend… Lirika ka thyer tribunalin e elitës dhe nektarit letrar. Ajo ka një shtrirje diametralisht universale dhe ka vesuar në të shkuarën, të tashmen duke shtruar traditën e së tejmes...