Shteti
Mosha
Pёr Aleksandër Moisiun ёshtё folur, shkruar e debatuar shumё. Pёr shumё kohё ai ka qenё objekti kryesor i gazetave e revistave nё fushën e artit skenik, ku komentet ishin tё shumёllojshme.
Pat kritika tё ashpra, nganjёherё dhe fyerje, por pat edhe objektivitet, simpati e dashamirёsi. Edhe miqtë e tij, kolegёt apo drejtuesit e teatrove, pёrcollёn shpesh në shtyp kujtime nga karriera e tij profesionale, aktiviteti si dhe jeta e tij private.
Dëshiroj të sjell këtu disa fragmente kujtimesh, kritikash, vlerësime nga jehona e shfaqjeve dhe e lojës së tij aktoriale, të panjohura deri tashti për lëxuesin shqiptar, pra ccfarë të tjerët kanë shkruar dhe folur për Moisiun duke filluar nga nëna e tij Amalia de Rada.
Në revistën “Die Komödie” që botohej në Vjenë, ku trajtoheshin problemet e jetës teatrore, vendosja e kontakteve të aktorve dhe artistëve austriak me pjesën tjetër të botës, ku publikoheshin talentet e reja e po ashtu kritikat e ndryshme, në numrin e saj 35, të vitit 1921 u botua një intervistë me Amalia de Raden, nënën e aktorit me origjinë shqiptare, Aleksandër Moisiut.
Gazetari e titullon këtë intervistë “Bei Moissis Mutter” (tek nëna e Moisiut). Mendoj se është interesante për lexuesin të njohë disa pjesë të kësaj interviste e po ashtu edhe shenimet personale të familjes që gjinden në arkiven e Teatrit Kombëtar Austriak, ku përfshihen edhe kujtimet e nënës, për mbretin e skenës Aleksandër Moisi.
Autori e fillon shkrimin me fjalët e Franz Molnár (1):
Ccdo ditë mund të jetë një festë e vogël Krishtlindjeje..... Vetëm se ju nuk mund ta kuptoni. Cdo ditë mundet që një grua e zgjedhur, të lindë atë që është “i shumëprituri”.... Që ta sjellë për ju, shumë orë e ditë mbi tokë.... Edhe kur Moissiu u lind, askush nuk e kuptoj që ishte një Krishtlindje e vogël...
Autori vazhdon: Mund të duket qesharake apo fëmijrore, por sa unë shkela te pragu i shtëpisë për të takuar zonjën Moisi, në një shtëpi plot dritë e mikpritëse, hoqa këpucët (me qëllim të mirë) dhe pata një ndjenjë mbrenda vehtes: ....ja.. toka e shenjtë...
Këtu nënë Amalia jeton me vajzat e saj, të cilat e rrethojnë atë me dashuri e kujdes. Kjo grua e pastër dhe e fortë në karakter, mban në muret e dhomave të dritëshme të shtëpisë, me qindra foto të djalit të saj TE MADH.... Në mëndyrë të pandërprerë, si frymëmarrja apo rrahjet e zëmres, të shoqëron në këtë ambient një ndjenjë mirësie e ngazëllimi nga prezenca e kësaj zoje e amvise shtëpie.
Nëpërmes toneve të zhurmave dhe bisedave ditore, duket se kumbon në kujtimin e saj në ccdo minutë, ai tingull i këndshëm i një zëri që është i veccantë dhe i papërsëritshëm, ai i Aleksandrit.
Me sy të mbyllur apo të hapur ajo arrin të perceptojë vetëm një figurë. Mendimet e saj sillen pa pushim në një rreth, e mbajnë një emër: Alessandro. Ditë e natë digjen për te qirinjtë, në altarin e dashurisë prindore.
Për nënën Amalia de Rada, Aleksandri si më i vogli ndër fëmijë ishte i përzgjedhuri i saj. Ajo e thërriste atë Sandro..
Në ccdo jetë njerёzore ndodhin gjëra të trishtuara, apo jo? – bisedon ajo me intervistuesin, por unë nuk duhet të ankohem për ccka kam pasur në jetë. Ju nuk mund të përfytyroni sa i mirë është Alessandro. Ai perpiqet të ndihmojë të gjithë, ai dhuron shumë, edhe aty ku nuk njeh....
Sandroja është mё i miri, asnjeri tjetёr (..në mes miliona njerëzve..) nuk ёshtё kaq i mirё si ai. Nuk flas më tepёr mbasi ai ёshtё djali im. Tё gjithё ato qё e njohin e dijnё kёtё.... gjysmёn e rrogёs qё merr ai e dhuron... ccdo njeri që i vjen, ai e degjon me vemendje dhe i jep... i jep sa mundet me vehte.
Kurr nuk e dëgjon të flasë apo të mburret për ato që jep...sikur ai vetë të ishte milioner.. Shumё nga ato që vijnë e genjejnё: njëri paraqitet si njё piktor i rёnё në fatkeqёsi, një tjetër tregon një “fatkeqësi” tjetër, gjëra që nuk janë aspak të vërteta. Ai beson dhe dishron cdo të mirë për njerzit.
Kur ndokush i tregon diccka të keqe, ai mundohet ta ngushëllojë duke i thënë: .... mos e beso këtë të lutem, kjo nuk mund të jetë e vërtetë, kjo është e gjitha një trillim... Ai dhuron shumë, më tepër secc duhet.... por ai duhet të mendojë edhe për të ardhmen e jetës së tij...ai ka një zemër të dhimbëshme e kjo nganjëherë më frikëson.
Dëshira e tij është që ti bëjë të gjithë njerzit të kënaqur e të gëzuar.. Qysh fëmijë ishte kështu, ka patur gjithmonë një shpirt të dhimbsur. Më kujtohet që kur shikonte ndonjë të rritur duke keqtrajtuar një kafshë, ai reagonte menjëherë duke e dënuar gjestin....ccdo krijesë e uronte dhe e bekonte Alessandron.
Ishte për tu habitur që ai nuk e vuante personalisht varfërinë që ne përjetonim....Dikur ne ishim e pasur. Burri im ishte tregëtare i njohur në Trieste. Ccdo ditë shkonin dhe vinin nga porti anije të ngarkuara me mallrat e tij. Alessandro ishte edhe femijë i bukur. Të gjithë e donin.
Talentin e tij e tregoj shumë heret, qysh i ri duke recituar pjesë nga Shakespeare .... dhe ne menduam që talenti i tij ishte në zërin e tij të kumbueshëm, prandaj e dergova qysh 16 vjec në Konservatorin e Vjenës. Po ai kishte një zë të mrekullueshëm. Kësaj i qëndroj edhe sot.
Kur i them që unë njoh vetëm dy zëra hyjnorë – ti e Caruso, ai tallet me mua dhe ja tregon këtë episod të gjithë të njohurve tonë.....unë dhe Caruso...dhe qesh me gjithë zemër. Por unë ju siguroj ju, që po degjuat djalin tim duke kënduar një këngë italiane, do të kënaqeni shumë, megjithëse me papjekurinë e rinisë ai e ka dëmtuar mjaft atë (zërin).
Pat një kohë që ai këndonte gjithë ditën me zë të lartë. Ne e ndigjonim me kënaqësi, pastaj i tërhiqnim vëmendjen që të ruante zërin, por pa sukses. Ai ndoshta do të ishte sot një këngëtar i madh. Unë zotëroj një gramafon dhe shumë pllaka ku djali im ka folur dhe kenduar, po ashtu edhe të Carusos.
Kur Alessandro udhëton larg, ky gramafon është argëtimi im. Për të gjithë familjen tonë Caruso është shumë i dashur, ai është një shok i mirë i djalit tim qysh kur u njohën bashkë në Paris. Na ka ardhur keq që Caruso vdiq i ri, ai ishte për ne si një pjestar i familjes.
Sa isha akoma e zonja të udhëtoj, shkoja me tim bir kudo dhe e kam parë duke luajtur në skenat e Berlinit e të Mynihut. Eshtë një fat dhe nder i madh për mua të shoh se si njerzit e duartrokasin, e duan dhe e nderojnë atë. E kam parë atë pothuajse në të gjithë rolet deri tani, por tek Fausti akoma jo e po pres me padurim javën tjetër ta shoh në këtë rol.
Askush nuk di më mirë se unë se si ai ndjehet kur luan në skenë. Zemra e tij vajton me të vertetë se bashku me rolin, prandaj ai depërton në shpirtërat e njerzve që e shikojnë dhe i bën të lotojnë. Mbas shfaqjes ai vjen në garderobë i lodhur, i cfilitur, krejt i pafuqishëm sikur ai vetë të kishte përjetuar fatin e personazhit të tij.
Në dokumentet e familjes që gjinden në arkivë me mbishkrimin – “WAS DIE FAMILIE SAGT” (Cfarë thotë familja), nënë Amalia kujton të birin me këto fjalë:
Qysh fëmijë ka pasë deshirë të luaj teatër, ndante gjysmën e dhomës me perdet e shtëpisë dhe fillonte të këndonte dhe të bënte Othellon.
Më pas dilte të mblidhte nga 2 Kreuzer....Kur ishte i ri dhe ju dha mundësia të luante rolin e Hamletit, e provonte rolin në shtëpi, me shumë këmbëngulje e pasion, saqë nganjëherë nga furia e lëvizjeve përplasej në muret e dhomës, që ishte shumë e vogël....bile një herë kaloi nëpërmes Stadtpark- ut (parkut të qytetit) duke provuar me gjithë shpirt e ndjenja të zjarrta monologun e Hamletit.
I rrembyer nga atmosfera e rolit që përjetonte, nuk kuptoj që njerzit filluan ti shkonin pas ...një ...dy ...pastaj një grup...në fund të pjesës, kur i pa, filloi të skuqej e të turpërohej.....
Amalia tregon se u zemërua shumë me te kur ai shkoj vullnetar në front të luftës në Francë, bile i shkruajti atij disa letra “të forta” ku e shante me fjalën “Du Boche” (fjalë që francezët e përdornin për të fyer krenarine e ushtarëve gjerman) ...kur të kthehesh do flasim bashkë..., por kur ai u kthye mbas një periudhe burgu dhe spitali, si gjithmonë i qeshur, ajo nuk tha asgjë, por vetëm qante nga gëzimi së bashku me te...
Në shkrimet e tjera që do të vijnë më pas, kam rezervuar për lexuesin shqiptare kujtimet e motrave të Aleksandrit, gruas së tij aktores Johanna Terwin, si dhe të miqve të tij Stefan Cvajg, Franz Kafka, Luigji Pirandelo....
SHENIME:
Franz Molnár: Shkrimtar dhe publicist hungarez (1878 – 1952)
24/2/2023, 00:58 nga Kledja