Shteti
MoshaDokumente të reja mbi përpjekjet e shqiptarëve për pavarësi. Zbulimet më të fundit nga fondi Hatt-i Hümayün (Arkivi Osman i Kryeministrisë, Stamboll)
Qyteti i Beratit është një nga qendrat urbane më të rëndësishme të periudhës osmane. Në këtë fat historik gjatë kësaj periudhe, një rol vendimtar ka luajtur pozicioni i tij gjeografik si qendra kryesore dhe më e fortifikuar e prapatokës së qytetit të Vlorës. Megji-thëse sanxhaku osman emërtohej sanxhaku i Vlorës, qendra administrative e tij ishte Berati.Ky fenomen përbën një rast specifik në historinë e institucioneve dhe administrimit territorial osman. Ai ka lidhje jo vetëm me pozicionin gjeografik të qytetit të Beratit në raport me Vlorën-port, por edhe të Vlorës si çelësi i Otrantos dhe një nga pikat kryesore të planifikuara për nisjen e inkursioneve ushtarake nga Perëndimi kundër Perandorisë Osmane. Për pasojë, qendra e sanxhakut administrativisht u zhvendos nga Vlora në Berat, e bashkë me të edhe elita drejtuese e këtij sanxhaku.
Pozicioni gjeografik i Beratit, kur analizohet në raport edhe me viset e tjera të brendshme shqiptare dhe me rrugët e komunikimit dhe të tregtisë e rriti edhe më shumë peshën e këtij qyteti, madje krijoi premisat që ky qytet të njihte atë zhvillim që mund të thuhet se ishte klasik gjatë periudhës osmane.
Ndërsa në urdhrat dhe dekretet e sulltanit që niseshin nga Stambolli për të identifikuar këtë qytet, zyrtarisht është përdorur emri Belgradi shqiptar (Arnavud Belgradi), në dokumentacionin që mbahej në vend, autoritetet lokale të tij qytetin e identifikonin thjesht me termin Berat. Ky identifikim ishte më se i nevojshëm për të shquar Beligradin shqiptar nga Beligradet e tjera ku osmanët shtrinin sundimin e tyre: Belgradi i Danubit (Beogradi i sotëm); Stolni Belgrad në Hungari dhe Beogradi i Transilvanisë.
Berati shqiptar duke filluar nga mesi i shek. XVIII dhe më pas në gjysmën e parë të shek. XIX ka shërbyer si një nga qendrat më të rëndësishme të politikës lokale shqiptare. I administruar nga krerë të familjes dinastike Vlora, ai u ka rezistuar fuqishëm poleve ekonomike e politike, Shkodrës dhe Janinës, respektivisht kryeqendrat e pashallëqeve të Shkodrës dhe Janinës.
Një burim vendës, Alipashaiada e Haxhi Shehrretit, na dëshmon mjaft qartë se Ali Tepelena, ndërsa ishte një kandidat që mbartte ambicien për të rivendosur autoritetin e të atit, erdhi në Berat për të biseduar me Ahmet Kurt Pashën, dhëndër në familjen Vlora.
Aq i rëndësishëm në plan strategjik për mbrojtjen dhe administrimin e viseve shqiptare ishte Berati, sa Ali Pasha ndërsa organizoi mbrojtjen e tij finale, birin e tij të bindur, Myftarin, e caktoi në Berat. Kurse shteti osman në vitet post-Ali Pasha për shkak të peshës që kishte marrë si kryeqendër e përpjekjeve për shkëputje, në dokumente emrin e Beratit e shoqëronte me shprehjen çelësi i Shqipërisë.
Fondi Hatt-i Hümayün (Arkivi Osman i Kryeministrisë, Stamboll) është plot me dokumente që pasqyrojnë në mënyrë kronologjike dhe sistematike ecurinë e zhvillimeve politike në viset shqiptare. Në dokumentet e këtij fondi terminologjia e përdorur për të identifikuar zhvillimet politike në trevat shqiptare në vitet ’20 të shek. XIX dhe cilësimet për elitën separatiste shqiptarë janë të njëjta me ato që autoritetet më të larta osmane kanë përdorur për zhvillimet politike që po ndodhnin paralelisht në Peloponez dhe për krerët e kryengritjes greke.
Vetëm pak pas vrasjes së Ali Pashës, një prej krerëve të kryengritjes greke, Teodor Kollokotroni, i drejton një letër greqisht (dok. 39917-R), ku i kërkon që ata të tërhiqen nga pozicionet e tyre si krerë të trupave luftarake për llogari të shtetit osman (1822). Nga ana tjetër, pinjollë të tillë të familjeve shqiptare si Ismail bej Vlora(gjyshi i Ismail Qemalit), të cilët i ndiqnin nga afër zhvillimet politike në rajon dhe sidomos në Peloponez, u larguan shumë herët nga fronti i luftimeve osmano-greke (dok. 33837 B) dhe më pas, duke parë ecurinë e zhvillimeve politike në Greqinë e re që po lindte, ishte po ai që më 29 nëntor 1828 i dërgon një letër krerëve të tjerë shqiptarë, për t’u mbledhur në qytetin e Beratit dhe për të diskutuar fatin e shqiptarëve në dritën e zhvillimeve të reja gjeopolitike (dok. 21436/A-B):
Ky është përkthimi në osmanisht i letrës së Ismail bej Vlorës dërguar Hasan Agës dhe Abdyl Agës, shkruar në datën 29 të muajit Te?rin-i Sani / 29 nëntor 1828:
Pas komunikimit të rangut tuaj, po ju bëj me dije se, ngaqë guvernatori i Rumelisë është vënë së tepërmi në pozitë të vështirë me fillimin e sulmeve nga të gjitha anët prej komitëve grekë, shqiptarët kanë ardhur nga çdo anë dhe janë grumbulluar në Janinë, dhe prej këndej, nën drejtimin e Sulejman bej Konicës, Tahir aga Abazit, Veli aga Grebenesë dhe agallarëve të tjerë, janë urdhëruar të veprojnë mbi komitët e lartpërmendur. Meqenëse qëllimet dhe veprimet e guvernatorit të lartpërmendur ndaj Shqipërisë janë të mbrapshta, për ta vënë valiun në gjumë (le të shkojmë në Janinë), dhe për të qarë hallet e Shqipërisë, ashtu siç do mblidhemi atje, të shkojmë në qytetin e Beratit për të projektuar dhe miratuar (qëndrimin që duhet mbajtur për) të ardhmen e Shqipërisë. Vetëm se (në Berat duhet shkuar) me një kusht që të gjithë ne (të paraqitemi si) bij të lirë dhe të çliruar prej çdo lloj varësie.
Guvernatori i Rumelisë ne të mos na çojë në Virlestene (Velestino ?), ndërkohë që qëllimi i tij është të na përdorë sikur të ishim në situatë mobilizimi të përgjithshëm (ushtarak) të Rumelisë, dhe të na mësojë (se si duhet të reagojmë; këtë e bën) ngaqë ju jeni paria e vendit dhe njerëz që u shkon fjala në Shqipëri.
Mos u nxitoni për t’i shkatërruar dhe asgjësuar komitët (grekë), pasi sikurse e dimë të gjithë, ajo që po ndodh me punët e grekëve do të na ndodhë edhe ne. Që punët e popullit shqiptar të rregullohen ashtu siç duhet dhe të merren nën kontroll të plotë, jam marrë vesh dhe kam rënë në një fjalë me Silahdar (Zylyftar) Podën, me anë të një gruaje që është kushërirë e jona. Ngaqë edhe ju jeni pjesë e parisë së Shqipërisë, hapini mirë sytë për të mbrojtur atdheun/vatanin tonë. Kështu që, kur punët e Shqipërisë të rregullohen dhe të merren nën garanci dhe kur t’i kemi zgjidhur të gjitha problemet tona (me shtetin osman), me ndihmën e Zotit të Madh i rregullojmë ne punët e grekëve.
Po ju shkruaj që jam në pritje të përgjigjes suaj për këtë problem.
Me shkallën e njohjes që kemi deri më sot, Kuvendi i Beratit, i dhjetorit 1828, duhet shënuar si tentativa e parë e organizuar e elitës shqiptare për shkëputje nga shteti osman dhe për krijimin e një shteti shqiptar. Ky dokument na dëshmon se në këtë moment delikat edhe elita shqiptare e kohës po kërkonte rrugët dhe mënyrat për një pozicionim të ri të shqiptarëve, ndërsa kishte filluar procesi i ribërjes së rajonit, proces që do të zgjaste më se një shekull.
Në këto kushte, është shumë e rëndësishme të perceptojmë dhe të vlerësojmë drejt shkallën e emancipimit politik të elitës shqiptare: ky emancipim është i një natyre të veçantë për shkakun se ndonëse me osmanët elita shqiptare ndante të njëjtin besim fetar dhe gëzonte pushtet ekonomik, politik dhe ushtarak nën ombrellën osmane, ky dokument dëshmon se përfaqësues të saj qartazi mendojnë për shkëputje nga Perandoria Osmane. Madje, edhe termi vatan, i përdorur në këtë letër, nga një term tradicionalisht i përdorur në gjuhën politike të Islamit në kuptimin atdhe i myslymanëve, në këtë dokument përdoret me kuptimin atdhe kombëtar (patria). Ndoshta ky dokument është nga të parët në gjuhën politike osmane kur ky term pëson një ndryshim të tillë semantik.
Elita shqiptare kishte më shumë se një shekull që de facto e kishte “shijuar” etapën e vetëqeverisjes nën ombrellën osmane. Vetë pashallëqet në këtë aspekt ishin modeli ekstrem i vetëqeverisjes së realizuar nga individë (Ali Pasha) apo familje (Pashallëku i Bushatllinjve). Ndërkohë, mbiemrat e shumë personaliteteve të kohës që përmenden në këtë dokument, në fakt janë mbiemrat e familjeve të mëdha shqiptare, pjesëtarë të së cilave morën përsipër përmbushjen e misionit kombëtar dhe ngritjen e shtetit shqiptar.
Qyteti i Beratit është një nga qendrat urbane më të rëndësishme të periudhës osmane. Në këtë fat historik gjatë kësaj periudhe, një rol vendimtar ka luajtur pozicioni i tij gjeografik si qendra kryesore dhe më e fortifikuar e prapatokës së qytetit të Vlorës. Megji-thëse sanxhaku osman emërtohej sanxhaku i Vlorës, qendra administrative e tij ishte Berati.Ky fenomen përbën një rast specifik në historinë e institucioneve dhe administrimit territorial osman. Ai ka lidhje jo vetëm me pozicionin gjeografik të qytetit të Beratit në raport me Vlorën-port, por edhe të Vlorës si çelësi i Otrantos dhe një nga pikat kryesore të planifikuara për nisjen e inkursioneve ushtarake nga Perëndimi kundër Perandorisë Osmane. Për pasojë, qendra e sanxhakut administrativisht u zhvendos nga Vlora në Berat, e bashkë me të edhe elita drejtuese e këtij sanxhaku.
Pozicioni gjeografik i Beratit, kur analizohet në raport edhe me viset e tjera të brendshme shqiptare dhe me rrugët e komunikimit dhe të tregtisë e rriti edhe më shumë peshën e këtij qyteti, madje krijoi premisat që ky qytet të njihte atë zhvillim që mund të thuhet se ishte klasik gjatë periudhës osmane.
Ndërsa në urdhrat dhe dekretet e sulltanit që niseshin nga Stambolli për të identifikuar këtë qytet, zyrtarisht është përdorur emri Belgradi shqiptar (Arnavud Belgradi), në dokumentacionin që mbahej në vend, autoritetet lokale të tij qytetin e identifikonin thjesht me termin Berat. Ky identifikim ishte më se i nevojshëm për të shquar Beligradin shqiptar nga Beligradet e tjera ku osmanët shtrinin sundimin e tyre: Belgradi i Danubit (Beogradi i sotëm); Stolni Belgrad në Hungari dhe Beogradi i Transilvanisë.
Berati shqiptar duke filluar nga mesi i shek. XVIII dhe më pas në gjysmën e parë të shek. XIX ka shërbyer si një nga qendrat më të rëndësishme të politikës lokale shqiptare. I administruar nga krerë të familjes dinastike Vlora, ai u ka rezistuar fuqishëm poleve ekonomike e politike, Shkodrës dhe Janinës, respektivisht kryeqendrat e pashallëqeve të Shkodrës dhe Janinës.
Një burim vendës, Alipashaiada e Haxhi Shehrretit, na dëshmon mjaft qartë se Ali Tepelena, ndërsa ishte një kandidat që mbartte ambicien për të rivendosur autoritetin e të atit, erdhi në Berat për të biseduar me Ahmet Kurt Pashën, dhëndër në familjen Vlora.
Aq i rëndësishëm në plan strategjik për mbrojtjen dhe administrimin e viseve shqiptare ishte Berati, sa Ali Pasha ndërsa organizoi mbrojtjen e tij finale, birin e tij të bindur, Myftarin, e caktoi në Berat. Kurse shteti osman në vitet post-Ali Pasha për shkak të peshës që kishte marrë si kryeqendër e përpjekjeve për shkëputje, në dokumente emrin e Beratit e shoqëronte me shprehjen çelësi i Shqipërisë.
Fondi Hatt-i Hümayün (Arkivi Osman i Kryeministrisë, Stamboll) është plot me dokumente që pasqyrojnë në mënyrë kronologjike dhe sistematike ecurinë e zhvillimeve politike në viset shqiptare. Në dokumentet e këtij fondi terminologjia e përdorur për të identifikuar zhvillimet politike në trevat shqiptare në vitet ’20 të shek. XIX dhe cilësimet për elitën separatiste shqiptarë janë të njëjta me ato që autoritetet më të larta osmane kanë përdorur për zhvillimet politike që po ndodhnin paralelisht në Peloponez dhe për krerët e kryengritjes greke.
Vetëm pak pas vrasjes së Ali Pashës, një prej krerëve të kryengritjes greke, Teodor Kollokotroni, i drejton një letër greqisht (dok. 39917-R), ku i kërkon që ata të tërhiqen nga pozicionet e tyre si krerë të trupave luftarake për llogari të shtetit osman (1822). Nga ana tjetër, pinjollë të tillë të familjeve shqiptare si Ismail bej Vlora(gjyshi i Ismail Qemalit), të cilët i ndiqnin nga afër zhvillimet politike në rajon dhe sidomos në Peloponez, u larguan shumë herët nga fronti i luftimeve osmano-greke (dok. 33837 B) dhe më pas, duke parë ecurinë e zhvillimeve politike në Greqinë e re që po lindte, ishte po ai që më 29 nëntor 1828 i dërgon një letër krerëve të tjerë shqiptarë, për t’u mbledhur në qytetin e Beratit dhe për të diskutuar fatin e shqiptarëve në dritën e zhvillimeve të reja gjeopolitike (dok. 21436/A-B):
Ky është përkthimi në osmanisht i letrës së Ismail bej Vlorës dërguar Hasan Agës dhe Abdyl Agës, shkruar në datën 29 të muajit Te?rin-i Sani / 29 nëntor 1828:
Pas komunikimit të rangut tuaj, po ju bëj me dije se, ngaqë guvernatori i Rumelisë është vënë së tepërmi në pozitë të vështirë me fillimin e sulmeve nga të gjitha anët prej komitëve grekë, shqiptarët kanë ardhur nga çdo anë dhe janë grumbulluar në Janinë, dhe prej këndej, nën drejtimin e Sulejman bej Konicës, Tahir aga Abazit, Veli aga Grebenesë dhe agallarëve të tjerë, janë urdhëruar të veprojnë mbi komitët e lartpërmendur. Meqenëse qëllimet dhe veprimet e guvernatorit të lartpërmendur ndaj Shqipërisë janë të mbrapshta, për ta vënë valiun në gjumë (le të shkojmë në Janinë), dhe për të qarë hallet e Shqipërisë, ashtu siç do mblidhemi atje, të shkojmë në qytetin e Beratit për të projektuar dhe miratuar (qëndrimin që duhet mbajtur për) të ardhmen e Shqipërisë. Vetëm se (në Berat duhet shkuar) me një kusht që të gjithë ne (të paraqitemi si) bij të lirë dhe të çliruar prej çdo lloj varësie.
Guvernatori i Rumelisë ne të mos na çojë në Virlestene (Velestino ?), ndërkohë që qëllimi i tij është të na përdorë sikur të ishim në situatë mobilizimi të përgjithshëm (ushtarak) të Rumelisë, dhe të na mësojë (se si duhet të reagojmë; këtë e bën) ngaqë ju jeni paria e vendit dhe njerëz që u shkon fjala në Shqipëri.
Mos u nxitoni për t’i shkatërruar dhe asgjësuar komitët (grekë), pasi sikurse e dimë të gjithë, ajo që po ndodh me punët e grekëve do të na ndodhë edhe ne. Që punët e popullit shqiptar të rregullohen ashtu siç duhet dhe të merren nën kontroll të plotë, jam marrë vesh dhe kam rënë në një fjalë me Silahdar (Zylyftar) Podën, me anë të një gruaje që është kushërirë e jona. Ngaqë edhe ju jeni pjesë e parisë së Shqipërisë, hapini mirë sytë për të mbrojtur atdheun/vatanin tonë. Kështu që, kur punët e Shqipërisë të rregullohen dhe të merren nën garanci dhe kur t’i kemi zgjidhur të gjitha problemet tona (me shtetin osman), me ndihmën e Zotit të Madh i rregullojmë ne punët e grekëve.
Po ju shkruaj që jam në pritje të përgjigjes suaj për këtë problem.
Me shkallën e njohjes që kemi deri më sot, Kuvendi i Beratit, i dhjetorit 1828, duhet shënuar si tentativa e parë e organizuar e elitës shqiptare për shkëputje nga shteti osman dhe për krijimin e një shteti shqiptar. Ky dokument na dëshmon se në këtë moment delikat edhe elita shqiptare e kohës po kërkonte rrugët dhe mënyrat për një pozicionim të ri të shqiptarëve, ndërsa kishte filluar procesi i ribërjes së rajonit, proces që do të zgjaste më se një shekull.
Në këto kushte, është shumë e rëndësishme të perceptojmë dhe të vlerësojmë drejt shkallën e emancipimit politik të elitës shqiptare: ky emancipim është i një natyre të veçantë për shkakun se ndonëse me osmanët elita shqiptare ndante të njëjtin besim fetar dhe gëzonte pushtet ekonomik, politik dhe ushtarak nën ombrellën osmane, ky dokument dëshmon se përfaqësues të saj qartazi mendojnë për shkëputje nga Perandoria Osmane. Madje, edhe termi vatan, i përdorur në këtë letër, nga një term tradicionalisht i përdorur në gjuhën politike të Islamit në kuptimin atdhe i myslymanëve, në këtë dokument përdoret me kuptimin atdhe kombëtar (patria). Ndoshta ky dokument është nga të parët në gjuhën politike osmane kur ky term pëson një ndryshim të tillë semantik.
Elita shqiptare kishte më shumë se një shekull që de facto e kishte “shijuar” etapën e vetëqeverisjes nën ombrellën osmane. Vetë pashallëqet në këtë aspekt ishin modeli ekstrem i vetëqeverisjes së realizuar nga individë (Ali Pasha) apo familje (Pashallëku i Bushatllinjve). Ndërkohë, mbiemrat e shumë personaliteteve të kohës që përmenden në këtë dokument, në fakt janë mbiemrat e familjeve të mëdha shqiptare, pjesëtarë të së cilave morën përsipër përmbushjen e misionit kombëtar dhe ngritjen e shtetit shqiptar.
24/2/2023, 00:58 nga Kledja