Pothuajse krejtësisht i munguar në Testamentin e Vjetër, Zotëria i errësirës u afirmua vetëm me kristianizmin. Por ka paraardhës mesopotamikë, persë dhe grekë

“Askush që nuk ka kuptuar të vërtetën mbi djallin dhe ëngjëjt e tij, apo që nuk e ka kuptuar se cili ishte ai përpara se të bëhej demon, dhe si u bë, nuk do të jetë ndonjëherë në gjendje që të njohë origjinën e të keqes”. Me këto fjalë, të shkruara në një libret polemik të pothuajse 18 shekujve më parë, një filozof i krishterë me gjak grek, por i lindur në Egjipt teorizonte një dogmë besimi që me pak fjalë mund të përmblidhet kështu: djalli ekziston dhe kush nuk e beson është një idiot. Filozofi quhej origjeni dhe libreti titullohej “Controo Celso”.

Origjeni (185-254) ishte një integralist në gjithçka (u trodh për të mos rënë pre i kënaqësive të mishit): ndoshta për këtë arsye ishte edhe kaq i ashpër ndaj djallit. E sigurt është që përpara tij asnjë autor tjetër i kulturës hebraiko-kristiane nuk kish qenë kaq i pakundërshtueshëm, as edhe përhapësit e biblës: Testamenti i Ri flet për demonë shumë herë, por pa bërë një dogmë; në testamentin e Vjetër, paraardhësit e Satanait janë të rrallë. Dhe mungojnë krejtësisht në Pentaeukin, përmbledhjen me pesë librat më të lashtë, rrëfimet e të cilëve shkojnë nga Krijimi deri tek epopeja e Moisiut.

I munguari i madh

Po si ka mundësi? Po mëkati fillestar, me djallin-gjarpër që i nxit Adamin dhe Evën që të mos i binden Zotit? Mund të habisë por, përkundër një besimi të përhapur, Bibla nuk thotë asnjëherë që gjarpëri joshës ishte Satanai: e përcakton vetëm si një kafshë “më e zgjuara e të gjithë kafshëve të egra që ka bërë Zoti”. Dhe shton se pas veprimeve të tij, nuk u dërgua aspak në ferr, por u dënua që të jetojë në tokë në mënyrë poshtëruese: “Me bark do të ecësh zvarrë e do të hash dhe për të gjithë ditët e jetës tënde”.

“Populli i Biblës nuk njihte djaj”, thotë Georges Minois, historian i Qendrës Ndërkombëtare të Kërkimeve dhe Studimeve Ndërdisiplinare (QNKSN) në Paris, autor i disa librave dhe studimeve mbi këtë temë. Në fakt, në hebraizmin më të lashtë, Jehovai ishte e vetmja qenie e jashtëzakonshme, origjinë e të Mirës ashtu sikurse të Keqes, i mrekullive mirëbërëse, ashtu sikurse i ndëshkimeve të tmerrshëm. “Vetëm në kohën e profetëve”, saktëson Minois, “një reflektim i parë moral, i lidhur me mitet dhe legjendat e popujve fqinjë, çoi në tentativën për të ndarë të keqen nga Jehovai dhe për t’ia atribuar një tjetër kauze tjetër”.

Pra, Satanai do të lindte shumë kohës pas Adamit dhe Evës. Dhe është një kohë e gjatë ndërmjet. Për të gjetur gjurmët e para në Shkrimet e Shenjtë duhet të shkojmë tek Libri i Job. Që në rendin e Biblës së krishterë është i njëzetedyti. Dhe që ndoshta është shkruar në fillimin e shekullit V p.e.s. domethënë në një kohë kur të krishterët ishin dëbuar tashmë e kishin shkuar në Babiloni për 50 vite e më pas ishin rikthyer në zonën e influencës së Persisë. Dhe ndodh që, pikërisht në kulturën mesopotamike dhe në atë perse kishte gjysmëperëndi që kishin disa tipare të Satanait.

Paraardhësit

Madje, në Mesopotaminë e lashtë “të këqinjtë” ishin me bollëk dhe shtoheshin si kërpudhat. Asirët besonin tek një zog keqbërës me emrin Anzu (që më vonë do të shndërrohej në Pazuzu). Babilonianët e personifikonin të keqen tek Tiamat, mbretëresha e monstrave detare. Dhe më pas në kohë, sumerët kishin krijuar Huauan (më i njohur me emrin babilonian Humbaba), rivali i heroit Gilgamesh. Kush dëshiron të shohë fytyrën e demonit në fillimet më të hershëm duhet të shkojë në Muzeun Britanik të Londrës, që ka të ekspozuar një maskë të tij, e cila është gjetur në Sippar, në Irak.

Edhe më shumë se sa Babilonia dhe rrethinat e saj, në historinë e djallit ka një vend të rëndësishëm Persia e lashtë. Aty ku në epokën e Bronzit një njeri i shenjtë me emrin Zoroastri (alias Zaratustra) kishte kodifikuar një fe dualistike, e quajtur mazdizëm, bazuar në antagonizmin mes të Mirës dhe të Keqes. Në fillesë të gjithçkaje ishte Ahura Mazda, një perëndi mirëbërës, që megjithatë kishte gjeneruar një shpirt keqbërës, Ahriman (apo Angra Mainyu) e që më vonë do të bëhej antiteza e tij. Vini re: historia e Luciferit-Satanait, engjëlli rebel sipas të krishterëve, nuk është aq e ndryshme.

Por le të kthehemi tek libri i Jobit, prezantimi i Satanait (në gjuhën hebraike Satan, domethënë “Kundërshtar”) në skenën biblike. Historia është e njohur: Jobi, një njeri i pasur dhe besimtar, goditet nga një seri fatkeqësish: në fillim disa grabitës i bastisin gjedhët e tij, më pas një zjarr i vret bagëtitë, grabitës të tjerë i marrin gamiljet, në fund shembja e një shtëpia i vret bijtë dhe një “sëmundje e keqe” i pushton trupin. Prapa gjithçkaje qëndron pikërisht Satanai, i cili dëshiron të shtyjë Jobin që të mallkojë Zotin. Por njeriu besimtar bën durim dhe në fund Jehovai e shpërblen.

Në rrëfim ka një të dhënë të çuditshme, që meriton vëmendje: përpara se të tundojë Jobin, Satanai bën marrëveshje me Zotin, i cili i jep lejen (madje pothuajse detyrën) që të veprojë duke i vendosur vetëm disa kufizime, sikur të shkruante një “letër rekrutimi” për një ushtar në mision. Pra, me dy hapa. I pari thotë: “Zoti i tha Satanait: Shiko, çdo gjë që ka është nën pushtetin tënd, por mos vër dorë mbi të”. Dhe më pas: “Zoti i tha Satanait: Ja tek e ke në duart e tua! Vetëm kursei jetën”.

Pra, në versionin e tij të parë, djalli hebraik nuk është antiteza e të gjithëpushtetshmit, por një lloj 007-e e tij, që bën hetime mbi njerëzit dhe i provokon drejt të keqes vetëm për të vërtetuar besnikërinë e tyre fetare. “Është një besimtar shërbëtor i Jehovait, ekzekutor i punëve të pista”, sintetizon Minois. Dhe një tjetër demonolog i famshëm, amerikano veriori Jeffrey Burton Russell, historian në Universitetin e Kalifornisë shkon më në ekstrem: “Satanai është personifikimi i anës së errët të Zotit, i atij komponenti të Jehovait që na kundërvë me të Mirën”.

Kthesa

Kushdo mund të shohë se sa shumë rrugë është bërë mes këtij Satanai fillestar dhe djallit që njohim të gjithë, atij të teologjisë së krishterë, që është shndërruar në persnofikimin e të Keqes absolute antagonist i palodhur i Zotit dhe mbret i Ferrit. Po kur dhe si ndodhi kthesa? Përgjigja është: kur kristianizmi u shkëput nga hebraizmi. Minois saktëson: “Figura e Satanait, deri atëherë shumë diskrete dhe deri atëherë e mbajtur si në zinxhirë, do të pushtonte skenën me një rol të dorës së parë: Testamenti i Ri e përmend 188 herë”.

Shfaqja më e famshme është ajo e tundimeve të Jezusit, të përmendur nga tre prej katër ungjijve (Mateu, Marku dhe Luka). Në këtë pjesë Satanai fut në kurth Jezusin, ndërkohë që ky po agjëron për 40 ditë në shkretëtirë, për plot tre herë: i sugjeron që të transferojë gurët në bukë (provokim të cilit Jezusi i përgjigjet menjëherë me frazën e famshme “Njeriu nuk jeton vetëm me bukë”); e fton që të hidhet nga maja e tempullit, që engjëjt të rendnin për ta shpëtuar; dhe në fund i premton të gjithë mbretëritë e botës në këmbim të adhurimit për të. Metafora këto, respektivisht, të kënaqësisë së trupit, të pushtetit dhe të autonomisë nga Zoti.

Por edhe Satanai i ungjijve nuk ishte një risi absolute: kishte precedentë në dy linja të kulturës hebraike, që i takojnë shekullit të fundit para Krishtit. Linja e parë përfaqësohet nga Esenët, një sekt hebraik heterodoks, të cilit ndoshta i përkiste vetë Jezusi kur ishte i ri. Linja e dytë përbëhet nga “letërsia apokaliptike” judaike, që sot hebrejtë dhe të krishterët (përveç koptëve) e gjykojnë apokrife, por që një herë e një kohë pati ndikim mbi të dy besimet.

Apokaliptik

Esenët e konceptonin botën si një fushëbetejë mes “dritës” dhe “errësirës”. Në një tekst të tyre thuhej: “Nga engjëlli i errësirës buron çdo lloj lajthitjeje… shpirtërat si ai kanë qëllim që të bëjnë të rrëzohen bijtë e dritës”. Dhe duke qenë se Esenët besonin tek pavdekshmëria e shpirtit, ata formuluan të parët konceptin e Ferrit. Historiani Giuseppe Flavio shkruante për ta: “Shpirtërave të këqinj u rezervojnë një shpellë të errët, një vend torturash të pafundme”.

Precedenti tjetër është “letërsia apokaliptike”, dhe në mënyrë të veçantë Libri i Enokut, që padrejtësisht është thënë se është vepër e një patriarku homonim, gjysh i Noes, por që në të vërtetë është shkruar pak kohë përpara epokës kristiane. Ai tekst flet (për herë të parë në mjedis hebraik) për engjëj rebelë ndaj Zotit. Thotë se 200 prej tyre zbritën në Tokë, u mësuan njerëzve arte të fshehtë, patën raporte seksualë me shumë gra, krijuan trazira në botë dhe në fund u dënuan me burgosje deri në ditën e gjykimit. Shën Agustini (354-430), babai i Kishës, ishte ndër më të vendosurit në refuzimin e Librit të Enukut, duke e quajtur thjeshtë një teskt erotik, pjellë e fantazisë. Por të krishterë të tjerë, para tij, e kishin marrë atë tekst si flori të kulluar: polemisti Tertulliani (145-230), filozofi grek i sipërpërmendur Origjeni dhe filozofi Giustini, shenjt, martir, ndër baballarët i Kishës edhe ai. Një frazë e këtij të fundit është elokuente, sepse fotokopjon Enukun: “Engjëjt nuk iu bindën urdhërave të Zotit, u çiftuan me gra dhe bënë fëmijë, domethënë të ashtuquajturit demonë”.

Engjëll i rrëzuar

Kështu teologjia e krishterë, edhe kur refuzoi apokrifin, ruajti idenë që Satanai ishte ndoshta një ish engjëll. Dhe ripeshkoi një tekst biblik të shekullit VI para Krishtit që thoshte: “Ti, bartës i dritës, bir i aurorës, përse ke rënë nga qielli?” (Isaja 14:12) “Bartësi i dritës” u bë kështu Luciferi, engjëll i dënuar sepse u rebelua ndaj Zotit. Sot, megjithatë, shumë biblistë i japin një tjetër domethënie asaj fjalie: “Isaja nuk fliste për djallin, por për ambicien e tepruar të një mbreti babilonian”, pohon studiuesi autoritar amerikan Luther Link, docent në Tokio.

Pasi u vendos ideja që e Keqja ishte ndoshta vepër e një ish engjëlli dhe e dënimit të tij, teologëve të krishterë u mbetej një problem i hapur: ku ishte vendqëndrimi i Satanait? Mbi apo në tokë? Ideja që ekzistonte një ferr i nëndheshëm, me vendndodhje në Mesdhe, për të krishterët e parë nuk ishte kaq e padiskutueshme. Në fakt në letrat e Shën Palit gjenden përmendje të “shpërtërave të së Keqes që banojnë në zonat qiellore”. Dhe pak më parë përmendje të një “princi të fuqive të ajrit, ajo frymë që tashmë beson tek njerëzit rebelë”.

Për të transferuar Satanain në ferr, më shumë se sa tekstet biblikë apo esenë, ishin mbi të gjitha prurjet kulturore greko-romake. “Vizioni përtejbotëror i grekëve”, shpjegon Francesco Bertolini, docent i letërsisë greke në Universitetin e Pavias, “parashikonte dy botë të përtejme: një të nëndheshme, Hadin, dhe një tjetër në skajin tjetër të Tokës, Elisin. Hadi, si vendqëndrim i shpirtërave të të vdekurve përshkon praktikisht të gjithë letërsinë klasike. Një tekst i rëndësishëm që e përmend është Fedoni i Platonit. Por përshkrimi më i famshëm është tek Odiseja, kur Uliksi zbret në Had për të takuar Tiresian.

Sigurisht që mes botës së përtejme pagane dhe ferrit të krishterë kishte disa dallime. “Mbi të gjitha”, vazhdon Bertolini, “Hadi nuk ishte domosdoshmërish një vend ku jepeshin dënimet për një jetë me mëkate. Përkrah personazheve përgjegjës për faje shumë të rëndë – Tici, Tantali, Sizifi – të dënuar me ndëshkime ekzemplarë, kishte heronj protagonistë të bëmave të lavdishme, si Akili, Agamemnoni dhe Ajaksi”. Veç kësaj, në Had nuk mbretëronte një monstër i tmerrshme, por një perëndi vëlla i Zeusit, me një pamje tërheqëse dhe fizik atletik.

Mund të habisë, por edhe djalli paleokristian kishte një pamje të mirë: feminist dhe joshës, ai ishte më shumë Lucifer se sa Satana. Pamja ndryshoi vetëm në Mesjetën e vonë, kur Kisha, tashmë antagoniste ndaj pushtetit të vendosur ishte shndërruar ajo vetë në pushtet absolut. Pikërisht atëherë ish “princi i ajrit” mori në imagjinatën kolektive figurën e njohur: i tmerrshëm, bishë, i frikshëm, siç shfaqet në disa afreske të famshëm të Giottos, dhe të Beato Angelicos apo në përshkrimin e paarritshëm që i bëri Dante tek Komedia Hyjnore.

Monstruoz

Rilexojmë pështjellimin e Aligierit kur takon “mbretin e të Keqes”: “Oh, sa mrekulli që më dukej mua / kur pashë tre fytyra në kokën e tij! Por tre fytyrat nuk mjaftonin për të kallur frikë. Për këtë arsye pak më vonë poeti e shtonte dozën. Çfarë kishte të përbashkët ai monstër me tre kokë, me krahë, me Zotin e pashëm Hadin? Asgjë, përveç vendbanimit nëntokësor. E njëjta gjë mund të thuhet për demonët me brirë të Giottos dhe Beato Angelicos.

Tiparet kafshërore të djallit të sapolindur mesjetar sillnin në vëmendje të tjera perëndi pagane: keltin Cernumnos; etruskin Tukulka, hyjni e nëntokës toskane, me krahë dhe gjarpërinj në vend të flokëve; por mbi të gjitha perëndinë greke Pan, i egër dhe përdhunues, me brirë dhe këmbë cjapi. Pan ishte më jonormali mes hyjnive pagane: i shëmtuar (e ëma, nimfa Driopi e braktisi që në lindje, e terrorizuar nga pamja e tij), i egër (nuk jetonte në Olimp, por në malet Arkadia), i tmerrshëm (edhe prej ulërimave me të cilat lajmëronte praninë e tij) dhe i dhënë pas kënaqësive të trupit (i dhënë pas masturbimit, biseksualitetit dhe dhunës seksuale). Mbi të gjitha prej tij u frymëzuan artistët e Mesjetës kur pikturonin djallin.

Kjo zgjedhje u pasqyrua në një kthesë teologjike. Në vitin 1215, gjatë Këshilit IV, Kisha kishte nxjerrë një dokument-kyç (i njohur si Firmiter) ku rendiste disa parime doktrinorë. Një prej tyre thoshte: “Djalli dhe demonët e tjerë janë krijuar të mirë nga Zoti, por ata vetë janë transformuar në të këqinj. Më pas njeriu ka mëkatuar i joshur prej demonëve”. Ishte fitorja e Origjenit, pas vdekjes: kështu historia e Luciferit-Satanait u shndërrua në dogmë të fesë.

I gjithë faji i gjarpërit

Përse ai që shkroi për Adamin dhe Evën zgjodhi si qenie tunduese një zvarranik? Ndoshta për polemikë fetare. Në fakt gjarpëri ishte, kafsha e shenjtë e Baal, perëndia fenikas që kleri izraelit e konsideronte një rival të rrezikshëm të Jehovait. Regjisor, por jo krijues i botës, Baal garantonte pjellorinë e fushave me anë të shirave; mes vendeve të shenjtë të tij ishin Palmira (Siria) dhe Baalbeku (Liban), që edhe sot ka emrin e tij, por tempuj për nder të tij ekzistonin edhe në qytetet hebraikë. Në fakt kultet e fenikasve apo kananejve ushtronin një tërheqje të fortë mbi izraelitet dhe për më shumë se një shekull, nga mbretëria e Solomonit tek ajo e Jeut, ishin në gjendje të shkëpusnin shumë besimtarë nga feja mozaike.

Për të frenuar përhapjen, kleri hebre organizoi fushata të përsëritura kundër Baalit, kulteve dhe simboleve të tij. Shembulli më i njohur është pikërisht ai i mëkatit fillestar, ku e keqja përfaqësohet pikërisht prej gjarpërit. Por e gjithë kjo nuk mjaftoi për të çrrënjosur fenë rivale. Dhe për besimtarët e Baal mbreti Jeu vendosi për një zgjidhje përfundimtare: “Rojat i kaluan në teh të shpatës dhe i hodhën pikërisht në tempullin e Baal” (Sipas Librit të Mbretërve, 10:25).













Koncepti i Agustinit për mëkatin fillestar



Zhvillimi i doktrinës së mëkatit fillestar fillon me historinë e rënies së Adamit dhe Evës, ashtu siç tregohet ajo në kapitullin e tretë të librit të Zanafillës. Sipas kësaj, historia kur çifti i parë njerëzor e shkeli urdhërimin hyjnor për të mos ngrënë nga fruti i një peme të caktuar, Zoti i ndëshkoi me punë të rënda, vuajtje dhe vdekje. Fakti që edhe ne njerëzit e përjetojmë këtë ndëshkim është si pasojë e veprimit të çiftit të parë njerëzorë.

Pali e lexonte biblën hebraike si një tekst i mbushur përplot me parashikime, të cilat u realizuan gjatë jetës së Jezu Krishtit. Tek letrat e Palit kontrasti i fuqishëm retorik midis figurës së Adamit dhe Krishtit fillon me këto fjalë: “Prandaj, ashtu si me anë të një njeriu të vetëm mëkati hyri në botë dhe me anë të mëkatit vdekja, po ashtu vdekja u shtri tek të gjithë njerëzit, sepse të gjithë mëkatuan” (Romakët 5:12). Nisur nga kjo ai del në përfundimin se: “Në fakt, ashtu si nga mosbindja e një njeriu të vetëm të shumtët u bënë mëkatarë, ashtu edhe nga bindja e një të vetmi të shumtët do të bëhen të drejtë”. (Romakët 5:19).

Shumë studiues bashkëkohorë të Biblës e kanë vënë në dyshim legjitimitetin e mbështetjes së Agustinit tek pasazhi 5:12 i librit të Romakëve. Ata janë argumentuar me faktin se Agustini e ka keqkuptuar këtë varg për shkak se ai e ka lexuar atë në gjuhën latine dhe jo në gjuhën origjinale greke. Për rrjedhojë, Agustini e kuptoi pasazhin në fjalë sikur ai pohonte se përmes një njeriu mëkati hyri në botë dhe përmes mëkatit vdekja, në këtë mënyrë vdekja preku çdo njeri për rrjedhojë ai në mënyrë të gabuar hamendësoi se fjalia e fundit i kthehet një njeriu të vetëm, Adamit, gjë e cila dërgoi në përfundimin se mëkati i Adamit solli jo vetëm vdekje universale, por edhe mëkat dhe faj universal. Këndvështrimi i Agustinit për mëkatin fillestar është pranuar nga shumica e mendimtarëve të krishterë për më shumë se njëmijë vjet. Kjo ide ka një ngjashmëri të habitshme me konceptin e hershëm të ndotjes që i infekton njerëzit duke ardhur nga jashtë. Të krishterët shpesh e përshkruajnë sakramentin e pagëzimit, i cili është një ritual purifikimi, si një pastrim të shpirtit nga forcat e liga të mëkatit fillestar.