Shteti
Moshaitët e javës janë emërtuar sipas emrave të trupave qiellorë ose planetëve. Të gjitha këto emërtime janë me prejardhje nga gjuha latine.
Dita e parë, e Diel, është emërtuar për nder të Diellit, i cili adhurohej nga romakët paganë si hyu i pamposhtur. Dielli, gjithashtu, adhurohej edhe prej grekëve, egjiptasve persianëve, sumerëve paganë, me emrat: Helios, Ra, Apollo, Ogmios, Mithra. Dita e dytë, e Hënë, emërtohet sipas Hënës, hyjneshë e adhuruar edhe me emrat: Selene, Luna, Mani.
III Ditët e Ja(h)vës
Shtatë ditët e javës të gjuhës shqipe paraqesin një fushë jo sa duhet të gjurmuar nga aspekti gjuhësor por edhe fetar, historik e dokesor.
Ditët e Javës, lidhen ne gjenezën dhe krijimin e tokës e të gjithësisë nga Hyji, “Allahu”, “JAHVE”.
Gjashtë ditët, duke filluar nga dita e diel, janë ditët e krijimit, ndërsa dita e shtatë është dita e pushimit, dita kur HYJI kishte krijuar tokën, yjtë, gjithësinë përgjithësisht, ndërsa ditën e shtatë, kishte pushuar. Dita e shtatë te hebrenjtë është ditë e pushimit rigoroz. Dita e diel, u bë ditë pushimi nga krishterimi, duke i ikur me qëllim ditës së pushimit të traditës hebraike.
Gjuha shqipe ka ruajtur emërtimin më autentik të mundshëm për ditët e Javës. Në shumë gjuhë të botës, kuptimi i ditëve të javës është reduktuar në kuptimin matematikor, numëror si” “shtatëshi” apo “shtatëshja” madje edhe në hebraishten, e cila identifikohet me “besëlidhjen e Vjetër”.
Hebraisht, Java, quhet Sheva, në kuptimin shtatëshi.
Italisht, “Settimana”, frëngjisht “Semaine”, sllavisht “Sedmica”, të gjitha këto në kuptimin, shtatë ditë, shtata apo shtatëshja.
Vetëm gjuha shqipe, me sa dimë ne, ka ruajtur kodin e vjetër të kalendarit javor në trajtën krejtësisht autentike si “Ditët e Ja(h)vës” apo shkurtimisht “Java”.
Ky kod nuk mund të lidhet vetëm me “Dies jovis” të latinishtes, meqë emri Jov, më vonë Jovan, emër i gjinisë mashkullore, sipas fonetikës së gjuhës shqipe nuk mund të shqiptohet Java, që është emër i gjinisë femërore, ndërsa të gjitha ditët e javës në gjuhën shqipe i përkasin gjinisë femërore. JAVA, është shkurtesa e koduar për mëvetësinë absolute të krijuesit.
Tetragrami hebraisht JHVH, sipas mendimit tim mund të zbërthehet vetëm me gjuhën shqipe dhe me asnjë gjuhë tjetër të botës. Sepse kodi përmban esencën e besimit në një hyj, në kuptimin: Je Hy i Vetmi Hy.
Formula e besimit hebraik përmblidhet në këto fjalë:
Ishmea Jishrail adonaj (JHVH) ellohenu adonaj (JHVH) ehod.
Në kuptimin shqip do të thotë:
“Dëgjo (popull) i Izraelit, Zotynë ( JHVH) është Një”. (Enciklopedia e religjioneve të gjalla”, Beograd, 1992, f. 705.).
Edhe në gjuhën arabe, formula e besimit islam përmblidhet me fjalinë e ngjashme për nga kuptimi, “Esh-shhedu en la ilahe il-lallah, Muhamedun resulu-llah” që do të thotë, “Dëshmoj se nuk ka tjetër (hy) veç Allahut... dhe Muhamedi është i dërguari i tij”.
Kodi JHVH nuk mund të jetë i rastësishëm, sepse përmban në vetvete formulën e besimit monoteist, krejtësisht identike si në besimin hebre ashtu edhe në atë islam. Tetragrami (JHVH) lidhet pikërisht me ditët e krijimit, sipas “gjenezës”. Ditët e Javës, janë ditët e Hyjit, JHVH, i shqiptuar hebraisht si Jehova, meqë në gjuhë hebraike dhe në atë arabe, zakonisht nuk shkruhen tri zanoret: a,i,u.
Kodi i zbërthyer në shqip:
J - Je
H- Hy
V- Vetmi
H- Hy.
Në cilën gjuhë të botës do të gjendet një shpjegim i tillë fenomenal gjuhësor, përderisa një shpjegim i tillë i përkryer nuk gjendet në vetë gjuhën hebraike? Rastësinë me këtë rast e përjashton vetë fenomeni i Ditëve të Javës, gjashtë ditëve të krijimit të botës sipas Biblës dhe Kur’anit.
Në traditën e hershme hebraike ka qenë e ndaluar të përmendet emri i plotë i Krijuesit. Katër shkronjat e koduara hebraike: Jod-Hi-Vav-Het, kanë qenë dhe kanë mbetur një kod specifik i besimin në një Krijues, në një Hy të Vetmin Hy, si krijues i përgjithshëm dhe i vetëm, i tokës i gjallesave dhe i gjithësisë.
Studiuesi i religjioneve, Mexhid Yvjesi në një shkrim të tij në formë reagimi rreth studimit “Ditët e javës në gjuhën shqipe”, shkruar nga akademik Besim Bokshi, shkruan se Ditët e javës, së pari u përvetësua në Romë në shekullin e katërt, prej nga më vonë u përhapën në Evropë.
Me urdhër të perandorit romak, Konstantini i Madh, në vitin 321, u vendos që dita e parë e javës të caktohet dita e diel.
Dita e diel u caktua si ditë e parë e javës për nder të Diellit, sepse prej kohësh, prej romakëve paganë, adhurohej kulti i Diellit, me emrin: Sol Invictus (Dielli i pathyeshëm, i pamposhtur).
Por, nuk duhet harruar se ditët e javës qenë përvetësuar nga romakët prej egjiptianëve. Prej tyre i përvetësuan popujt tjerë për rreth Detit Mesdhe.
Egjiptasit i kanë përvetësuar ditët e javës prej persianëve, të cilët i kanë përvetësuar prej babilonasëve, të cilët i përvetësuan prej sumerëve.
Java prej shtatë ditësh është përcaktuar sipas katër fazave të Hënës, që e plotësojnë muajin. Hëna e Re është faza e parë, gjysma e parë është faza e dytë, Hëna e Plotë dhe gjysma e fundit.
Ditët e javës janë emërtuar sipas emrave të trupave qiellorë ose planetëve. Të gjitha këto emërtime janë me prejardhje nga gjuha latine. Dita e parë, e Diel, është emërtuar për nder të Diellit, i cili adhurohej nga romakët paganë si hyu i pamposhtur. Dielli, gjithashtu, adhurohej edhe prej grekëve, egjiptasve persianëve, sumerëve paganë, me emrat: Helios, Ra, Apollo, Ogmios, Mithra. Dita e dytë, e Hënë, emërtohet sipas Hënës, hyjneshë e adhuruar edhe me emrat: Selene, Luna, Mani.
Dita e tretë, e Martë, sipas Marsit, i cili te romakët paganë adhurohej si hyjni i luftës me emrin Martius.
Dita e katërt, e Mërkurë, sipas Merkurit, i cili ishte hy pagan te romakët, kurse te grekët adhurohej me emrin Hermes.
Dita e pestë, e Enjte, adhurohej si hyjneshë e fuqisë.
Dita e gjashtë, e Premte, sipas Afërditës (Venerës,) dita kushtuar Venerës, hyjneshë e dashurisë. Të gjitha planetët rrotullohen rreth Diellit në drejtim të kundërt me akrepat e orës, përveç Venerës, hyjnesha e dashurisë, që sillet në drejtim të akrepave të orës.
Dita e shtatë, e Shtunë, sipas Saturnit, i cili adhurohej prej romakëve paganë si hyu i bujqësisë.
Prej shtatë ditëve të javës, në gjuhën shqipe pesë ditë janë përkthime nga latinishtja, e cila i ka përvetësuar nga greqishtja, kurse vetëm dy emërtime, e enjte dhe e premte, janë në gjuhën shqipe.” ( Mexhid Yvjesi: Ditët e Javës në gjuhën shqipe.)
Një mendim të tillë për ditët e Javës ka shprehur edhe albanologu më i njohur shqiptar, Eqrem Çabej.
Me këtë rast do të bëjmë përpjekje për të zbërthyer kuptimin primat të këtyre ditëve, duke u mbështetur në përmbajtjet, të cilat na ofron në formë shpjegimesh “Besëlidhja e Vjetër- Libri i Gjenezës.
Dita e diel, ose dita e Diellit, dita e parë e krijimit
Sipas librit të “Gjenezës” Hyji tha: “Le të bëhet dritë dhe u bë dritë”. Dhe Perëndia ditën filloi ta quante ditë, ndërsa errësirën e quajti natë.” ( Jeta, si erdhi ajo këtu, botimi shqip i vitit 1995, f. 27.) interpretuar nga “Besëlidhja e Vjetër, Zanafilla.).
Në shumë gjuhë të botës, dita e diel, quhet dita e parë.
Arab. “javmul ehad”, dita e parë,
Hebraisht, “jom ehod”, dita e parë,
Sllavisht, “nedelja”, vjen nga “njet delat”, ( jo punë) dita e pushimit, është ngatërruar me kalendarin e krishterë. Në gjuhët sllave Ditët e Jahvës kanë kuptim pagan, tokësor.
Nedela, dita e papunë,
Po-nedelnik, pas ditës së papunë,
Utorak ose vtornik, e dyta ditë pasuese,
Sreda, dita e mesme,
Cetvertak, dita e katërt,
Petak, dita e pestë,
subota, dita e gjashtë.
Emrat e ditëve të javës në gjuhës sllave nuk kanë kuptim të mirëfilltët përveç një ngjashmërie mbase edhe të rastit me fjalën hebraike Shabat- subota.
Në radhitjen e ditëve, në gjuhët sllave, vërehen gabimet e interpretimit të ditëve. Dita e parë është dita e hënë, ditë kjo, e cila vjen pas ditës së pushimit, ndërsa sipas kësaj radhitjeje, dita e mesme është Sreda, në kuptimin mesi.
Por dita vijuese e pesta me radhë sipas kodit biblik është e katërta, cetvertak, pastaj petak, e pesta. Emërtimet e ditëve të javës në gjuhët sllave janë emërtime popullore, pagane dhe nuk kanë të bëjnë fare me besimin monoteist apo me krishterim, sepse sllavët ishin të fundit në Evropë dhe Azi që e pranuan këtë fe. Disa fise sllave në Sibir, deri në ditët tona kanë mbetur paganë.
Në gjuhën angleze, ditës së diel i thuhet “Sunday”, në kuptimin “Dita e Diellit”, po ashtu sikur në gjuhën shqipe.
Në gjuhën italiane, “domenica”, po kështu ditë pushimi.
Në gjuhën frënge, “dimanche”.
Në gjuhën magjare, vasarnap, dita e tregut, që lidhet po kështu me ditën e pushimit etj.
Në gjuhën turke, dita e diel shënohet “Pazar” ditë e tregut.
Kuptimi autentik sipas kuptimit të Biblës mendojmë se është restauruar në gjuhën shqipe në gjuhën angleze dhe në disa gjuhë indo-evropiane.
Në gjuhën shqipe fjala Diell nënkupton ditën dhe dritën.
Dita e hënë ( Dita e dytë e vazhdimit të krijimit të botës dhe gjithësisë)
Dita e hënë, është dita e dytë e Javës, sipas kalendarit të vjetër. Në librin e Gjenezës shkruan tekstualisht: “ Le të bëhet një shtrirje midis ujërave e le të ndodh një ndarje midis ujërave. Pastaj hyji vazhdoi një ndarje midis ujërave, poshtë dhe lartë. Këtë ndarje Hyji e quajti “Qiell”.
Edhe kuptimi i krijimit të botës dhe gjithësisë mbase lidhet deri diku me satelitin e tokës, të quajtur, Hënë. Hëna, është një satelit që sillet rreth tokës dhe që ka shumë ndikim ekuilibrues në planetin tonë.
Dita e dytë në gjuhën angleze quhet Munday, po kështu në kuptimin dita e hënës, apo dita e hënë.
Në gjuhën italiane Lunedi, që do të thotë, Hëna, po kështu edhe në gjuhët romane. Në shumë gjuhë të tjera, e hëna quhet: dita e dytë. Në gjuhët sllave, “po nedelnik” që tekstualisht do të thotë, dita pas ditës së pushimit.
KODE SHQIPTARE (2)
Shtunak, i thuhet personit i cili kthehej vonë nga dita e tregut. Nga ky fakt mund të përfundojmë se dikur moti tregu është bërë vetëm ditën e shtunë, ditën e pushimit, dita e shtatë të javës, sipas kalendarit të moçëm dhe jo në ditën e diel. Përbetimi shqiptar për këtë ditë, doemos se kishte kuptimin e ditës së veçantë, meqë është e vetmja ditë në të cilën ata betoheshin.
Dita e martë ( Dita e tretë e krijimit...)
Në vazhdim të punës së Krijuesit për të përmbaruar gjithësinë, Ai në ditën e tretë urdhëroi: “ Le të mblidhen së bashku me një vend ujërat, që janë nën qiejt dhe le të shfaqet dheu i thatë!” Dhe, ashtu u bë! Hyji filloi ta quante dheun e thatë tokë, ndërsa ujërat e bashkuar i quajti Det.
Po në këtë ditë Hyji urdhëroi krijimin e të gjitha bimëve, farërave dhe pemëve frutore. ( Po aty... Zanafilla). Kemi prirje të besojmë se kjo është dita e mbarë, dita kur Hyji kishte krijuar parakushtet e ushqimit të qenieve të gjalla, të cilat do t’ i krijonte ndërkohë. Në gjuhën shqipe ekziston edhe emri popullor i gjinisë femërore, Martë-a.
Ka gjasa që kjo ditë të lidhet edhe me emrin e planetit mars apo mund të lidhet me perëndinë pagane, të quajtur Mars. Mirëpo shqipja i njeh të dyja trajtat, si Martë-a, po ashtu edhe Mars, muaji i tretë i vitit, sipas kalendarit. Fare lehtë akordon edhe krijimi i këtij planeti në ditën e tretë, duke filluar nga Dielli hëna, marsi.
Dita e mërkurë (Dita e katërt e krijimit...)
Gjithnjë duke urdhëruar zhvillimin dhe rregullimin e tokës dhe të gjithësisë, Hyji tha: Le të bëhen trupa ndriçues në shtrirjen e qiejve, që të bëjnë një ndarje midis ditës dhe natës, dhe ata duhet të shërbejnë si shenja edhe për stinët, edhe për ditët edhe për vitet.
Dhe ata duhet të shërbejnë si trupa ndriçues në shtrirjen e qiejve, për të shkëlqyer mbi tokë. Dhe ashtu u bë... Dhe Hyji vazhdoi të bënte dy trupat e mëdhenj ndriçues, trupin më të madh ndriçues për ta sunduar ditën( diellin) dhe trupin më të vogël ndriçues, për ta sunduar natën,(hënën) gjithashtu edhe yjet. (Zanafilla, 1: 14 – 16. Psalmi 133: 7-9.).
Në ditën e katërt të krijimit të tokës dhe gjithësisë janë dalluar” Dielli, Hëna dhe yjet...(Po aty...). Dita e katërt fare lehtë mund të lidhet edhe me krijimin e planetit ndriçues, të quajtur Merkur, ose Dita e Merkurit, dita kur u rregulluan yjet ndriçues. Në gjuhën italiane, ditës së mërkurë i thuhet “mercoledi”, në gjuhën hungareze Szerda, (mbase nga sllavishtja, në gjuhën turke “Çarshamba”, në gjuhën frënge, “mercredi”, në gjuhën angleze, Wendesday, e kështu me radhë.
Dita e enjte (Dita e pestë e krijimit)
Dhe Hyji tha: “Le të gëlojnë ujërat nga një gëlim me shpirtra të gjallë dhe përmbi tokë të fluturojnë krijesa fluturuese, në faqen e shtrirjes së qiejve. Dhe Hyji vazhdoi të krijonte përbindëshat e mëdhenj të detit dhe çdo shpirt të gjallë që lëviz përreth.( Zanafilla, 1:20, 21). Dita e enjte në gjuhën shqipe nënkupton ditën e “ënjtur”, ditën e mbarsur.
Është kjo dita e krijimit të gjithë qenieve të gjalla, përveç njeriut. Në kohët e moçme “dita e enjte” ishte dita më e preferuar për lidhjet martesore. Në traditën popullore shqiptare ditën e enjte, gatuheshin “të trejtet”, ushqime speciale, si flija apo pite të ndryshme me barëra të veçanta.
Po kështu, në folklorin shqiptar është e njohur edhe frazeologjia e një kënge humoristike popullore të dasmave, “e hane e marte, e lumja moj e enjte” – (o po ket’ t’ merkurën, nanë e kam harrue...”) Kuptimi i kësaj dite lidhet në mënyrë të mirëfilltë me kuptimin biblik të gëlimit, apo shumëzimit enorm të qenieve të gjalla. Në një vështrim përmbledhës të emrave të Ditëve të Javës në gjuhën shqipe, Thumbi, (Indogerm, Anzeiger 13, 119), emrat e së enjtes, të premtes dhe të shtunës i quan emra enigmatikë, shpjegon Çabej në (“Studime gjuhësore, vepra I, Prishtinë 1976, f. 162.)
Gjuhëtari Treimeri mendonte se emri i kësaj dite të javës lidhet me zotin e zjarrit tek ilirët, duke e afruar me fjalën “Agnih” te indasit e vjetër. Emri Agni del mjaft i përhapur ndër shqiptarë. Dijetarët kanë bërë përpjekje që këtë fjalë ta lidhin edhe me fjalën analoge etruske, “Visar”, që do të thotë, Zot, Perëndi etj. ( Po aty...)
Te Pjetër Budi e hasim në kuptimin e “Enjte e Madhe”. ( Po aty...)
Studiuesit e ditëve të javës në gjuhën shqipe nuk e kanë vërejtur ose e kanë flakur si të padobishme përmbajtjen dhe ngjashmërinë kuptimore që kanë këto ditë me ditët e krijimit sipas “Zanafillës”. Mendoj se asnjëra nga ditët e javës, nuk mund të shkëputet nga Zanafilla, sado që shumëkujt i duket i kotë besimi se Hyji ka krijuar botën dhe gjithësinë për gjashtë ditë, ndërsa ditën e shtatë ka pushuar.
Me këtë rast ne nuk po merremi me besimin, por me qasjen autentike shqiptare rreth krijimit sipas besimit monoteist. Tradita moniste fetare shqiptare ka qenë e determinuar nga ky besim dhe doemos se e ka përfillur përmbajtjen e ditëve të krijimit. Jo rastësisht, Java ka shtatë ditë dhe krejt kjo qoftë sipas kalendarit të traditës së hershme fetare, qoftë sipas Biblës lidhet me “librin e Zanafillës” dhe kurrsesi me festat apo perënditë pagane.
Ditës së enjte në gjuhën angleze i thuhet Thursday, italisht: Giovedi, frëngjisht: Juedi, sllavisht Cervertak, që do të thotë dita e katërt, nga çetiri, katër, hungarisht po ashtu ngjashëm me sllavishtën “Csutortek”, turqisht Pershembe, etj
Dita e premte ( Dita e gjashtë e krijimit...)
Dhe Hyji tha: “Le të nxjerrë toka shpirtra të gjallë sipas llojeve të tyre, kafshë shtëpiake dhe kafshë të egra, sipas llojit të tyre dhe ashtu u bë... Dhe Hyji vazhdoi të thoshte “Le ta bëjmë njeriun sipas shëmbëlltyrës sonë, sipas ngjashmërisë sonë dhe ata le t’ i kenë në nënshtrim peshqit e detit dhe krijesat fluturuese, kafshët shtëpiake dhe gjithë tokën dhe çdo kafshë që lëviz dhe bredh mbi tokë. Perëndia vazhdoi ta krijonte njeriun sipas shëmbëlltyrës së vet, mashkull e femër i krijoi... (Zanafilla, 1;26, 27.).
Çabej, në studimet e tij etimologjike të fjalëve të gjuhës shqipe, nuk e ka trajtuar ditën e premte, por ka mbështetur mendimin e albanistëve, të cilët nuk kishin dhënë shpjegime lidhur me ditët: e enjte, e premte dhe e shtune, të tria këto, të margjinalizuara si ditë me etimologji të errët (!).
Emri i kësaj dite, emri më i rëndësishëm i krejt ditëve të javës lidhet pikërisht me këtë ditë, sepse në këtë ditë Hyji e krijoi njeriun sipas “shëmbëllesës” së vet.
Në fjalorin e gjuhës shqipe kjo ditë është shpjeguar si dita e pestë e javës, që realisht është dita e gjashtë e krijimit, dita e “premtimit” dhe jo dita e pestë. Në asnjërën nga gjuhët indo-evropiane, as në gjuhët Hamito-semite nuk kemi shpjegim më domethënës dhe me përmbajte më fetare sesa me rastin e emërtimit të ditës së gjashtë të Krijimit.
Hyji gjithçka kishte krijuar kishte krijuar për njeriun. Ai e kishte mbajtur premtimin. Meqë njeriun e kishte krijuar sipas shëmbëllesës së vet. Kjo fjalë e gjuhës shqipe lidhet me mbajtjen e premtimit, mbajtjen e besës, që në traditën shqiptare është një kult i shenjtë.
Kjo ditë, në traditën e lashtë të krishterë, por edhe te shqiptarët shënonte edhe ditën kur ishte varrosur Krishti. Ajo ditë është quajtur edhe E premtja e Zezë apo e Premtja e madhe. Në fjalorin e Gjuhës së Sotme Shqipe, fjala premtim shpjegohet si fjalë që jep dikush, ose zotimi që merr për të bërë diçka.
( FGJSH, Prishtinë 1981, f. 1539 .).
Në gjuhën arabe kjo ditë quhet “Javmul xhum-ati”. Është dita më e dalluar e javës, kur myslimanët e tërë botës falin namazin e kësaj dite, të bashkuar nëpër xhami. Është i vetmi namaz që nuk mund të falet individualisht, por vetëm me “xhematë”, me besimtarë dhe në mënyrë kolektive.
Në shumicën e gjuhëve indoevropiane dhe ugro-fine e të tjera kjo është dita në kuptimin e numrit pesë, duke filluar nga dita e hënë, sipas kalendarit të ri i formuluar nga Konstantini i Madh, në vitin 321 pas Krishtit.
Sllavisht “petak”, hung, pentek, turq. Cuma nga arabishtja, xhum’atun, ang. Friday, frëngjisht, Vendredi, italisht Venerdi, ndërsa greqisht “parasqevi”.
Dita e shtunë ( Dita e shtatë, dita e pushimit)
Përderisa në gjashtë ditët e para, Hyji JAHV krijoi tokën dhe gjithësinë, ditën e shtunë, e shpalli ditë të pushimit. Kjo ditë, në traditën hebraike konsiderohet si ditë e shenjtë, dita e pushimit të mirëfilltë dhe të domosdoshëm.
“Të shtatën ditë hyji e kreu punën e vet që kishte bërë. Të shtatën ditë pushoi nga çdo punë që kishte bërë. Hyji e bekoi të shtatën ditë dhe e shenjtëroi, sepse atë ditë kishte pushuar prej çdo pune, që Hyji kishte bërë duke krijuar... (Don Simon Filipaj, Bibla, Shkrimi Shenjt, Ferizaj 1994, f. 20 ). “Zoti e bekoi ditën e shtatë. Që atëherë, Ai vendosi që të gjithë njerëzit duhet të pushojnë në “shabat”, të shtunën. Kjo ditë duhej të ishte dita e Perëndisë”. ( Anne de Vries, Libër i Madh me tregime për Historinë e Biblës, Stichting Antwoord, 1992. f. 3.).
Tradita krishtere, madje edhe vetë Jezusi kishte thyer shenjtërinë e kësaj dite. Për këtë ai kishte acaruar edhe më tej moskuptimet me interpretuesit e Besëlidhjes së Vjetër. Dhe pikërisht për këtë kalendari i krishterë ndërroi edhe radhën e këtyre ditëve, duke marrë pikënisje ditën e hënë si ditë të parë të krijimit, ndërsa si ditë pushimi, ditën e diel.
Besimi hebraik, domosdoshmërinë e shenjtërimit të kësaj dite e ka kthyer në kult. Fjala “e shtunë” në gjuhën shqipe është cilësuar me etimologji të errët nga Eqrem Çabej. Në fjalorin e gjuhës shqipe, faqe 1943, thuhet e shtuna është dita e gjashtë e javës. Nuk është bërë asnjë përpjekje për ta zbërthyer etimologjinë e kësaj fjale, madje nuk janë shpjeguar as derivatet e saj, si shtunak, shtunor, etj.
Në traditën popullore shqiptare ekziston shprehja frazeologjike përbetuese: “Për të shtunë e shtatëqind vjet”. Është një betim i llojit të veçantë, i cili flet për një traditë të moçme të shenjtërisë së kësaj dite, të cilën tashmë nuk e njohim. Krishterimi dhe Islami nuk e kanë përfillur shenjtërinë e kësaj dite, të cilën tradita hebraike e ka emëruar si “Shabat”. Nuk jemi në gjendje të shpjegojmë ndonjë analogji tjetër, por mjafton edhe fakti deri diku i përngjasimit gjuhësor në gjuhën shqipe “e shtuna”, ndërsa në gjuhën hebraike“shabat”.
Shtunak, i thuhet personit i cili kthehej vonë nga dita e tregut. Nga ky fakt mund të përfundojmë se dikur moti tregu është bërë vetëm ditën e shtunë, ditën e pushimit, dita e shtatë të javës, sipas kalendarit të moçëm dhe jo në ditën e diel. Përbetimi shqiptar për këtë ditë, doemos se kishte kuptimin e ditës së veçantë, meqë është e vetmja ditë në të cilën ata betoheshin.
Të gjitha këto fakte e argumente lidhur me ditët e javës në gjuhën shqipe, zbërthehen përmes shpjegimit biblik të zanafillës së botës dhe të gjithësisë. Kuptimi dhe përmbajtja është shumë më të thellë se në vetë gjuhët e “Shkrimit Shenjt”. Gjuha shqipe, edhe pse e shkruar vonë, shpjegon disa fenomene fetare dokesore e shoqërore më mirë se asnjë gjuhë tjetër në botë. Shembulli më tipik i këtij shpjegimi lidhet me autenticitetin e Ditëve të Javës.
“Shabat i thuhet ditës së fundit të javës te hebrenjtë, e identifikuar si dita e shtatë e javës” (Enciklopedija zivih religija, Nolit, Beograd, 1992, faqe 694).
Dita e shtunë, si duket është dita më e ngjashme për nga shqiptimi dhe përmbajtja në të gjitha gjuhet ku ka dominuar feja monoteiste, sipas kuptimit të kjo fjalë ka në gjuhën hebraike. Mund të konstatohet se emërtimi i kësaj dite është zgjeruar nga monoteizmi i vjetër hebre dhe është ngulitur madje edhe në gjuhës sllave dhe në shumë gjuhë të tjera të botës.
Heb. Shabat,
Shqip E shtune,
Slavisht, Subota,
Italisht, sabato,
Frengj. Samedi,
Hungarisht Szombat,
Greqisht, Savato, etj.
Ditët e javës në disa gjuhë indoevropiane, hamito semite dhe ugro-fine
Latinisht Anglisht Shqip Greqisht Italisht
Dies solis, Sunday, E diel Qiriaki, Lunedi,
Dies Lunae, Monday, E hënë, Enea Martedi,
Dies martis, Tuesday E martë, Dies, Mercoledi,
Dies mercuris, Wendesday, E mërkurë, Tres, Giovedi,
Dies lovis, Thursday, E enjte, Tetares Venerdi,
Dies veneris dhe Friday E premte, Parasqevi, Sabato,
Dies saturni Saturday E shtunë, Savvato Domenica
Frengjisht Sllavisht Hungarisht Turqisht Hebraisht
Lundi, Ponedelnik Hetfo, Pazar, Jom ehod
Mardi, Ftornik, Kedd, Pazartesi, Jom shani
Mercredi, Sreda, Szerda, Sali Jom shelesh
Jeudi, Çetvertak, Csutortek, Qarshamba, Jom arbaa
Vendredi, Petak, Pentek, Pershembe, Jom hamesh
Samedi, Subota, Szombot, Cuma, Jom shev
Dimanche Nedelja Vasarnap Cumartesi Shabat
KODE SHQIPTARE (3)
Gjuhëtari erudit shqiptar, Eqrem Çabej, në shpjegimin e tij lidhur me prejardhjen e gjuhës shqipe ka saktësuar se kjo gjuhë “ka të bëjë me të gjitha gjuhët e grupit indo-evropian” ( E. Çabej, Studime gjuhësore, Prishtinë, 1976,f. 13). Edhe gjuhëtari i madh gjerman August Shlajher, në “Drurin” e tij gjenealogjik”, e kishte përfshirë gjuhën shqipe në mesin e gjuhëve indo-evropiane si degë të veçantë. Ngjashëm kanë konstatuar edhe shumë gjuhëtarë evropianë, si Franc Bopp, Gustav Mayer, Johannes Schmidt, e të tjerë. Po këta gjuhëtarë qysh moti kanë hetuar elementet arkaike gjuhësore ilire dhe trakase në gjuhën tonë.
Disa nga kodet fetare gjuhësore dhe dokesore të shqipes
Që gjuha shqipe është njëra ndër gjuhët më të vjetra të qytetërimit, kjo tashmë nuk mund të mohohet, ashtu sikurse nuk mund të mohohet fonetika e pasur, e përkryer e kësaj gjuhe, e cila përmbledh në vetvete të gjithë tingujt zanorë dhe bashkëtingëllorë të gjuhëve indoevropiane.
Gjuha shqipe ka 36 tinguj zanorë dhe bashkëtingëllorë.
Numri 36 është një numër shumë i preferuar i së kaluarës.
4 herë 9 = 36
6 herë 6 = 36
Ylli i Davidit me gjashtë cepa, gjashtë herë gjashtë jep numrin 36
Numri gjashtë lidhet me gjashtë ditët e krijimit të botës dhe gjithësisë nga Hyji JAHVEH
Numri bazik gjashtë, është shumë i njohur edhe në traditën e lashtë zaroastreje të Iranit. “Poeti i madh persian, Firdusi, i cili jetoi në shekullin e dytë të epokës sonë, në poemën e vet monumentale të quajtur “Shahname” sundimin e mbretit, Xhamshid, e quan “shekull të artë”. Sundimi i tij zgjati 6 qind vjet e 6 muaj e 6 ditë dhe gjatë gjithë asaj kohe njerëzit nuk dinin ç’ishin sëmundjet, vdekjet, hallet dhe vuajtjet....” (Tatjana D, Elena R. Zarathustra, Tiranë, 2002, f. 33.)
Baza e kësaj harmonie numerike është numri gjashtë, që hetohet edhe në traditat e popujve të tjerë të lashtë.
Sistemi fonetik i gjuhës shqipe përbëhet nga 29 tinguj zanorë dhe 7 tinguj bashkëtingëllorë. Një sistem të tillë, të kompletuar sa u përket tingujve, nuk e gjejmë në asnjërën prej gjuhëve indoevropiane.
Nuk e themi se gjuha shqipe është gjuha më e begatshme sa i përket leksikut, apo frazeologjisë, mirëpo kjo gjuhë ka ruajtur dhe ka restauruar të gjithë tingujt e para gjuhës indoevropiane dhe në këtë aspekt paraqet një rezervat të vërtetë fonologjik, gjithsesi rezervatin më autentik dhe më unik të tingujve në një gjuhë të vetme.
Në gjuhën shqipe janë të pranishëm tingujt hundorë, ashtu sikur i ka gjuha frënge, polake e spanjolle, por nuk i kanë shumë gjuhë të tjera.
Shqipja disponon bashkëtingëlloret “th” e “dh”, të cilat i kanë disa gjuhë hamito-semite, gjuha greke dhe ajo angleze, por nuk i disponojnë gjuhët romane, as sllave.
Gjuha jonë ka bashkëtingëlloret “ç” dhe “xh” të cilat janë të pranishme në gjuhët sllave, por nuk janë të pranishme në gjuhën frënge, gjermane etj.
Zanoret “ë” dhe “y” janë po kështu heterogjene në pikëpamje të pranisë në gjuhët indoevropiane. Ato nuk ekzistojnë as në gjuhët hamito-semite.
Gjuhëtari erudit shqiptar, Eqrem Çabej, në shpjegimin e tij lidhur me prejardhjen e gjuhës shqipe ka saktësuar se kjo gjuhë “ka të bëjë me të gjitha gjuhët e grupit indo-evropian” ( E. Çabej, Studime gjuhësore, Prishtinë, 1976,f. 13).
Edhe gjuhëtari i madh gjerman August Shlajher, në “Drurin” e tij gjenealogjik”, e kishte përfshirë gjuhën shqipe në mesin e gjuhëve indo-evropiane si degë të veçantë. Ngjashëm kanë konstatuar edhe shumë gjuhëtarë evropianë, si Franc Bopp, Gustav Mayer, Johannes Schmidt, e të tjerë. Po këta gjuhëtarë qysh moti kanë hetuar elementet arkaike gjuhësore ilire dhe trakase në gjuhën tonë.
Edhe pse gjuha shqipe është definuar si gjuhë, që i përket pranisë së elementeve gjuhësore “Centum” dhe “Satem” mendoj se nuk është hulumtuar sa duhet lidhja e shqipes me gjuhët hamito-semite, me të cilat ka shumë fjalë të përbashkëta dhe këto nuk erdhën përmes gjuhës turke, por shumë kohë më parë.
Interesimi, për ta parë gjuhën shqipe në një shtrirje më të thellë, me shumë elemente arkaike, madje duke shpjeguar prej saj edhe disa kode të rëndësishme të qytetërimit, gjithsesi se kërkon punë e mund. Para së gjithash do të duhej të aplikohej një metodologji e re, më e përparuar sesa ato që kanë ndjekur pionierët dhe baballarët e albanologjisë.
Nuk duhet të mjaftohemi me faktin se gjuha shqipe është vetëm një gjuhë indo-evropiane, e cila është folur shumë herët, ndërsa është shkruar shumë vonë. Ky përkufizim sikur paraqet edhe kufirin ku ka ngelur shkenca e historisë së albanologjisë.
Nuk janë bërë deri sot përpjekje për të hulumtuar lidhjet gjuhësore të shqipes me shumë gjuhë botërore, siç janë lidhjet leksikore me gjuhët hamito-semite, posaçërisht hebraike dhe arabe, lidhjet leksikore me gjuhën magjare dhe me sanskritishten. Studimet e pakta në këtë drejtim janë parë me skepticizëm dhe përgjithësisht janë injoruar, por pa reflektuar kundër-argumente.
Shqipja është një gjuhë e veçantë në shumë pikëpamje. Ajo ka një sistem të përkryer fonematik. Nuk mund të mohohen huazimet që ka pësuar kjo gjuhë, por mendoj se është e papranueshme, që shumë fjalë origjinale të shqipes të konsiderohen si fjalë me prejardhje turke, sllave, greke apo latine. Si mund të ndodh pranimi i kësaj teorie, kur tashmë dihet dhe sa e sa herë është vërtetuar edhe shkencërisht, se gjuha shqipe në Ballkan është më e vjetra, dhe si e tillë ajo u dha shumë fjalë e shprehje sidomos gjuhëve sllave dhe greke.
( Kodi i emrave hyjnorë)
Gjuha shqipe është shumë e pasur jo vetëm me emra të origjinës “hyjnore” por edhe me një dyzinë fjalësh, shprehjesh e frazeologji të ndryshme, të cilat për nga kuptimi dhe përmbajtja janë emra të tri besimeve monoteiste.
Emri i krijuesit të tokës dhe gjithësisë në gjuhën shqipe shpaloset me disa emra të ndryshëm për nga shqiptimi, por të njëjtë nga kuptimi. Besimi monoteist shqiptar njeh katër emra esencialë për krijuesin:
Hyj, At, Zot, Perëndi.
Katër këta emra për krijuesin e gjithësisë i disponon gjuha shqipe, emra lidhen me periudha të caktuara të zhvillimit të qytetërimit, ilir, arbër dhe shqiptar.
Duke marrë për bazë kuptimin esencial të emrit “Hyji”, mund të arrijmë në përfundim se kjo është fjala më autentike dhe fjala më e vjetër e gjuhës shqipe që përcakton krijuesin, dhe si e tillë nuk ka të bëjë asfare me paganizmin. Fjala “Hyj” e zgjeruar nga Hyll është e barasvlershme për nga kuptimi me fjalën arabe “Allah”, fjalën hebraike “Eloh” dhe me atë armene, “Elaha” tri gjuhët më të vjetra të traditës fetare monoteiste.
Ngjashmëria që ka kjo fjalë me gjuhët Hamito-semite, përforcon edhe më tej teorinë e një lidhjeje shumë të thellë të shqipes me këto gjuhë dhe me traditën e hershme të besimit monoteist.
Eloh-elohim, hebraisht në kuptimin Hyll, apo Hyji im
Fjala Allah, është e përbërë nga El-ilah, që është po kështu fjalë e njëjtë për nga kuptimi, e cila ka të bëjë me krijuesin suprem të gjithësisë, sipas traditës islame.
Elaha, e njëjta trajtë për nga shqiptimi dhe kuptimi në gjuhën armene.
(Enciklopedija zivih religija, Beograd, Nolit 1992, f. 20)
Hyji, apo Hylli, në kuptimin krijuesi i përgjithshëm, Zoti
Eloh, Hylli, Allah, Elaha
Në gjuhën shqipe fjala “Hyj” mund të duket e përafërt ne emrin “Yll”, që shënon një trup astronomik, por gjithsesi për nga kuptimi lidhet me një mori kuptimesh të tjera jashtëzakonisht të shumta në përdorim si “Hyji”, “hyjnesha”, “hyjnizim”, “hyjnor” e të tjera, që kanë të bëjnë me shenjtërinë dhe dukuritë e tjera fetare monoteiste dhe kurrsesi pagane.
Nuk njihet besimi shqiptar në “yll” apo në “idhuj”. Janë shumë të paqëndrueshme hipotezat se ilirët paskan pasur panteonin e zotave të tyre. Mund të ketë pasur interpretime të tilla, por në fakt nuk i qëndrojnë të vërtetës shkencore, sepse as ilirët e dikurshëm as shqiptarët e hershëm nuk dihet se kanë pasur zotin e detit, të shiut, të dashurisë, të luftës, të plleshmërisë etj. Ka qenë vetëm analogjia me perënditë greke ajo, që i ka nxitur mendjet e hulumtuesve të fushave të ndryshme të shkencës për të bërë krahasime me “zotat” grekë, latinë, etj.
“Hyj” i gjuhës shqipe ka kuptimin e entitetit krijues, në kuptimin e sotëm “Zot”
Fjala “Yll” e gjuhës shqipe shënon një trup të madh qiellor në kuptimin astronomik. Në gjuhën greke dielli quhet “helios”, shqip “diell”, por në kuptimin astronomik dielli është, po ashtu vetëm një yll. Nga ky kuptim u zgjerua edhe fjala greke “helen”, që do të thotë popull i Diellit, ose diellor, formulë tipike e idolatrise greke, pagane.
Zoti nga Zeus, apo Deus...
Fjala Zot e gjuhës shqipe edhe pse e përdorur në kuptim për Hyjin, nuk duket se është e mirëfilltë, meqë kjo fjalë lidhet me kuptimin e foljes “zotëroj”, “kam”, “disponoj”.
Formulimet si “zot shtëpie”, “zot i pasurisë”, “zot i konakut” etj, nuk kanë të bëjnë fare me kuptimin hyjnor të kësaj fjale. Nga fjala “zotëri” kemi përfituar në të folmen e përditshme edhe fjalë “zoti”, që është krejtësisht e papërshtatshme për nga kuptimi, edhe pse mjerisht kjo fjalë tashmë është futur në përdorim të përditshëm.
Kuptimi esencial i fjalës “Zot” në gjuhën shqipe nuk përcakton esencën e kuptimit hyjnor për krijuesin sipas traditës fetare monoteiste. Etimologjikisht kjo fjalë lidhet me Zeusin, “zotin grek të luftës”, dhe si e tillë është përdorur në kuptimin tokësor, pagan dhe jo hyjnor.
Është ende e pastudiuar si ndodhi që kjo fjalë ngeli me kuptimin hyjnor të gjuhës shqipe, ndërsa helenët e identifikuan vetëm me Zeusin. Nga kjo trajtë e gjuhës greke doli fjala latine Deus-i, greqisht “Theos”, etj.
Në traditën e hershme të shkrimit shqip nuk duket të ketë pasur ndonjë përdorim emri “Zot”, në kuptimin fetar. Te Buzuku dhe të gjithë shkrimtarët tanë të vjetër, dominon emri “Hyj”, ashtu sikur me shumë të drejtë u interpretua edhe nga përkthyesi, Dom Simon Filipaj, në “Besëlidhjen e Vjetër”.
Ati ynë... nga Pater noster apo nga ATON ( Ati jonë)
Shqipja njeh edhe një emër tjetër hyjnor dhe tokësor në të njëjtën kohë. Kuptimi i hershëm i kësaj fjale doemos se lidhej me krijuesin e botës, sipas traditës monoteiste. Të shtojmë me këtë rast se besimin monist është shumë më i vjetër se besimi i krishterë etj.
Fjala “At” e gjuhës shqipe mund të përafrohet me fjalën “Avot” të gjuhës hebraike, e cila shënon të njëjtën përmbajtje.
Kjo fjalë korrespondon edhe me emrin ATON, i cili te egjiptianët e kohës së faraonit Ekhnaton shënonte krijuesin suprem, diellin, si të vetmin burim të jetës. Ngjashmëria që ka emri At, eten, etër, është shumë e përafërt me fjalën Aton, në kuptimin “ati ynë”, apo “ati jonë, etj.
Dhe pikërisht me këtë fjalë lidhet edhe përpjekja e parë që kishte bërë faraoni Ekhnaton për të krijuar besimin në një hyj të vetëm, besimin në rrezet e diellit. “700 vjet para profetit “Isai” faraoni Ekhnaton kishte projektuar besimin monoteist, besimin në një hyj krijues. (Alan e Sally Landsberg, “Në gjurmim të lashtësisë antike, Zagreb, 1974, f. 117).
O Aton jetëdhënës,
Krijues i farës së shtimit,
Që i jep ngrohtësi jetës,
Ti, Rrezaton, shkëlqen,
Aq larg shkon dhe kthehesh,
Në mijëra trajta të mahnitshme,
Dhe gjithmonë
Një mbetesh.
(Fragment nga kënga kushtuar Hyjit Aton, shkruar në hieroglife nga faraoni Ekhnaton. Vepra e cituar.).
Kodet e emrave hyjnorë në gjuhën shqipe kanë çelës universal. Në asnjë gjuhë indo-evropiane apo hamito-semite nuk ka një fjalor të tillë të begatshëm dhe të shumëllojshëm në përdorimin e emrave hyjnorë sikur ekzistojnë në gjuhën shqipe.
Për mendimin tim, kjo tregon se monoteizmi ndër ilirët, e më vonë ndër shqiptarët, ishte feja e vetme, shumë e vjetër dhe pikërisht për këtë, shqiptarët pranuan në parim çdo besim monoteist, duke u bërë kështu populli më tolerant në botë, sa i përket besimeve fetare. Pikërisht falë kësaj tradite, e cila lidhet edhe me praninë e shumë emrave hyjnorë, shqiptarët janë i vetmi popull në botë, pluralist në kuptimin fetar të fjalës...
KODE SHQIPTARE (4)
Nuk janë shqiptarët i vetmi popull që kanë emër shpendi apo kafshe. Emri i romakëve të hershëm vjen nga Romuli e Remi, të cilët, sipas legjendës kishin mbijetuar duke u ushqyer me qumështin e Ulkonjës dhe që kishin formuar Romën. Kemi një ngjashmëri tjetër për nga formulimi edhe me emrin e grekëve, të cilët vetën e quajnë helenë, nga helios, që do të thotë diell, pra bijtë e dritës, apo të diellit.
Disa fjalë të veçanta, arkaike, të gjuhës shqipes
USHTË-A HESHTË-A, SHTIZË-A
Gjuha shqipe ka ruajtur në fondin e vet leksikor shumë fjalë, të cilat për nga kuptimi, mënyra e ndërtimit dhe emërtimit kanë të bëjnë me periudhat shumë të hershme të përdorimit të fjalëve, të cilat, në fazën fillestare të zhvillimit të gjuhës kanë qenë fjalë me një, apo dy rrokje. Ky fenomen haset edhe në gjuhet e popujve të tjerë.
Duke u nisur nga periudha historike e përpunimit të hekurit, përveç emrit të këtij metali, kemi të bëjmë edhe me derivatet e tij.
Fjala Ushtë e gjuhës shqipe, tregon një armë dore të njeriut primitiv. Ushtë-a, armë sulmi e kohëve të lashta, me një bisht të gjatë, dhe me maje të mprehtë hekuri, e cila mbahej në dorë. Heshtë, shtizë, E shpoi me ushtë ( FGJSH, f 2098)
Maja e ushtës, fillimisht mund të ketë qenë e sajuar edhe nga guri i mprehtë, ose nga një dru i fortë, që shërbente për të sulmuar kafshët e egra me qëllim për të siguruar ushqimin.
Më vonë në periudhën e përpunimit të hekurit, maja e ushtës sajohet nga derivatet e këtij metali dhe në këtë mënyrë ishte përfituar një armë e përdorshme e cila shërbente për sulm nga afër, duke e mbajtur në distancë prenë, apo viktimën.
Nga emri ushtë-a, gj.f. u përfitua edhe emri ushtar, njeri që mban në dorë armën, ushtën. Bashkimi i dy tre apo më shumë njerëzve me ushta në dorë, përbente grupin e parë e gjahtarëve, që sulmonin kafshët e egra bashkërisht dhe të cilët po ashtu edhe prenë e ndanin bashkërisht.
Disa grupe njerëzish të armatosur me ushta përbënin edhe njësitet e para të asaj force, që më vonë do të emërtohet si ushtri dhe, që padyshim vjen nga fjala ushtë.
Ushtria e Lekës së Madh, shquhej në radhë të parë për ushtat e gjata, të rregulluara nga një lloj druri i lehtë por elastik, në gjatësi deri në katër metra, i cili rritej në pyjet me vegjetacion te pasur të Ilirisë dhe Greqisë, armë kjo me të cilën goditej kundërshtari nga një distancë e mjaftueshme për ta paralizuar qysh në ndeshjen e parë.
Pikërisht nga kjo shpikje e kësaj ushte të gjatë me maje të mprehtë prej hekuri, ushtria e Lekës së Madh kishte pushtuar katër anët e rruzullit. Historianët dhe gjurmuesit e kohës së lashtë kanë konstatuar se shpikja e kësaj ushte ishte epërsia që përdorën ushtarët e Lekës në rrugëtimin e tyre pushtuese deri në Indi në Lindje dhe deri në Magreb në perëndim.
Leka i Madh, ushta, ushtria e Lekës
Nga emri “ushtë” janë sajuar derivatet gjuhësore: ushtar, ushtri, ushtroj, (ushtë, heshtë, shtizë, janë armët e para të dorës të punuara me maje metali, hekuri)
Ushtë-a, armë sulmi e kohëve të lashta, me një bisht të gjatë, dhe me maje të mprehtë hekuri, e cila mbahej në dorë. Heshtë, shtizë, E shpoi me ushtë ( FGJSH, f 2098)
Ushtor- rojtar i arave ose i vreshtave (FGJSH f 2099).
Usht-i , ushtër- ushtra, ushti i gurit, këput ushtin. Po aty, f. 2098 Prishtinë, 1981
Analoge për nga kuptimi është edhe fjala: Heshtë-a, armë e sajuar nga një dru i gjatë, me maje të hekurt, që përdorej për sulm apo për të shpuar. Shtizë, heshtë, etj (FGJSH... f 673), Heshta, ishte një armë më e vogël se ushta dhe përdorej për të goditur prenë apo kundërshtarin nga distanca në hedhje nga larg.
Shtizë, në analogji me heshtë ? por edhe si vegël e sajuar me një pjesë të telit, me maje të mprehtë nga njëra anë, në formë grepi që përdorët për të tjerrë, për të thur çorapë apo veshje të tjera prej leshi etj ( FGJSH, faqe, 1930)
Shqipe, shqiponjë, shquaj, shqiptoj, shqiptar, Shqypni, Shqipëri,
Çuditërisht, albanologu ynë i madh Çabej e la hapur temën rreth etimologjisë së emrave: “Shqiptar”, “Shqipe”, “Shqiponjë”. Nuk i trajtoi fare në “Fjalorin etimologjik”, ndërsa në “Studime gjuhësore” V ai bën fjalë për emrat nacionalë të shqiptarëve, duke e lënë hapur problemin, por duke përjashtuar lidhjet mes emrit shqipe dhe shqiptar.(!).
Është vështirë të përjashtohet mundësia dhe ngjashmëria për të mos thënë dhe absolute e lidhjeve të emrit Shqiptar me prejardhje pikërisht nga emri i shpendit grabitçar, “Shqiponjë”. Nuk janë shqiptarët i vetmi popull që kanë emër shpendi apo kafshe. Emri i romakëve të hershëm vjen nga Romuli e Remi, të cilët, sipas legjendës kishin mbijetuar duke u ushqyer me qumështin e Ulkonjës dhe që kishin formuar Romën.
Kemi një ngjashmëri tjetër për nga formulimi edhe me emrin e grekëve, të cilët vetën e quajnë helenë, nga helios, që do të thotë diell, pra bijtë e dritës, apo të diellit. Krejt kjo ka të bëjë me legjendën, sepse popujt e vjetër disponojnë mite dhe legjenda të tilla, në të cilat manifestohet përkatësia e tyre etnike, gjuhësore, historike e më vonë edhe kombëtare
Madje nuk qëndron as konstatimi se ne jemi i vetmi popull, që quhemi shqiptarë, por krejt të tjerët na thërrasin: alban, arbëreshë, Alvanitas, arnaut e të tjerë. Kështu ka ndodh edhe me grekët. Bota i njeh me këtë emër, por ata e quajnë veten helenë dhe shtetin e tyre Hellada. Kështu ndodh edhe me magjarët, të cilët krejt bota i quan hungarezë, ndërsa ata njohin emrin magyar, Magyarorszag (Hungari) Emri hungarez nuk përdoret askund në historinë as letërsinë e këtij populli.
Mendoj se fjala Shqiptar, e shënuar për herë të parë te Buzuku në vitin 1555 pastaj te Budi 1621, u fut në përdorim si shembull metaforik i bijve te rezistencës së kohës së Gjergj Kastriotit. “Luftuan si shqipet”, që ka një analogji me luftëtarët e “Pirros”, po ashtu epirotët, shqiptarët e kohës së Skënderbeut.
Barleti shkruan për Gjergj Kastriotin, prijësin e epirotëve. Me këtë rast nuk kemi të bëjmë me mite e legjenda, përderisa këtë faktografi e mbështesim në Librin: Histoia de Vitae et Gestis, Georgius Castriotis, Sceanderbegi, priceps Epirotarum” ( Historia e jetës dhe e bëmave të Gjergj Kastriotit, Skënderbeu, prijësi i Epirotëve), edhe pse studiuesit tanë i kanë borxh këtij shkrimtari dhe humanisti, meqë thonë se ai paska ekzagjeruar numra të luftëtarëve, të cilët ekzagjerohen edhe sot e kësaj dite kudo në botë. Asokohe, kur Marin Barleti shkroi, shqiptarët quheshin epirotë.
Duket se më vonë, në kujtim për Motin e Madh, për rezistencën 25 vjeçare të shqiptarëve, kundër pushtimit turk, emri i shqiponjës me dy krerë, filloi të përmendet si bijtë e shqipes.
Është e ditur se nuk kemi dokumente shkrimore që mbështesin këtë konstatim, por fakti se disa vite më vonë, pikërisht në vitin 1555, Gjon Buzuku na sjell emrin shqiptar, do të thotë se ai emër tashmë ekzistonte, e mbase mund të ketë ekzistuar edhe më herët.
Fjala, shqipe-shqipja, kuptimi primar i së cilës lidhet me emrin e përveçëm, Shqiponjë, është fjalë e gurrës tonë autentike dhe nuk kemi të bëjmë me qasje romantike, të kohës së vonë, por me një sajim metaforik, të një populli luftarak, që kishte shkëlqyer në luftëra, qysh nga koha e Lekës së Madh, Pirros, Agronit e Teutës, Gjergj Kastriotit, Halil Patronës, Ali Tepelenasit, e shumë të tjerëve, deri në kohën tonë, deri te Adem Jashari dhe trimat e trimëreshat e tij.
Duke folur lidhur me studimin e Bardhyl Demirajt “Si u bënë albanët shqiptarë”, studiuesi i mirënjohur nga Shqipëria, Shaban Sinani sjellë disa përfundime, të cilat bien ndesh me konstatimet e mësipërme. Ai thotë:
Pikërisht pamjaftueshmëria gjuhësore për t’iu përgjigjur pamjes së re të identitetit të shqiptarëve, të krijuar prej veprimit konvergjues dhe divergjues të faktorëve të brendshëm e të jashtëm, me sa duket nxiti ndërgjegjen gjuhësore, dhe jo vetëm gjuhësore, por përgjithësisht instinktin e vetëruajtjes të bashkësisë, të kërkonte, të njësonte kuptimisht, të përhapte dhe përfundimisht të përgjithësonte një etnonim të ri.
Është shprehje e një shpirti të shkëlqyer mbijetese që shqiptarët, në këtë kapërcyell të vështirë, zgjodhën të riidentifikohen sërish duke iu referuar tiparit më homogjenizues të tyre, gjuhës. Studiuesi, Bardhyl Demiraj me të drejtë u largohet formave romantike dhe madhështuese të shpjegimit të emrit etnonimik të shqiptarëve përmes një shenje, që nuk ka qenë ndonjë herë totem i shqiptarëve, shqiponjës apo formës së shkurtër, shqipes.
Por, gjithashtu, është një shprehje gjithaq e shkëlqyer e vetëdijes përbashkuese kombëtare, që nuk e përjetoi kalimin prej arbërve tek shqiptarët si një ndryshim opozicional, si një alternim të sforcuar, si një sakrificë në dëm të një pjese a në dobi të një pjese tjetër. (Shaban Sinani: Si u bënë “Albanët-Shqiptarë”)
Pamjaftueshmëria gjuhësore, nxiti ndërgjegjen gjuhësore dhe jo vetëm gjuhësore për të përgjithësuar një etnonim të ri...
Shtohet pyetja, përse shqiptarët nuk paskan pasur ndonjëherë një totem, apo nuk duam ta pranojmë se kemi pasur dhe aktualisht kemi një totem, sikur është simboli i shqiponjës, totem, të cilin të parët tanë e kanë vendosur edhe në flamur dhe e kanë bërë shenjë identifikuese për kombin, gjuhën, etninë, racën, por jo për fenë, sikur e kanë kryqin popujt me besim krishterë, ose yllin me hënë turqit dhe bota islame.
Duket sikur pikërisht “shqiponja” mund të ketë qenë totemi i lashtë i shqiptarëve, ose pretendimi i tyre për t’u njësuar me atë totem, kur dihet se simboli i shqiponjës është shumë i hershëm dhe i trajtuar pikërisht si totem te shumë popuj jo vetëm të Evropës, por edhe më gjerë.
Në Fjalorin e Gjuhës Shqipe, fjala shqipe lidhet me shqiponjë, si “shqipja arbërore”, “shqipja dykrenore” shqiponja dykrenore etj (FGJSH, Prishtinë 1981. f. 1915)
Fjala Shqiponjë ka të bëjë me një shpend të madh grabitqarë, me sqep të kthyer, me kthetra të gjata dhe me sy të mprehtë që rron në male dhe që mbahet nga shqiptarët si simbol i lirisë... (FGJSH, Prishtinë 1981. f. 1916).
Të gjitha derivatet e tjera gjuhësore të kësaj fjale, qoftë si fjalëformime apo frazeologji lidhen me emrin e shqipes, të shqiponjës, pavarësisht se ka qenë apo nuk ka qenë totem i shqiptarëve ky shpend.
Shqiptarët në Ballkan, nuk kanë as kanë përdorur tjetër emër për të përcaktuar etninë, gjuhën, racën etj, pavarësisht se popujt e tjerë asnjëherë nuk na kanë njohur as e kanë në përdorim këtë emër, përveç në rastin pezhorativ dhe përçmues te disa popuj sllavë të Ballkanit, me tendencë për të bërë dallime mes shqiptarëve të Kosovës dhe të trevave të tjera të pushtuara nga sllavet, që trajtoheshin si “shqiptari” dhe atyre të tjerëve që jetonin në Shqipëri dhe që në gjuhën e sllavë-folësve quheshin “albanci”.
Në të mirë të këtij konstatimi kemi edhe neologjizmin e foljes shqiptoj, apo shqipëroj, të cilat po ashtu lidhen me rrënjën “shqipe,shqipja”.
Dita e parë, e Diel, është emërtuar për nder të Diellit, i cili adhurohej nga romakët paganë si hyu i pamposhtur. Dielli, gjithashtu, adhurohej edhe prej grekëve, egjiptasve persianëve, sumerëve paganë, me emrat: Helios, Ra, Apollo, Ogmios, Mithra. Dita e dytë, e Hënë, emërtohet sipas Hënës, hyjneshë e adhuruar edhe me emrat: Selene, Luna, Mani.
III Ditët e Ja(h)vës
Shtatë ditët e javës të gjuhës shqipe paraqesin një fushë jo sa duhet të gjurmuar nga aspekti gjuhësor por edhe fetar, historik e dokesor.
Ditët e Javës, lidhen ne gjenezën dhe krijimin e tokës e të gjithësisë nga Hyji, “Allahu”, “JAHVE”.
Gjashtë ditët, duke filluar nga dita e diel, janë ditët e krijimit, ndërsa dita e shtatë është dita e pushimit, dita kur HYJI kishte krijuar tokën, yjtë, gjithësinë përgjithësisht, ndërsa ditën e shtatë, kishte pushuar. Dita e shtatë te hebrenjtë është ditë e pushimit rigoroz. Dita e diel, u bë ditë pushimi nga krishterimi, duke i ikur me qëllim ditës së pushimit të traditës hebraike.
Gjuha shqipe ka ruajtur emërtimin më autentik të mundshëm për ditët e Javës. Në shumë gjuhë të botës, kuptimi i ditëve të javës është reduktuar në kuptimin matematikor, numëror si” “shtatëshi” apo “shtatëshja” madje edhe në hebraishten, e cila identifikohet me “besëlidhjen e Vjetër”.
Hebraisht, Java, quhet Sheva, në kuptimin shtatëshi.
Italisht, “Settimana”, frëngjisht “Semaine”, sllavisht “Sedmica”, të gjitha këto në kuptimin, shtatë ditë, shtata apo shtatëshja.
Vetëm gjuha shqipe, me sa dimë ne, ka ruajtur kodin e vjetër të kalendarit javor në trajtën krejtësisht autentike si “Ditët e Ja(h)vës” apo shkurtimisht “Java”.
Ky kod nuk mund të lidhet vetëm me “Dies jovis” të latinishtes, meqë emri Jov, më vonë Jovan, emër i gjinisë mashkullore, sipas fonetikës së gjuhës shqipe nuk mund të shqiptohet Java, që është emër i gjinisë femërore, ndërsa të gjitha ditët e javës në gjuhën shqipe i përkasin gjinisë femërore. JAVA, është shkurtesa e koduar për mëvetësinë absolute të krijuesit.
Tetragrami hebraisht JHVH, sipas mendimit tim mund të zbërthehet vetëm me gjuhën shqipe dhe me asnjë gjuhë tjetër të botës. Sepse kodi përmban esencën e besimit në një hyj, në kuptimin: Je Hy i Vetmi Hy.
Formula e besimit hebraik përmblidhet në këto fjalë:
Ishmea Jishrail adonaj (JHVH) ellohenu adonaj (JHVH) ehod.
Në kuptimin shqip do të thotë:
“Dëgjo (popull) i Izraelit, Zotynë ( JHVH) është Një”. (Enciklopedia e religjioneve të gjalla”, Beograd, 1992, f. 705.).
Edhe në gjuhën arabe, formula e besimit islam përmblidhet me fjalinë e ngjashme për nga kuptimi, “Esh-shhedu en la ilahe il-lallah, Muhamedun resulu-llah” që do të thotë, “Dëshmoj se nuk ka tjetër (hy) veç Allahut... dhe Muhamedi është i dërguari i tij”.
Kodi JHVH nuk mund të jetë i rastësishëm, sepse përmban në vetvete formulën e besimit monoteist, krejtësisht identike si në besimin hebre ashtu edhe në atë islam. Tetragrami (JHVH) lidhet pikërisht me ditët e krijimit, sipas “gjenezës”. Ditët e Javës, janë ditët e Hyjit, JHVH, i shqiptuar hebraisht si Jehova, meqë në gjuhë hebraike dhe në atë arabe, zakonisht nuk shkruhen tri zanoret: a,i,u.
Kodi i zbërthyer në shqip:
J - Je
H- Hy
V- Vetmi
H- Hy.
Në cilën gjuhë të botës do të gjendet një shpjegim i tillë fenomenal gjuhësor, përderisa një shpjegim i tillë i përkryer nuk gjendet në vetë gjuhën hebraike? Rastësinë me këtë rast e përjashton vetë fenomeni i Ditëve të Javës, gjashtë ditëve të krijimit të botës sipas Biblës dhe Kur’anit.
Në traditën e hershme hebraike ka qenë e ndaluar të përmendet emri i plotë i Krijuesit. Katër shkronjat e koduara hebraike: Jod-Hi-Vav-Het, kanë qenë dhe kanë mbetur një kod specifik i besimin në një Krijues, në një Hy të Vetmin Hy, si krijues i përgjithshëm dhe i vetëm, i tokës i gjallesave dhe i gjithësisë.
Studiuesi i religjioneve, Mexhid Yvjesi në një shkrim të tij në formë reagimi rreth studimit “Ditët e javës në gjuhën shqipe”, shkruar nga akademik Besim Bokshi, shkruan se Ditët e javës, së pari u përvetësua në Romë në shekullin e katërt, prej nga më vonë u përhapën në Evropë.
Me urdhër të perandorit romak, Konstantini i Madh, në vitin 321, u vendos që dita e parë e javës të caktohet dita e diel.
Dita e diel u caktua si ditë e parë e javës për nder të Diellit, sepse prej kohësh, prej romakëve paganë, adhurohej kulti i Diellit, me emrin: Sol Invictus (Dielli i pathyeshëm, i pamposhtur).
Por, nuk duhet harruar se ditët e javës qenë përvetësuar nga romakët prej egjiptianëve. Prej tyre i përvetësuan popujt tjerë për rreth Detit Mesdhe.
Egjiptasit i kanë përvetësuar ditët e javës prej persianëve, të cilët i kanë përvetësuar prej babilonasëve, të cilët i përvetësuan prej sumerëve.
Java prej shtatë ditësh është përcaktuar sipas katër fazave të Hënës, që e plotësojnë muajin. Hëna e Re është faza e parë, gjysma e parë është faza e dytë, Hëna e Plotë dhe gjysma e fundit.
Ditët e javës janë emërtuar sipas emrave të trupave qiellorë ose planetëve. Të gjitha këto emërtime janë me prejardhje nga gjuha latine. Dita e parë, e Diel, është emërtuar për nder të Diellit, i cili adhurohej nga romakët paganë si hyu i pamposhtur. Dielli, gjithashtu, adhurohej edhe prej grekëve, egjiptasve persianëve, sumerëve paganë, me emrat: Helios, Ra, Apollo, Ogmios, Mithra. Dita e dytë, e Hënë, emërtohet sipas Hënës, hyjneshë e adhuruar edhe me emrat: Selene, Luna, Mani.
Dita e tretë, e Martë, sipas Marsit, i cili te romakët paganë adhurohej si hyjni i luftës me emrin Martius.
Dita e katërt, e Mërkurë, sipas Merkurit, i cili ishte hy pagan te romakët, kurse te grekët adhurohej me emrin Hermes.
Dita e pestë, e Enjte, adhurohej si hyjneshë e fuqisë.
Dita e gjashtë, e Premte, sipas Afërditës (Venerës,) dita kushtuar Venerës, hyjneshë e dashurisë. Të gjitha planetët rrotullohen rreth Diellit në drejtim të kundërt me akrepat e orës, përveç Venerës, hyjnesha e dashurisë, që sillet në drejtim të akrepave të orës.
Dita e shtatë, e Shtunë, sipas Saturnit, i cili adhurohej prej romakëve paganë si hyu i bujqësisë.
Prej shtatë ditëve të javës, në gjuhën shqipe pesë ditë janë përkthime nga latinishtja, e cila i ka përvetësuar nga greqishtja, kurse vetëm dy emërtime, e enjte dhe e premte, janë në gjuhën shqipe.” ( Mexhid Yvjesi: Ditët e Javës në gjuhën shqipe.)
Një mendim të tillë për ditët e Javës ka shprehur edhe albanologu më i njohur shqiptar, Eqrem Çabej.
Me këtë rast do të bëjmë përpjekje për të zbërthyer kuptimin primat të këtyre ditëve, duke u mbështetur në përmbajtjet, të cilat na ofron në formë shpjegimesh “Besëlidhja e Vjetër- Libri i Gjenezës.
Dita e diel, ose dita e Diellit, dita e parë e krijimit
Sipas librit të “Gjenezës” Hyji tha: “Le të bëhet dritë dhe u bë dritë”. Dhe Perëndia ditën filloi ta quante ditë, ndërsa errësirën e quajti natë.” ( Jeta, si erdhi ajo këtu, botimi shqip i vitit 1995, f. 27.) interpretuar nga “Besëlidhja e Vjetër, Zanafilla.).
Në shumë gjuhë të botës, dita e diel, quhet dita e parë.
Arab. “javmul ehad”, dita e parë,
Hebraisht, “jom ehod”, dita e parë,
Sllavisht, “nedelja”, vjen nga “njet delat”, ( jo punë) dita e pushimit, është ngatërruar me kalendarin e krishterë. Në gjuhët sllave Ditët e Jahvës kanë kuptim pagan, tokësor.
Nedela, dita e papunë,
Po-nedelnik, pas ditës së papunë,
Utorak ose vtornik, e dyta ditë pasuese,
Sreda, dita e mesme,
Cetvertak, dita e katërt,
Petak, dita e pestë,
subota, dita e gjashtë.
Emrat e ditëve të javës në gjuhës sllave nuk kanë kuptim të mirëfilltët përveç një ngjashmërie mbase edhe të rastit me fjalën hebraike Shabat- subota.
Në radhitjen e ditëve, në gjuhët sllave, vërehen gabimet e interpretimit të ditëve. Dita e parë është dita e hënë, ditë kjo, e cila vjen pas ditës së pushimit, ndërsa sipas kësaj radhitjeje, dita e mesme është Sreda, në kuptimin mesi.
Por dita vijuese e pesta me radhë sipas kodit biblik është e katërta, cetvertak, pastaj petak, e pesta. Emërtimet e ditëve të javës në gjuhët sllave janë emërtime popullore, pagane dhe nuk kanë të bëjnë fare me besimin monoteist apo me krishterim, sepse sllavët ishin të fundit në Evropë dhe Azi që e pranuan këtë fe. Disa fise sllave në Sibir, deri në ditët tona kanë mbetur paganë.
Në gjuhën angleze, ditës së diel i thuhet “Sunday”, në kuptimin “Dita e Diellit”, po ashtu sikur në gjuhën shqipe.
Në gjuhën italiane, “domenica”, po kështu ditë pushimi.
Në gjuhën frënge, “dimanche”.
Në gjuhën magjare, vasarnap, dita e tregut, që lidhet po kështu me ditën e pushimit etj.
Në gjuhën turke, dita e diel shënohet “Pazar” ditë e tregut.
Kuptimi autentik sipas kuptimit të Biblës mendojmë se është restauruar në gjuhën shqipe në gjuhën angleze dhe në disa gjuhë indo-evropiane.
Në gjuhën shqipe fjala Diell nënkupton ditën dhe dritën.
Dita e hënë ( Dita e dytë e vazhdimit të krijimit të botës dhe gjithësisë)
Dita e hënë, është dita e dytë e Javës, sipas kalendarit të vjetër. Në librin e Gjenezës shkruan tekstualisht: “ Le të bëhet një shtrirje midis ujërave e le të ndodh një ndarje midis ujërave. Pastaj hyji vazhdoi një ndarje midis ujërave, poshtë dhe lartë. Këtë ndarje Hyji e quajti “Qiell”.
Edhe kuptimi i krijimit të botës dhe gjithësisë mbase lidhet deri diku me satelitin e tokës, të quajtur, Hënë. Hëna, është një satelit që sillet rreth tokës dhe që ka shumë ndikim ekuilibrues në planetin tonë.
Dita e dytë në gjuhën angleze quhet Munday, po kështu në kuptimin dita e hënës, apo dita e hënë.
Në gjuhën italiane Lunedi, që do të thotë, Hëna, po kështu edhe në gjuhët romane. Në shumë gjuhë të tjera, e hëna quhet: dita e dytë. Në gjuhët sllave, “po nedelnik” që tekstualisht do të thotë, dita pas ditës së pushimit.
KODE SHQIPTARE (2)
Shtunak, i thuhet personit i cili kthehej vonë nga dita e tregut. Nga ky fakt mund të përfundojmë se dikur moti tregu është bërë vetëm ditën e shtunë, ditën e pushimit, dita e shtatë të javës, sipas kalendarit të moçëm dhe jo në ditën e diel. Përbetimi shqiptar për këtë ditë, doemos se kishte kuptimin e ditës së veçantë, meqë është e vetmja ditë në të cilën ata betoheshin.
Dita e martë ( Dita e tretë e krijimit...)
Në vazhdim të punës së Krijuesit për të përmbaruar gjithësinë, Ai në ditën e tretë urdhëroi: “ Le të mblidhen së bashku me një vend ujërat, që janë nën qiejt dhe le të shfaqet dheu i thatë!” Dhe, ashtu u bë! Hyji filloi ta quante dheun e thatë tokë, ndërsa ujërat e bashkuar i quajti Det.
Po në këtë ditë Hyji urdhëroi krijimin e të gjitha bimëve, farërave dhe pemëve frutore. ( Po aty... Zanafilla). Kemi prirje të besojmë se kjo është dita e mbarë, dita kur Hyji kishte krijuar parakushtet e ushqimit të qenieve të gjalla, të cilat do t’ i krijonte ndërkohë. Në gjuhën shqipe ekziston edhe emri popullor i gjinisë femërore, Martë-a.
Ka gjasa që kjo ditë të lidhet edhe me emrin e planetit mars apo mund të lidhet me perëndinë pagane, të quajtur Mars. Mirëpo shqipja i njeh të dyja trajtat, si Martë-a, po ashtu edhe Mars, muaji i tretë i vitit, sipas kalendarit. Fare lehtë akordon edhe krijimi i këtij planeti në ditën e tretë, duke filluar nga Dielli hëna, marsi.
Dita e mërkurë (Dita e katërt e krijimit...)
Gjithnjë duke urdhëruar zhvillimin dhe rregullimin e tokës dhe të gjithësisë, Hyji tha: Le të bëhen trupa ndriçues në shtrirjen e qiejve, që të bëjnë një ndarje midis ditës dhe natës, dhe ata duhet të shërbejnë si shenja edhe për stinët, edhe për ditët edhe për vitet.
Dhe ata duhet të shërbejnë si trupa ndriçues në shtrirjen e qiejve, për të shkëlqyer mbi tokë. Dhe ashtu u bë... Dhe Hyji vazhdoi të bënte dy trupat e mëdhenj ndriçues, trupin më të madh ndriçues për ta sunduar ditën( diellin) dhe trupin më të vogël ndriçues, për ta sunduar natën,(hënën) gjithashtu edhe yjet. (Zanafilla, 1: 14 – 16. Psalmi 133: 7-9.).
Në ditën e katërt të krijimit të tokës dhe gjithësisë janë dalluar” Dielli, Hëna dhe yjet...(Po aty...). Dita e katërt fare lehtë mund të lidhet edhe me krijimin e planetit ndriçues, të quajtur Merkur, ose Dita e Merkurit, dita kur u rregulluan yjet ndriçues. Në gjuhën italiane, ditës së mërkurë i thuhet “mercoledi”, në gjuhën hungareze Szerda, (mbase nga sllavishtja, në gjuhën turke “Çarshamba”, në gjuhën frënge, “mercredi”, në gjuhën angleze, Wendesday, e kështu me radhë.
Dita e enjte (Dita e pestë e krijimit)
Dhe Hyji tha: “Le të gëlojnë ujërat nga një gëlim me shpirtra të gjallë dhe përmbi tokë të fluturojnë krijesa fluturuese, në faqen e shtrirjes së qiejve. Dhe Hyji vazhdoi të krijonte përbindëshat e mëdhenj të detit dhe çdo shpirt të gjallë që lëviz përreth.( Zanafilla, 1:20, 21). Dita e enjte në gjuhën shqipe nënkupton ditën e “ënjtur”, ditën e mbarsur.
Është kjo dita e krijimit të gjithë qenieve të gjalla, përveç njeriut. Në kohët e moçme “dita e enjte” ishte dita më e preferuar për lidhjet martesore. Në traditën popullore shqiptare ditën e enjte, gatuheshin “të trejtet”, ushqime speciale, si flija apo pite të ndryshme me barëra të veçanta.
Po kështu, në folklorin shqiptar është e njohur edhe frazeologjia e një kënge humoristike popullore të dasmave, “e hane e marte, e lumja moj e enjte” – (o po ket’ t’ merkurën, nanë e kam harrue...”) Kuptimi i kësaj dite lidhet në mënyrë të mirëfilltë me kuptimin biblik të gëlimit, apo shumëzimit enorm të qenieve të gjalla. Në një vështrim përmbledhës të emrave të Ditëve të Javës në gjuhën shqipe, Thumbi, (Indogerm, Anzeiger 13, 119), emrat e së enjtes, të premtes dhe të shtunës i quan emra enigmatikë, shpjegon Çabej në (“Studime gjuhësore, vepra I, Prishtinë 1976, f. 162.)
Gjuhëtari Treimeri mendonte se emri i kësaj dite të javës lidhet me zotin e zjarrit tek ilirët, duke e afruar me fjalën “Agnih” te indasit e vjetër. Emri Agni del mjaft i përhapur ndër shqiptarë. Dijetarët kanë bërë përpjekje që këtë fjalë ta lidhin edhe me fjalën analoge etruske, “Visar”, që do të thotë, Zot, Perëndi etj. ( Po aty...)
Te Pjetër Budi e hasim në kuptimin e “Enjte e Madhe”. ( Po aty...)
Studiuesit e ditëve të javës në gjuhën shqipe nuk e kanë vërejtur ose e kanë flakur si të padobishme përmbajtjen dhe ngjashmërinë kuptimore që kanë këto ditë me ditët e krijimit sipas “Zanafillës”. Mendoj se asnjëra nga ditët e javës, nuk mund të shkëputet nga Zanafilla, sado që shumëkujt i duket i kotë besimi se Hyji ka krijuar botën dhe gjithësinë për gjashtë ditë, ndërsa ditën e shtatë ka pushuar.
Me këtë rast ne nuk po merremi me besimin, por me qasjen autentike shqiptare rreth krijimit sipas besimit monoteist. Tradita moniste fetare shqiptare ka qenë e determinuar nga ky besim dhe doemos se e ka përfillur përmbajtjen e ditëve të krijimit. Jo rastësisht, Java ka shtatë ditë dhe krejt kjo qoftë sipas kalendarit të traditës së hershme fetare, qoftë sipas Biblës lidhet me “librin e Zanafillës” dhe kurrsesi me festat apo perënditë pagane.
Ditës së enjte në gjuhën angleze i thuhet Thursday, italisht: Giovedi, frëngjisht: Juedi, sllavisht Cervertak, që do të thotë dita e katërt, nga çetiri, katër, hungarisht po ashtu ngjashëm me sllavishtën “Csutortek”, turqisht Pershembe, etj
Dita e premte ( Dita e gjashtë e krijimit...)
Dhe Hyji tha: “Le të nxjerrë toka shpirtra të gjallë sipas llojeve të tyre, kafshë shtëpiake dhe kafshë të egra, sipas llojit të tyre dhe ashtu u bë... Dhe Hyji vazhdoi të thoshte “Le ta bëjmë njeriun sipas shëmbëlltyrës sonë, sipas ngjashmërisë sonë dhe ata le t’ i kenë në nënshtrim peshqit e detit dhe krijesat fluturuese, kafshët shtëpiake dhe gjithë tokën dhe çdo kafshë që lëviz dhe bredh mbi tokë. Perëndia vazhdoi ta krijonte njeriun sipas shëmbëlltyrës së vet, mashkull e femër i krijoi... (Zanafilla, 1;26, 27.).
Çabej, në studimet e tij etimologjike të fjalëve të gjuhës shqipe, nuk e ka trajtuar ditën e premte, por ka mbështetur mendimin e albanistëve, të cilët nuk kishin dhënë shpjegime lidhur me ditët: e enjte, e premte dhe e shtune, të tria këto, të margjinalizuara si ditë me etimologji të errët (!).
Emri i kësaj dite, emri më i rëndësishëm i krejt ditëve të javës lidhet pikërisht me këtë ditë, sepse në këtë ditë Hyji e krijoi njeriun sipas “shëmbëllesës” së vet.
Në fjalorin e gjuhës shqipe kjo ditë është shpjeguar si dita e pestë e javës, që realisht është dita e gjashtë e krijimit, dita e “premtimit” dhe jo dita e pestë. Në asnjërën nga gjuhët indo-evropiane, as në gjuhët Hamito-semite nuk kemi shpjegim më domethënës dhe me përmbajte më fetare sesa me rastin e emërtimit të ditës së gjashtë të Krijimit.
Hyji gjithçka kishte krijuar kishte krijuar për njeriun. Ai e kishte mbajtur premtimin. Meqë njeriun e kishte krijuar sipas shëmbëllesës së vet. Kjo fjalë e gjuhës shqipe lidhet me mbajtjen e premtimit, mbajtjen e besës, që në traditën shqiptare është një kult i shenjtë.
Kjo ditë, në traditën e lashtë të krishterë, por edhe te shqiptarët shënonte edhe ditën kur ishte varrosur Krishti. Ajo ditë është quajtur edhe E premtja e Zezë apo e Premtja e madhe. Në fjalorin e Gjuhës së Sotme Shqipe, fjala premtim shpjegohet si fjalë që jep dikush, ose zotimi që merr për të bërë diçka.
( FGJSH, Prishtinë 1981, f. 1539 .).
Në gjuhën arabe kjo ditë quhet “Javmul xhum-ati”. Është dita më e dalluar e javës, kur myslimanët e tërë botës falin namazin e kësaj dite, të bashkuar nëpër xhami. Është i vetmi namaz që nuk mund të falet individualisht, por vetëm me “xhematë”, me besimtarë dhe në mënyrë kolektive.
Në shumicën e gjuhëve indoevropiane dhe ugro-fine e të tjera kjo është dita në kuptimin e numrit pesë, duke filluar nga dita e hënë, sipas kalendarit të ri i formuluar nga Konstantini i Madh, në vitin 321 pas Krishtit.
Sllavisht “petak”, hung, pentek, turq. Cuma nga arabishtja, xhum’atun, ang. Friday, frëngjisht, Vendredi, italisht Venerdi, ndërsa greqisht “parasqevi”.
Dita e shtunë ( Dita e shtatë, dita e pushimit)
Përderisa në gjashtë ditët e para, Hyji JAHV krijoi tokën dhe gjithësinë, ditën e shtunë, e shpalli ditë të pushimit. Kjo ditë, në traditën hebraike konsiderohet si ditë e shenjtë, dita e pushimit të mirëfilltë dhe të domosdoshëm.
“Të shtatën ditë hyji e kreu punën e vet që kishte bërë. Të shtatën ditë pushoi nga çdo punë që kishte bërë. Hyji e bekoi të shtatën ditë dhe e shenjtëroi, sepse atë ditë kishte pushuar prej çdo pune, që Hyji kishte bërë duke krijuar... (Don Simon Filipaj, Bibla, Shkrimi Shenjt, Ferizaj 1994, f. 20 ). “Zoti e bekoi ditën e shtatë. Që atëherë, Ai vendosi që të gjithë njerëzit duhet të pushojnë në “shabat”, të shtunën. Kjo ditë duhej të ishte dita e Perëndisë”. ( Anne de Vries, Libër i Madh me tregime për Historinë e Biblës, Stichting Antwoord, 1992. f. 3.).
Tradita krishtere, madje edhe vetë Jezusi kishte thyer shenjtërinë e kësaj dite. Për këtë ai kishte acaruar edhe më tej moskuptimet me interpretuesit e Besëlidhjes së Vjetër. Dhe pikërisht për këtë kalendari i krishterë ndërroi edhe radhën e këtyre ditëve, duke marrë pikënisje ditën e hënë si ditë të parë të krijimit, ndërsa si ditë pushimi, ditën e diel.
Besimi hebraik, domosdoshmërinë e shenjtërimit të kësaj dite e ka kthyer në kult. Fjala “e shtunë” në gjuhën shqipe është cilësuar me etimologji të errët nga Eqrem Çabej. Në fjalorin e gjuhës shqipe, faqe 1943, thuhet e shtuna është dita e gjashtë e javës. Nuk është bërë asnjë përpjekje për ta zbërthyer etimologjinë e kësaj fjale, madje nuk janë shpjeguar as derivatet e saj, si shtunak, shtunor, etj.
Në traditën popullore shqiptare ekziston shprehja frazeologjike përbetuese: “Për të shtunë e shtatëqind vjet”. Është një betim i llojit të veçantë, i cili flet për një traditë të moçme të shenjtërisë së kësaj dite, të cilën tashmë nuk e njohim. Krishterimi dhe Islami nuk e kanë përfillur shenjtërinë e kësaj dite, të cilën tradita hebraike e ka emëruar si “Shabat”. Nuk jemi në gjendje të shpjegojmë ndonjë analogji tjetër, por mjafton edhe fakti deri diku i përngjasimit gjuhësor në gjuhën shqipe “e shtuna”, ndërsa në gjuhën hebraike“shabat”.
Shtunak, i thuhet personit i cili kthehej vonë nga dita e tregut. Nga ky fakt mund të përfundojmë se dikur moti tregu është bërë vetëm ditën e shtunë, ditën e pushimit, dita e shtatë të javës, sipas kalendarit të moçëm dhe jo në ditën e diel. Përbetimi shqiptar për këtë ditë, doemos se kishte kuptimin e ditës së veçantë, meqë është e vetmja ditë në të cilën ata betoheshin.
Të gjitha këto fakte e argumente lidhur me ditët e javës në gjuhën shqipe, zbërthehen përmes shpjegimit biblik të zanafillës së botës dhe të gjithësisë. Kuptimi dhe përmbajtja është shumë më të thellë se në vetë gjuhët e “Shkrimit Shenjt”. Gjuha shqipe, edhe pse e shkruar vonë, shpjegon disa fenomene fetare dokesore e shoqërore më mirë se asnjë gjuhë tjetër në botë. Shembulli më tipik i këtij shpjegimi lidhet me autenticitetin e Ditëve të Javës.
“Shabat i thuhet ditës së fundit të javës te hebrenjtë, e identifikuar si dita e shtatë e javës” (Enciklopedija zivih religija, Nolit, Beograd, 1992, faqe 694).
Dita e shtunë, si duket është dita më e ngjashme për nga shqiptimi dhe përmbajtja në të gjitha gjuhet ku ka dominuar feja monoteiste, sipas kuptimit të kjo fjalë ka në gjuhën hebraike. Mund të konstatohet se emërtimi i kësaj dite është zgjeruar nga monoteizmi i vjetër hebre dhe është ngulitur madje edhe në gjuhës sllave dhe në shumë gjuhë të tjera të botës.
Heb. Shabat,
Shqip E shtune,
Slavisht, Subota,
Italisht, sabato,
Frengj. Samedi,
Hungarisht Szombat,
Greqisht, Savato, etj.
Ditët e javës në disa gjuhë indoevropiane, hamito semite dhe ugro-fine
Latinisht Anglisht Shqip Greqisht Italisht
Dies solis, Sunday, E diel Qiriaki, Lunedi,
Dies Lunae, Monday, E hënë, Enea Martedi,
Dies martis, Tuesday E martë, Dies, Mercoledi,
Dies mercuris, Wendesday, E mërkurë, Tres, Giovedi,
Dies lovis, Thursday, E enjte, Tetares Venerdi,
Dies veneris dhe Friday E premte, Parasqevi, Sabato,
Dies saturni Saturday E shtunë, Savvato Domenica
Frengjisht Sllavisht Hungarisht Turqisht Hebraisht
Lundi, Ponedelnik Hetfo, Pazar, Jom ehod
Mardi, Ftornik, Kedd, Pazartesi, Jom shani
Mercredi, Sreda, Szerda, Sali Jom shelesh
Jeudi, Çetvertak, Csutortek, Qarshamba, Jom arbaa
Vendredi, Petak, Pentek, Pershembe, Jom hamesh
Samedi, Subota, Szombot, Cuma, Jom shev
Dimanche Nedelja Vasarnap Cumartesi Shabat
KODE SHQIPTARE (3)
Gjuhëtari erudit shqiptar, Eqrem Çabej, në shpjegimin e tij lidhur me prejardhjen e gjuhës shqipe ka saktësuar se kjo gjuhë “ka të bëjë me të gjitha gjuhët e grupit indo-evropian” ( E. Çabej, Studime gjuhësore, Prishtinë, 1976,f. 13). Edhe gjuhëtari i madh gjerman August Shlajher, në “Drurin” e tij gjenealogjik”, e kishte përfshirë gjuhën shqipe në mesin e gjuhëve indo-evropiane si degë të veçantë. Ngjashëm kanë konstatuar edhe shumë gjuhëtarë evropianë, si Franc Bopp, Gustav Mayer, Johannes Schmidt, e të tjerë. Po këta gjuhëtarë qysh moti kanë hetuar elementet arkaike gjuhësore ilire dhe trakase në gjuhën tonë.
Disa nga kodet fetare gjuhësore dhe dokesore të shqipes
Që gjuha shqipe është njëra ndër gjuhët më të vjetra të qytetërimit, kjo tashmë nuk mund të mohohet, ashtu sikurse nuk mund të mohohet fonetika e pasur, e përkryer e kësaj gjuhe, e cila përmbledh në vetvete të gjithë tingujt zanorë dhe bashkëtingëllorë të gjuhëve indoevropiane.
Gjuha shqipe ka 36 tinguj zanorë dhe bashkëtingëllorë.
Numri 36 është një numër shumë i preferuar i së kaluarës.
4 herë 9 = 36
6 herë 6 = 36
Ylli i Davidit me gjashtë cepa, gjashtë herë gjashtë jep numrin 36
Numri gjashtë lidhet me gjashtë ditët e krijimit të botës dhe gjithësisë nga Hyji JAHVEH
Numri bazik gjashtë, është shumë i njohur edhe në traditën e lashtë zaroastreje të Iranit. “Poeti i madh persian, Firdusi, i cili jetoi në shekullin e dytë të epokës sonë, në poemën e vet monumentale të quajtur “Shahname” sundimin e mbretit, Xhamshid, e quan “shekull të artë”. Sundimi i tij zgjati 6 qind vjet e 6 muaj e 6 ditë dhe gjatë gjithë asaj kohe njerëzit nuk dinin ç’ishin sëmundjet, vdekjet, hallet dhe vuajtjet....” (Tatjana D, Elena R. Zarathustra, Tiranë, 2002, f. 33.)
Baza e kësaj harmonie numerike është numri gjashtë, që hetohet edhe në traditat e popujve të tjerë të lashtë.
Sistemi fonetik i gjuhës shqipe përbëhet nga 29 tinguj zanorë dhe 7 tinguj bashkëtingëllorë. Një sistem të tillë, të kompletuar sa u përket tingujve, nuk e gjejmë në asnjërën prej gjuhëve indoevropiane.
Nuk e themi se gjuha shqipe është gjuha më e begatshme sa i përket leksikut, apo frazeologjisë, mirëpo kjo gjuhë ka ruajtur dhe ka restauruar të gjithë tingujt e para gjuhës indoevropiane dhe në këtë aspekt paraqet një rezervat të vërtetë fonologjik, gjithsesi rezervatin më autentik dhe më unik të tingujve në një gjuhë të vetme.
Në gjuhën shqipe janë të pranishëm tingujt hundorë, ashtu sikur i ka gjuha frënge, polake e spanjolle, por nuk i kanë shumë gjuhë të tjera.
Shqipja disponon bashkëtingëlloret “th” e “dh”, të cilat i kanë disa gjuhë hamito-semite, gjuha greke dhe ajo angleze, por nuk i disponojnë gjuhët romane, as sllave.
Gjuha jonë ka bashkëtingëlloret “ç” dhe “xh” të cilat janë të pranishme në gjuhët sllave, por nuk janë të pranishme në gjuhën frënge, gjermane etj.
Zanoret “ë” dhe “y” janë po kështu heterogjene në pikëpamje të pranisë në gjuhët indoevropiane. Ato nuk ekzistojnë as në gjuhët hamito-semite.
Gjuhëtari erudit shqiptar, Eqrem Çabej, në shpjegimin e tij lidhur me prejardhjen e gjuhës shqipe ka saktësuar se kjo gjuhë “ka të bëjë me të gjitha gjuhët e grupit indo-evropian” ( E. Çabej, Studime gjuhësore, Prishtinë, 1976,f. 13).
Edhe gjuhëtari i madh gjerman August Shlajher, në “Drurin” e tij gjenealogjik”, e kishte përfshirë gjuhën shqipe në mesin e gjuhëve indo-evropiane si degë të veçantë. Ngjashëm kanë konstatuar edhe shumë gjuhëtarë evropianë, si Franc Bopp, Gustav Mayer, Johannes Schmidt, e të tjerë. Po këta gjuhëtarë qysh moti kanë hetuar elementet arkaike gjuhësore ilire dhe trakase në gjuhën tonë.
Edhe pse gjuha shqipe është definuar si gjuhë, që i përket pranisë së elementeve gjuhësore “Centum” dhe “Satem” mendoj se nuk është hulumtuar sa duhet lidhja e shqipes me gjuhët hamito-semite, me të cilat ka shumë fjalë të përbashkëta dhe këto nuk erdhën përmes gjuhës turke, por shumë kohë më parë.
Interesimi, për ta parë gjuhën shqipe në një shtrirje më të thellë, me shumë elemente arkaike, madje duke shpjeguar prej saj edhe disa kode të rëndësishme të qytetërimit, gjithsesi se kërkon punë e mund. Para së gjithash do të duhej të aplikohej një metodologji e re, më e përparuar sesa ato që kanë ndjekur pionierët dhe baballarët e albanologjisë.
Nuk duhet të mjaftohemi me faktin se gjuha shqipe është vetëm një gjuhë indo-evropiane, e cila është folur shumë herët, ndërsa është shkruar shumë vonë. Ky përkufizim sikur paraqet edhe kufirin ku ka ngelur shkenca e historisë së albanologjisë.
Nuk janë bërë deri sot përpjekje për të hulumtuar lidhjet gjuhësore të shqipes me shumë gjuhë botërore, siç janë lidhjet leksikore me gjuhët hamito-semite, posaçërisht hebraike dhe arabe, lidhjet leksikore me gjuhën magjare dhe me sanskritishten. Studimet e pakta në këtë drejtim janë parë me skepticizëm dhe përgjithësisht janë injoruar, por pa reflektuar kundër-argumente.
Shqipja është një gjuhë e veçantë në shumë pikëpamje. Ajo ka një sistem të përkryer fonematik. Nuk mund të mohohen huazimet që ka pësuar kjo gjuhë, por mendoj se është e papranueshme, që shumë fjalë origjinale të shqipes të konsiderohen si fjalë me prejardhje turke, sllave, greke apo latine. Si mund të ndodh pranimi i kësaj teorie, kur tashmë dihet dhe sa e sa herë është vërtetuar edhe shkencërisht, se gjuha shqipe në Ballkan është më e vjetra, dhe si e tillë ajo u dha shumë fjalë e shprehje sidomos gjuhëve sllave dhe greke.
( Kodi i emrave hyjnorë)
Gjuha shqipe është shumë e pasur jo vetëm me emra të origjinës “hyjnore” por edhe me një dyzinë fjalësh, shprehjesh e frazeologji të ndryshme, të cilat për nga kuptimi dhe përmbajtja janë emra të tri besimeve monoteiste.
Emri i krijuesit të tokës dhe gjithësisë në gjuhën shqipe shpaloset me disa emra të ndryshëm për nga shqiptimi, por të njëjtë nga kuptimi. Besimi monoteist shqiptar njeh katër emra esencialë për krijuesin:
Hyj, At, Zot, Perëndi.
Katër këta emra për krijuesin e gjithësisë i disponon gjuha shqipe, emra lidhen me periudha të caktuara të zhvillimit të qytetërimit, ilir, arbër dhe shqiptar.
Duke marrë për bazë kuptimin esencial të emrit “Hyji”, mund të arrijmë në përfundim se kjo është fjala më autentike dhe fjala më e vjetër e gjuhës shqipe që përcakton krijuesin, dhe si e tillë nuk ka të bëjë asfare me paganizmin. Fjala “Hyj” e zgjeruar nga Hyll është e barasvlershme për nga kuptimi me fjalën arabe “Allah”, fjalën hebraike “Eloh” dhe me atë armene, “Elaha” tri gjuhët më të vjetra të traditës fetare monoteiste.
Ngjashmëria që ka kjo fjalë me gjuhët Hamito-semite, përforcon edhe më tej teorinë e një lidhjeje shumë të thellë të shqipes me këto gjuhë dhe me traditën e hershme të besimit monoteist.
Eloh-elohim, hebraisht në kuptimin Hyll, apo Hyji im
Fjala Allah, është e përbërë nga El-ilah, që është po kështu fjalë e njëjtë për nga kuptimi, e cila ka të bëjë me krijuesin suprem të gjithësisë, sipas traditës islame.
Elaha, e njëjta trajtë për nga shqiptimi dhe kuptimi në gjuhën armene.
(Enciklopedija zivih religija, Beograd, Nolit 1992, f. 20)
Hyji, apo Hylli, në kuptimin krijuesi i përgjithshëm, Zoti
Eloh, Hylli, Allah, Elaha
Në gjuhën shqipe fjala “Hyj” mund të duket e përafërt ne emrin “Yll”, që shënon një trup astronomik, por gjithsesi për nga kuptimi lidhet me një mori kuptimesh të tjera jashtëzakonisht të shumta në përdorim si “Hyji”, “hyjnesha”, “hyjnizim”, “hyjnor” e të tjera, që kanë të bëjnë me shenjtërinë dhe dukuritë e tjera fetare monoteiste dhe kurrsesi pagane.
Nuk njihet besimi shqiptar në “yll” apo në “idhuj”. Janë shumë të paqëndrueshme hipotezat se ilirët paskan pasur panteonin e zotave të tyre. Mund të ketë pasur interpretime të tilla, por në fakt nuk i qëndrojnë të vërtetës shkencore, sepse as ilirët e dikurshëm as shqiptarët e hershëm nuk dihet se kanë pasur zotin e detit, të shiut, të dashurisë, të luftës, të plleshmërisë etj. Ka qenë vetëm analogjia me perënditë greke ajo, që i ka nxitur mendjet e hulumtuesve të fushave të ndryshme të shkencës për të bërë krahasime me “zotat” grekë, latinë, etj.
“Hyj” i gjuhës shqipe ka kuptimin e entitetit krijues, në kuptimin e sotëm “Zot”
Fjala “Yll” e gjuhës shqipe shënon një trup të madh qiellor në kuptimin astronomik. Në gjuhën greke dielli quhet “helios”, shqip “diell”, por në kuptimin astronomik dielli është, po ashtu vetëm një yll. Nga ky kuptim u zgjerua edhe fjala greke “helen”, që do të thotë popull i Diellit, ose diellor, formulë tipike e idolatrise greke, pagane.
Zoti nga Zeus, apo Deus...
Fjala Zot e gjuhës shqipe edhe pse e përdorur në kuptim për Hyjin, nuk duket se është e mirëfilltë, meqë kjo fjalë lidhet me kuptimin e foljes “zotëroj”, “kam”, “disponoj”.
Formulimet si “zot shtëpie”, “zot i pasurisë”, “zot i konakut” etj, nuk kanë të bëjnë fare me kuptimin hyjnor të kësaj fjale. Nga fjala “zotëri” kemi përfituar në të folmen e përditshme edhe fjalë “zoti”, që është krejtësisht e papërshtatshme për nga kuptimi, edhe pse mjerisht kjo fjalë tashmë është futur në përdorim të përditshëm.
Kuptimi esencial i fjalës “Zot” në gjuhën shqipe nuk përcakton esencën e kuptimit hyjnor për krijuesin sipas traditës fetare monoteiste. Etimologjikisht kjo fjalë lidhet me Zeusin, “zotin grek të luftës”, dhe si e tillë është përdorur në kuptimin tokësor, pagan dhe jo hyjnor.
Është ende e pastudiuar si ndodhi që kjo fjalë ngeli me kuptimin hyjnor të gjuhës shqipe, ndërsa helenët e identifikuan vetëm me Zeusin. Nga kjo trajtë e gjuhës greke doli fjala latine Deus-i, greqisht “Theos”, etj.
Në traditën e hershme të shkrimit shqip nuk duket të ketë pasur ndonjë përdorim emri “Zot”, në kuptimin fetar. Te Buzuku dhe të gjithë shkrimtarët tanë të vjetër, dominon emri “Hyj”, ashtu sikur me shumë të drejtë u interpretua edhe nga përkthyesi, Dom Simon Filipaj, në “Besëlidhjen e Vjetër”.
Ati ynë... nga Pater noster apo nga ATON ( Ati jonë)
Shqipja njeh edhe një emër tjetër hyjnor dhe tokësor në të njëjtën kohë. Kuptimi i hershëm i kësaj fjale doemos se lidhej me krijuesin e botës, sipas traditës monoteiste. Të shtojmë me këtë rast se besimin monist është shumë më i vjetër se besimi i krishterë etj.
Fjala “At” e gjuhës shqipe mund të përafrohet me fjalën “Avot” të gjuhës hebraike, e cila shënon të njëjtën përmbajtje.
Kjo fjalë korrespondon edhe me emrin ATON, i cili te egjiptianët e kohës së faraonit Ekhnaton shënonte krijuesin suprem, diellin, si të vetmin burim të jetës. Ngjashmëria që ka emri At, eten, etër, është shumë e përafërt me fjalën Aton, në kuptimin “ati ynë”, apo “ati jonë, etj.
Dhe pikërisht me këtë fjalë lidhet edhe përpjekja e parë që kishte bërë faraoni Ekhnaton për të krijuar besimin në një hyj të vetëm, besimin në rrezet e diellit. “700 vjet para profetit “Isai” faraoni Ekhnaton kishte projektuar besimin monoteist, besimin në një hyj krijues. (Alan e Sally Landsberg, “Në gjurmim të lashtësisë antike, Zagreb, 1974, f. 117).
O Aton jetëdhënës,
Krijues i farës së shtimit,
Që i jep ngrohtësi jetës,
Ti, Rrezaton, shkëlqen,
Aq larg shkon dhe kthehesh,
Në mijëra trajta të mahnitshme,
Dhe gjithmonë
Një mbetesh.
(Fragment nga kënga kushtuar Hyjit Aton, shkruar në hieroglife nga faraoni Ekhnaton. Vepra e cituar.).
Kodet e emrave hyjnorë në gjuhën shqipe kanë çelës universal. Në asnjë gjuhë indo-evropiane apo hamito-semite nuk ka një fjalor të tillë të begatshëm dhe të shumëllojshëm në përdorimin e emrave hyjnorë sikur ekzistojnë në gjuhën shqipe.
Për mendimin tim, kjo tregon se monoteizmi ndër ilirët, e më vonë ndër shqiptarët, ishte feja e vetme, shumë e vjetër dhe pikërisht për këtë, shqiptarët pranuan në parim çdo besim monoteist, duke u bërë kështu populli më tolerant në botë, sa i përket besimeve fetare. Pikërisht falë kësaj tradite, e cila lidhet edhe me praninë e shumë emrave hyjnorë, shqiptarët janë i vetmi popull në botë, pluralist në kuptimin fetar të fjalës...
KODE SHQIPTARE (4)
Nuk janë shqiptarët i vetmi popull që kanë emër shpendi apo kafshe. Emri i romakëve të hershëm vjen nga Romuli e Remi, të cilët, sipas legjendës kishin mbijetuar duke u ushqyer me qumështin e Ulkonjës dhe që kishin formuar Romën. Kemi një ngjashmëri tjetër për nga formulimi edhe me emrin e grekëve, të cilët vetën e quajnë helenë, nga helios, që do të thotë diell, pra bijtë e dritës, apo të diellit.
Disa fjalë të veçanta, arkaike, të gjuhës shqipes
USHTË-A HESHTË-A, SHTIZË-A
Gjuha shqipe ka ruajtur në fondin e vet leksikor shumë fjalë, të cilat për nga kuptimi, mënyra e ndërtimit dhe emërtimit kanë të bëjnë me periudhat shumë të hershme të përdorimit të fjalëve, të cilat, në fazën fillestare të zhvillimit të gjuhës kanë qenë fjalë me një, apo dy rrokje. Ky fenomen haset edhe në gjuhet e popujve të tjerë.
Duke u nisur nga periudha historike e përpunimit të hekurit, përveç emrit të këtij metali, kemi të bëjmë edhe me derivatet e tij.
Fjala Ushtë e gjuhës shqipe, tregon një armë dore të njeriut primitiv. Ushtë-a, armë sulmi e kohëve të lashta, me një bisht të gjatë, dhe me maje të mprehtë hekuri, e cila mbahej në dorë. Heshtë, shtizë, E shpoi me ushtë ( FGJSH, f 2098)
Maja e ushtës, fillimisht mund të ketë qenë e sajuar edhe nga guri i mprehtë, ose nga një dru i fortë, që shërbente për të sulmuar kafshët e egra me qëllim për të siguruar ushqimin.
Më vonë në periudhën e përpunimit të hekurit, maja e ushtës sajohet nga derivatet e këtij metali dhe në këtë mënyrë ishte përfituar një armë e përdorshme e cila shërbente për sulm nga afër, duke e mbajtur në distancë prenë, apo viktimën.
Nga emri ushtë-a, gj.f. u përfitua edhe emri ushtar, njeri që mban në dorë armën, ushtën. Bashkimi i dy tre apo më shumë njerëzve me ushta në dorë, përbente grupin e parë e gjahtarëve, që sulmonin kafshët e egra bashkërisht dhe të cilët po ashtu edhe prenë e ndanin bashkërisht.
Disa grupe njerëzish të armatosur me ushta përbënin edhe njësitet e para të asaj force, që më vonë do të emërtohet si ushtri dhe, që padyshim vjen nga fjala ushtë.
Ushtria e Lekës së Madh, shquhej në radhë të parë për ushtat e gjata, të rregulluara nga një lloj druri i lehtë por elastik, në gjatësi deri në katër metra, i cili rritej në pyjet me vegjetacion te pasur të Ilirisë dhe Greqisë, armë kjo me të cilën goditej kundërshtari nga një distancë e mjaftueshme për ta paralizuar qysh në ndeshjen e parë.
Pikërisht nga kjo shpikje e kësaj ushte të gjatë me maje të mprehtë prej hekuri, ushtria e Lekës së Madh kishte pushtuar katër anët e rruzullit. Historianët dhe gjurmuesit e kohës së lashtë kanë konstatuar se shpikja e kësaj ushte ishte epërsia që përdorën ushtarët e Lekës në rrugëtimin e tyre pushtuese deri në Indi në Lindje dhe deri në Magreb në perëndim.
Leka i Madh, ushta, ushtria e Lekës
Nga emri “ushtë” janë sajuar derivatet gjuhësore: ushtar, ushtri, ushtroj, (ushtë, heshtë, shtizë, janë armët e para të dorës të punuara me maje metali, hekuri)
Ushtë-a, armë sulmi e kohëve të lashta, me një bisht të gjatë, dhe me maje të mprehtë hekuri, e cila mbahej në dorë. Heshtë, shtizë, E shpoi me ushtë ( FGJSH, f 2098)
Ushtor- rojtar i arave ose i vreshtave (FGJSH f 2099).
Usht-i , ushtër- ushtra, ushti i gurit, këput ushtin. Po aty, f. 2098 Prishtinë, 1981
Analoge për nga kuptimi është edhe fjala: Heshtë-a, armë e sajuar nga një dru i gjatë, me maje të hekurt, që përdorej për sulm apo për të shpuar. Shtizë, heshtë, etj (FGJSH... f 673), Heshta, ishte një armë më e vogël se ushta dhe përdorej për të goditur prenë apo kundërshtarin nga distanca në hedhje nga larg.
Shtizë, në analogji me heshtë ? por edhe si vegël e sajuar me një pjesë të telit, me maje të mprehtë nga njëra anë, në formë grepi që përdorët për të tjerrë, për të thur çorapë apo veshje të tjera prej leshi etj ( FGJSH, faqe, 1930)
Shqipe, shqiponjë, shquaj, shqiptoj, shqiptar, Shqypni, Shqipëri,
Çuditërisht, albanologu ynë i madh Çabej e la hapur temën rreth etimologjisë së emrave: “Shqiptar”, “Shqipe”, “Shqiponjë”. Nuk i trajtoi fare në “Fjalorin etimologjik”, ndërsa në “Studime gjuhësore” V ai bën fjalë për emrat nacionalë të shqiptarëve, duke e lënë hapur problemin, por duke përjashtuar lidhjet mes emrit shqipe dhe shqiptar.(!).
Është vështirë të përjashtohet mundësia dhe ngjashmëria për të mos thënë dhe absolute e lidhjeve të emrit Shqiptar me prejardhje pikërisht nga emri i shpendit grabitçar, “Shqiponjë”. Nuk janë shqiptarët i vetmi popull që kanë emër shpendi apo kafshe. Emri i romakëve të hershëm vjen nga Romuli e Remi, të cilët, sipas legjendës kishin mbijetuar duke u ushqyer me qumështin e Ulkonjës dhe që kishin formuar Romën.
Kemi një ngjashmëri tjetër për nga formulimi edhe me emrin e grekëve, të cilët vetën e quajnë helenë, nga helios, që do të thotë diell, pra bijtë e dritës, apo të diellit. Krejt kjo ka të bëjë me legjendën, sepse popujt e vjetër disponojnë mite dhe legjenda të tilla, në të cilat manifestohet përkatësia e tyre etnike, gjuhësore, historike e më vonë edhe kombëtare
Madje nuk qëndron as konstatimi se ne jemi i vetmi popull, që quhemi shqiptarë, por krejt të tjerët na thërrasin: alban, arbëreshë, Alvanitas, arnaut e të tjerë. Kështu ka ndodh edhe me grekët. Bota i njeh me këtë emër, por ata e quajnë veten helenë dhe shtetin e tyre Hellada. Kështu ndodh edhe me magjarët, të cilët krejt bota i quan hungarezë, ndërsa ata njohin emrin magyar, Magyarorszag (Hungari) Emri hungarez nuk përdoret askund në historinë as letërsinë e këtij populli.
Mendoj se fjala Shqiptar, e shënuar për herë të parë te Buzuku në vitin 1555 pastaj te Budi 1621, u fut në përdorim si shembull metaforik i bijve te rezistencës së kohës së Gjergj Kastriotit. “Luftuan si shqipet”, që ka një analogji me luftëtarët e “Pirros”, po ashtu epirotët, shqiptarët e kohës së Skënderbeut.
Barleti shkruan për Gjergj Kastriotin, prijësin e epirotëve. Me këtë rast nuk kemi të bëjmë me mite e legjenda, përderisa këtë faktografi e mbështesim në Librin: Histoia de Vitae et Gestis, Georgius Castriotis, Sceanderbegi, priceps Epirotarum” ( Historia e jetës dhe e bëmave të Gjergj Kastriotit, Skënderbeu, prijësi i Epirotëve), edhe pse studiuesit tanë i kanë borxh këtij shkrimtari dhe humanisti, meqë thonë se ai paska ekzagjeruar numra të luftëtarëve, të cilët ekzagjerohen edhe sot e kësaj dite kudo në botë. Asokohe, kur Marin Barleti shkroi, shqiptarët quheshin epirotë.
Duket se më vonë, në kujtim për Motin e Madh, për rezistencën 25 vjeçare të shqiptarëve, kundër pushtimit turk, emri i shqiponjës me dy krerë, filloi të përmendet si bijtë e shqipes.
Është e ditur se nuk kemi dokumente shkrimore që mbështesin këtë konstatim, por fakti se disa vite më vonë, pikërisht në vitin 1555, Gjon Buzuku na sjell emrin shqiptar, do të thotë se ai emër tashmë ekzistonte, e mbase mund të ketë ekzistuar edhe më herët.
Fjala, shqipe-shqipja, kuptimi primar i së cilës lidhet me emrin e përveçëm, Shqiponjë, është fjalë e gurrës tonë autentike dhe nuk kemi të bëjmë me qasje romantike, të kohës së vonë, por me një sajim metaforik, të një populli luftarak, që kishte shkëlqyer në luftëra, qysh nga koha e Lekës së Madh, Pirros, Agronit e Teutës, Gjergj Kastriotit, Halil Patronës, Ali Tepelenasit, e shumë të tjerëve, deri në kohën tonë, deri te Adem Jashari dhe trimat e trimëreshat e tij.
Duke folur lidhur me studimin e Bardhyl Demirajt “Si u bënë albanët shqiptarë”, studiuesi i mirënjohur nga Shqipëria, Shaban Sinani sjellë disa përfundime, të cilat bien ndesh me konstatimet e mësipërme. Ai thotë:
Pikërisht pamjaftueshmëria gjuhësore për t’iu përgjigjur pamjes së re të identitetit të shqiptarëve, të krijuar prej veprimit konvergjues dhe divergjues të faktorëve të brendshëm e të jashtëm, me sa duket nxiti ndërgjegjen gjuhësore, dhe jo vetëm gjuhësore, por përgjithësisht instinktin e vetëruajtjes të bashkësisë, të kërkonte, të njësonte kuptimisht, të përhapte dhe përfundimisht të përgjithësonte një etnonim të ri.
Është shprehje e një shpirti të shkëlqyer mbijetese që shqiptarët, në këtë kapërcyell të vështirë, zgjodhën të riidentifikohen sërish duke iu referuar tiparit më homogjenizues të tyre, gjuhës. Studiuesi, Bardhyl Demiraj me të drejtë u largohet formave romantike dhe madhështuese të shpjegimit të emrit etnonimik të shqiptarëve përmes një shenje, që nuk ka qenë ndonjë herë totem i shqiptarëve, shqiponjës apo formës së shkurtër, shqipes.
Por, gjithashtu, është një shprehje gjithaq e shkëlqyer e vetëdijes përbashkuese kombëtare, që nuk e përjetoi kalimin prej arbërve tek shqiptarët si një ndryshim opozicional, si një alternim të sforcuar, si një sakrificë në dëm të një pjese a në dobi të një pjese tjetër. (Shaban Sinani: Si u bënë “Albanët-Shqiptarë”)
Pamjaftueshmëria gjuhësore, nxiti ndërgjegjen gjuhësore dhe jo vetëm gjuhësore për të përgjithësuar një etnonim të ri...
Shtohet pyetja, përse shqiptarët nuk paskan pasur ndonjëherë një totem, apo nuk duam ta pranojmë se kemi pasur dhe aktualisht kemi një totem, sikur është simboli i shqiponjës, totem, të cilin të parët tanë e kanë vendosur edhe në flamur dhe e kanë bërë shenjë identifikuese për kombin, gjuhën, etninë, racën, por jo për fenë, sikur e kanë kryqin popujt me besim krishterë, ose yllin me hënë turqit dhe bota islame.
Duket sikur pikërisht “shqiponja” mund të ketë qenë totemi i lashtë i shqiptarëve, ose pretendimi i tyre për t’u njësuar me atë totem, kur dihet se simboli i shqiponjës është shumë i hershëm dhe i trajtuar pikërisht si totem te shumë popuj jo vetëm të Evropës, por edhe më gjerë.
Në Fjalorin e Gjuhës Shqipe, fjala shqipe lidhet me shqiponjë, si “shqipja arbërore”, “shqipja dykrenore” shqiponja dykrenore etj (FGJSH, Prishtinë 1981. f. 1915)
Fjala Shqiponjë ka të bëjë me një shpend të madh grabitqarë, me sqep të kthyer, me kthetra të gjata dhe me sy të mprehtë që rron në male dhe që mbahet nga shqiptarët si simbol i lirisë... (FGJSH, Prishtinë 1981. f. 1916).
Të gjitha derivatet e tjera gjuhësore të kësaj fjale, qoftë si fjalëformime apo frazeologji lidhen me emrin e shqipes, të shqiponjës, pavarësisht se ka qenë apo nuk ka qenë totem i shqiptarëve ky shpend.
Shqiptarët në Ballkan, nuk kanë as kanë përdorur tjetër emër për të përcaktuar etninë, gjuhën, racën etj, pavarësisht se popujt e tjerë asnjëherë nuk na kanë njohur as e kanë në përdorim këtë emër, përveç në rastin pezhorativ dhe përçmues te disa popuj sllavë të Ballkanit, me tendencë për të bërë dallime mes shqiptarëve të Kosovës dhe të trevave të tjera të pushtuara nga sllavet, që trajtoheshin si “shqiptari” dhe atyre të tjerëve që jetonin në Shqipëri dhe që në gjuhën e sllavë-folësve quheshin “albanci”.
Në të mirë të këtij konstatimi kemi edhe neologjizmin e foljes shqiptoj, apo shqipëroj, të cilat po ashtu lidhen me rrënjën “shqipe,shqipja”.
24/2/2023, 00:58 nga Kledja