SI E LEXOVA POEZINË E SHEFQET DIBRANIT




Shkruan: Arif Molliqi



Kam përshtypjen se për ta kuptuar funksionalizimin e poezisë brenda një libri poetik, atyre poezive duhet t´u rikthehesh së rilexuari, ose thënë ndryshe; duhet i´i lexosh për së dyti herë. Ngase tek atëherë do ta kuptosh se çfarë ndikimi ka poezia në ndjenjën e një lexuesi. Ky rilexim, si të themi (është mendim krejt personal), të mundëson që vargjeve poetike t´ua gjesh lëvizjen ose, t´ua kapësh thelbin funksional që autori i ka ushqye fjalët, e ka ushqye shpirtin deri në qetësim gjithmonë përmes imazheve – imagjinatës dhe metaforës.
"Është e ditur se poezia ka ndikim më shumë se çdo art tjetër me fuqinë e saj, vepron në të folurit dhe në ndjenjën e tërë kombit" (Eliot).
Edhe tek rileximi i poezive të Shefqet Dibranit në librin “ËNDËRR E NJËJTË, TOKË TJETËR”, botoi “Qendra e Kulturës", Podujevë, 2007, si refleks shumë i detyrueshëm i meditimit, më afroi kënaqësinë për ta kap, për ta thithë poezinë e Dibranit ashtu siç e kam akceptuar unë. Mirëpo, i gjithë ky mendim (a meditim) jo rrallë më mbeshtjellëj me një mister, me një ndjenjë shpirtëror, që shoqërohet me një koncept filozofik racional, por më shumë me një sentencë lakonike që të shtynë me besuar se poeti u bënë një qasje, herë – herë kronikave të zhvillimeve të përditshmërisë se dhembshme: “...Blej në shitore ato që i blejnë të tërë/ Puthemi në rrugë e ndër sheshe/ Sa për t´u dukur të moderuar/ Lahem në banjë publike pa brekë...”, dhe, “Keni folur gjuhën tuaj, kur mbi dritare/ Perdet i keni lëshuar?-...“, ("Në një zyre integrimi” faqe 13).
Me këtë poezi mjaftë të trishtuar fillon ky libër me poezi, dhe se, nga vet protokolli metaforik, zgjidhet enigma për plagët që ulërijnë ideshëm brenda shpirtit të mërgimtarit kur ai vetëm brenda katër mureve e ka të drejtën për ta folur gjuhen e vet. E, në këtë furtunë dhimbje, a brenge, a proteste, është një hapësirë tematike që lë për t´u biseduar shumë. Nuk mund të mos themi se kjo është ajo që quhet “funksionalizimi i poezisë”, ngase, për të plotësuar krejt atë që e thotë poeti, nuk e thonë as më fjalime të tëra, nuk mund të përfitohen efektet e dëshiruara, ose, porosia e esencës; pse perdet i kemi lëshua, e thotë ky varg. Tashmë, poeti ka mundur që gjithë kohën të shkruaj, të flas për kurbetin si plagë e rënd, të vajtoj për integrimin si diçka që e bën asimilimin kulturor e kombëtar të mërgimtarit, ka mundur ti numëroj njëmijë e një të zeza që sjell kurbeti. Por, jo. Poeti e thotë: “Unë do të iki nga kjo botë biri im/ Po të lë ty se ku as vet nuk e di “, (faqe 27).
Më këtë poeti ka thënë gjithçka. Ai e di se ku po e lë të birin, në vend të huaj. Por ketë e ka thënë natyrshëm, duke na i kujtuar shpërfilljet (që aq shpesh ngushtohen qëllimisht), edhe atyre të drejtave universale të njeriut se, çdo popull ka të drejtë ta përdore gjuhen amë. Derisa, integrimin poeti e kupton si diçka të paarritshme: “Derisa uji të kthehet përpjetë/ Emigranti s´do ta rregullojë integrimin e vet”, (faqe 18).

Shefqet Dibrani

Por, emigranti nuk mund të integrohet sado që janë ato “të drejtat universale për njeriun” por që interpretohen – ekzekutohen, brenda vet shoqërisë njerzore ashtu siç i konvenon “njeriut – pushtetit” duke mos ia mundësua emigrantit ta bëj “integrimin e vet”. Kjo është një temë e ndjeshme aq e prekshme, aq e padefinuar në logjikën e zyrtarit dhe ligjdhënësit sa vetëm poetin e shqetëson në funksionin e shpirtit të tij, ngase vetem poeti është i ndishëm në këto raporte.
Në këtë sfond autori perceptimin e dhembjes e ngrit në stadin filozofik, si një mesazh që mund të kujtohet edhe si amanet (a testament), e ku mund të interpretohet edhe si dashuri e poetit që herëdokur ta kthejnë në vendlindje: “ ... ky mërgimtar/ pat shkuar herët që fëmijë/ u kthye vonë në pleqni/ për fshat e fis, miq e shokë/ u kthye me u çlodhë... “, (“Fjalë e thënë për fund” faqe 30).
Shikuar realisht, Dibrani jetën e vet, thënë ndryshe, dhimbjen e vet që s´është edhe aq personale por e gjithë njerëzishme, e shfrytëzon urtë e butë, pa ndonjë egërsim të tepruar, pa retorikë dhe, pa klithje të përditshmërisë sonë folklorike, por e shfrytëzon metaforën për qëllime estetike duke hyrë në esencën e asaj që e kërkon poezia në kohën që jeton autori. Ky edhe është shpirti i poezisë në kuptimin artistik dhe stilistik. Ky lloj motivi tematik nga e sotmja reale në një realitet letrar, poezisë i ka dhënë shije artistike, kurse nocionet poetike i ka shtjelluar sipas kodeve filozofike, ndoshta mund të themi kodeve empirike (përvojës dhe praktikës) ngase ai ka kaluar ose kalon nëpër situata të tilla. Kjo e bën natyrën e poetit më të pranueshme dhe si karakter më të qëndrueshëm duke bart mesazhe të forta, porosi të qarta, sado që “mohimi i mohimit”, te poezia “Të kundërtat” (faqe 35.), për pak sikur na detyron të mendojmë ndryshe: “E kundërta e prehjes/ Është ëndrra e trishtë...”. Por, mendoj se duhet me i dhënë të drejtë autorit i cili mendon se: “Kundërshtimi i besës/ Është një plumb në pritë.”
Ky varg (poetik), metaforë e të menduarit na bënë për të besuar, se poetin gjërat e tilla e shqetësojnë duke i shkaktuar dridhje tek shpirti i tij. Prandaj poezia e Sh. Dibranit, është poezi tipike e mendimit të thellë, përkatësisht poezi e tematizimit dhe shprehimësisë logjike. Ngase disa nga poezitë që i rilexuam (ndoshta edhe nga tri – katër herë) na shtynë për të besuar se koncepti i poezisë që ai krijon, sikur ka marrë konotacione të poezisë me një logjikë filozofike, ku poeti e provokon mendjen e lexuesit duke e detyruar atë të mendoj vetem për te, e shtyn të kërkoj edhe mesazhin alternativ, për idenë e dyfishuar dhe porosinë filozofike: “Dashuro o njeri dashuro/ Se gallatë është vetë jeta” (faqe 44).
Pra, është ky trinom i jetës se njeriut; dashuria, jeta dhe gallata (zhurma), të cilat autori qëllimisht i ka lënë pezull për të nxit lexuesin për ide të reja, alternativë mendimi dhe meditimi: “se ëndrra të duhet/ që parajsën ta bësh në këtë botë”. E gjithë kjo do të thotë se Sh. Dibrani poezinë e shkruan bashkë me lexuesin e vet, ngase bashkë me ata, edhe të pazbërthyerën, në esencë e zbërthen. Si duket, interesi i tij kryesor mbetet ripunimi i mendimit poetik. Pse? Sepse simbolika e poezisë së Dibranit është e kapshëm, ashtu sikurse edhe mendimi i tij i shtruar në vargun poetik, andaj lexuesi edhe ka dëshirë të bashkëjetoj me te.
Tjetra që gjeta pas rileximit të poezisë së Sh. Dibranit, është se ai nuk është poet i vargut abstrakt, i vargut të pakuptimtë që rendisë fjalë e fjali pa domethënie, diçka që i iriton lexuesit, ai thjeshtë është krijues i vargut që dëshiron ta krijon natyrën e vet poetike, duke pas si kriter qartësinë dhe porosinë. Por kjo qartësi, kaq e kapshme dhe ky varg kaq depërtues e bëjnë këtë tip poezie më të lexueshëm, mbase nxjerrin mesazhe shumë të qarta.
“Po vrastarët/ Dashurinë vranë një ditë...”, ose “Në parlament doli një ligj kundër urrejtjes/ Dhe asnjë ligj që bën dashurinë”, ("Rehabilitimi i dashurisë" – poetit Visar Zhiti, faqe 54.)
Këtu çdo gjë me duket e qartë kur në parlamente nxjerrin ligje kundër urrejtjes e asnjë ligj që bën dashurinë. Po sikur të ekzistonte dashuria e mirëfilltë, s´do kishte as kuptim urrejtja.
Fill pas kësaj poezie kushtuar poetit Visar Zhiti, i cili jetën e kaloi nëpër rrathët e ferrit, erdhi një poezi tjetër që e lexova disa herë dhe më impresionoj. Ishte poezia “Vajza nga Shqipëria”, (faqe 55.). Më pak fjalë, me tri vargje është thënë një kuptim shumë i gjerë. Këtu ka ardhur në shprehje ajo simbolika, metafora, alegoria por gjithsesi edhe elementi filozofik i poetit: “Një vajzë nga Shqipëria më tha vëlla/ Dhe puthja ngriu në buzë/ Si cigarishte kristali”
Prandaj, mbresa për këtë poezi nuk ka mbetur vetëm si diçka e shkruar me kujdes, por lë për të interpretuar esencën e meditimit të ndjenjës si kategori komplekse e poezisë.
Shefqet Dibrani si duket të gjitha poezitë i ka të përzemërta ngase të gjithave iu ka kushtua kujdes të barabartë, me mendime meditative. Nuk është poet i shablloneve, çka do të thotë se, në këtë rrafsh, të gjitha poezitë i bën të kapshme si porosi, lënë mundësinë e shumëkuptimësisë dhe dendësisë së mendimit poetik. Gjithçka që është e tepërt në poezinë e tij, jofunksionale, vet autori e ka gëdhendur duke e lënë në fund thelbin e fjalës poetike për lexuesin.
Ndonëse në një cikël të librit të tij vërehet toni biografik, janë disa poezi që janë bartje të impresionove, të mendimeve, të përvojave, të ideve, të “hamë – hameve” që e kanë ndjekur autorin apo ngjarjeve që është përplas pa dëshirë autori. Megjithatë nuk mund të thuhet se poezitë e tija janë një ditar ose një kronikë. Ato më tepër janë një lloj proteste ndaj dukurive të këqija të njeriut apo rrethit shoqëror. Janë groteskë që herë -herë shndërrohen në satirën dhe humorin e zi. Poeti si vrojtues i kësaj shëmtie arrin që veprimet e një karakteri të ultë ti artikulon përmes poezisë: “Më ndoqën gjithnjë në agun mëngjesor/ Dhe në muzgun e vonë/ Sepse nuk e urreja askënd/.../ Më ndoqën edhe nëpër dritën e diellit/ Edhe nëpër syrin tënd/ Sepse askujt nuk ia bëra gjëmën”, (“Hienat”, faqe 81), dhe “ Shpenzova kohë dhe nerva/ Që një qen ta bëja shok”, (“Unë dhe qeni” faqe 105). Ose, lexuesi i vëmendshëm mund të mendoj se element biografik vërehet tek një cikël më poezi, ku si kredo i tyre është ky varg: “M´ka vra buka/ Që kam shtruar për Njeriun e pabesë/ Oh sa i pabesë”, ("Prangat” faqe 109).
Pastaj plotë më xhevahir të groteskes dhe me sarkazëm janë edhe poezitë; “Unë dhe qeni”, “Leli”, “Dialog për fajësinë”, “Prangat” , “Në gjyq”, ”Gjyq në Zürich”, “Pështyrje”, dhe disa poezi të tjera që mendojmë, i gjithë dufi dhe mllefi sikur rrumbullakohet kur thotë: “O Zot ku të pështyj më/ Se më pështyhet o Njeri”
Poezitë, “Shekulli në mes inicialeve “V.ZH.” (faqe 85.), “ Për fjalën e lirë - Xhemail Mustafës” (faqe 95.), “Nona ka të drejt me qa për djalin e vet - Pran shtatores së Sali Çekajt”, “Baladë për Ibrahim Rugovën”, dhe “Misionari i Paqes - Ibrahim Rugovës”, janë poezi të veçanta që kërkojnë një qasje të veçantë. Edhe pse i kam lexuar njëherë, dy herë tri..., ato poezi, që për mua janë poema, kanë një jetë të tërë dhe një histori poetike që çdo poet do të dëshironte të arrinte n´atë lartësi.

Shefqet DIBRANI: DASHURIA LIND BASHKË ME POEZINË
DASHURIA LIND BASHKË ME POEZINË


Sevdije Rexhepi “SIMFONI E HESHTUR”, poezi, botoi “URA”, Gjilan 2003, faqe 64.

Poezia e Sevdije Rexhepit ngjallë emocione lirike të cilat sikur pa dashje rikujtojnë zymtësinë e një vjeshte e cila pa mëshirë i ka zhveshur pemët nga frutat e tyre, kurse gjethet era e ftohtë ua ka përplasur ndanë rrugës... Poezia e Sevdije Rexhepit është një tip i poezisë lirike, por që ka edhe imazhe të theksuara metaforike, duke e bërë poezinë dhe autoren më të ndjeshme, më përjetuese dhe më melankolike: “Ditë vjeshte.../ Bie shi i ftohtë ngadalë/ ..../ Diçka të qetë s’më lë?.../ Nuk e di pse shpirti im nuk pushon,/ Pse nuk fle?!”, (faqe 5).

Sevdije Rexhepi i takon brezit më fatkeq të krijueseve dhe krijuesve letrarë që ka pasur Kosova, ngase ajo ka bërë një rini të pa rini. Tërë shkollimin e saj e ka kryer nënë rrethanat e aparteidit klasik që ishte mbërthyer Kosova. Ajo nuk ka pasur rastin as t’i shijoj dhe as t’i përjetoj aktivitetet dhe angazhimet kulturore që i ka kudo rinia studentore, as kurrë nuk ka pasur rastin të bëjë një bujtje në konviktin dhe as të hajë një shujtë të ngrohtë në mensën e studentëve. Por: “Në këtë ditë të pakohë/ Në pikën e njëjtë qëndroj/ Mbi valët e momentit mundohem të fluturoj/ Bashkë me kohën që nuk pret”, (faqe 10).
Ajo, e mbrusur me idealin për të ardhmen e saj, sikur nxitoi t’i ikte jetës studentore, që për brezin e saj ishte më shumë se torturë, të paktën nga bastisjet e policisë serbe nëpër të të ashtuquajturat “shkolla – shtëpi”. Gjatë gjithë shkollimit të saj, privilegjet që i kishin kudo studentet nëpër universitetet botërore, shqiptarëve u ishin mohuar krejtësisht, dhe krejt natyrshëm vargjet që poetizohen si sinonim i erërave të ftohta, të vjeshtës a dimrit, shirat që binin pa pra, e pa reshtur, personifikojnë personalitetin e studentes kosovare në ato rrethana kur Sevdija u shkollua. “Kjo erë e ftohtë dimri/ Shprish pa mëshirë flokët e mia/ E më mbyll sytë si për inat/ Me pluhurin e qytetit tim,/ .../ A thua, cili do ta triumfojë dëshpërimin?/ .../ Në heshtje lexojnë vuajtjet e njëri-tjetrit,/ .../ Për një ditë të ngrohtë, pa erë.”, (faqe 6).
E vetëdijshme për gjendjen që mbretëronte në atë kohë, ajo me sukses i sfidoi vështirësit e kohës për të marrë më vonë epitetin e një intelektualeje e cila me vetëdije ka regjistruar kohën e saj të rinisë e të studimeve nën një pushtim, siç thamë klasik dhe tejet primitiv. Poetja ka vazhduar rrugëtimin e saj “Nëpër shtigjet e panjohura/ Që kurrë më parë shkelur si ka(m)/ Por erdhi stuhia/ E mori gjithçka me vete...”, (faqe 13). Pikërisht ishte kjo vetëdije krijuese, si indikacione që më rikthyen për të rikujtuar (edhe një herë) atë kohë të trishtët, që mos ia pafsha askujt, pa le femrës e studentes kosovare, veçmas një intelektualeje që tashmë është edhe poete, siç e kemi rastin me Sevdije Rexhepin dhe lirikat e saj: “Ky shi që bie e nuk ndalet dot/ gëlltit pa mëshirë orët e kësaj dite/ dhe e mbështjell me monotoninë e saj...”, (faqe 15). Ndërsa beftësia e këtyre lirikave, dhe sidomos tendenca e përhershme për t’iu dhënë një sharm lirik, sa të dëshirueshëm po aq edhe të pranueshëm, japin një nuancim personifikues, poetik e letrar, duke e bërë këtë poezi edhe më të pranueshme.

PIKAT E SHIUT
Sa shumë pika
Në dritaren time
Nuk mund t’i numëroj
Dhe as që mundohem fare
Bien shumë ngadalë
Dhe qetë-qetë rrëshqasin
Deri në pakufi
Ngase fundin e këtij udhëtimi nuk e di,
Sodis me kureshtje
Humbëm në thellësinë e imagjinatës sime
Papritur ylberi shfaqet
Dhe në dritaren time troket
Faqe 18.

Dhe, tani pas kaq e kaq vitesh, mund të mendojmë se autorja: nëse jo qëllimisht, biles në mënyrë spontane i paska regjistruar ato fenomene të cilat kanë lënë gjurmë në vetdijen e saj krijuese. Kjo poete dhe brezi i saj, jo vetëm që përballuan një apartaid klasik, por pritën e përcollën luftra të ashpëra, pikërisht atëherë kur ishin në një lloj embrioni krijues “sepse sa herë që bën(j) hapin e parë/ takuan(oj) edhe udhëkryqet e saj”, (faqe 27), kurse jeta me të papriturat e saj vinte pengesat e saj si një “erë e ftohtë fryn/ ditë e marrë marsi/ më mërdhin zemrën/ ngase nuk e di...”, (faqe 19).
Mbarimi i luftës do ta gjenë Sevdijen dhe brezin e saj, dik pa shtëpi e katandi, të tjerë pa të afërmit e të dashurit, e përgjithësisht Kosovën pa institucione të konsoliduara shtetërore e kulturore, dhe pa ndonjë vizion e ardhmëri të qartë. Sado që Kosova tashmë e kishte fituar (bile?!) lirinë e të shprehurit, ky vend edhe sot e kësaj dite mbetet pa një brezë që mund të mendohet si elitë e re krijuese.

PSE SOT... KËSHTU?
Ndoshta pse diell nuk jam
E të lëshojë rrezet
Pse s’mund të shndërrohem në re, në shi
Të shpërndaj freski
Apo pse jam dikush tjetër
Se gjithçka që ndiej vë në letër
Apo pse jam shumë e marrë
Që pëlqeva në shikim të parë
Ndoshta pse i besoj çdo fjalë që shkruan miku
Që rrjedhin nga brendësia apo kotësia
Nuk e di
Por e di se sot ndihem si fëmijë.
Faqe 23.

Jo vetëm rasti i Kosovës, por i të gjitha vendeve që kanë kaluar tranzicionin politik me kaq dhembje, kanë mbetur pa një brez, pasi siç thotë maksima filozofike “revolucionet i hajnë bijtë e vet”, por në atdheun tonë kemi mungesën e disa brezave krijuesish për shkak të rrethanave që i përjetoi ky vend dhe ky popull. Kurse Kosovës edhe sot e kësaj dite i mungon një brez elitë që do ta përfaqsonte me dinjitet krijimtarin letrare të dekadës së fundit të shekullit të kaluar dhe këtë dekadën e parë të këtij shekulli që sapo kemi hyrë. Megjithë rrethanat e kohës, Sevdije Rexhepi arriti të konsolidohet dhe të formsohet si poete, duke u paraqitur me përlmbledhjen e saj të parë poetike “Simfoni e heshtur”.

SIMFONI E HESHTUR
Ditë vjeshte...
Bie shi i ftohtë ngadalë
Nuk dëgjohet tjetër veçse ushtimë dhe ritëm
Të shndërruar në melodi që përsëritet
Me nota nostalgjike
Deri në mbarimin e kësaj simfonie
Mendoj,
Kujtoj,
Dhe pyes mendjen:
Pse diçka të qetë s’më lë?...
Nuk e di pse shpirti im nuk pushon,
Pse nuk fle?!
Faqe 5.

Përmes metaforës së “simfonisë” ajo mëton të imponohet si një poete që nuk rri në heshtje sado që në pjesen e dytë të titullit sinonim ka heshtjen. Përmes kësaj heshtje poetja ka mëtuar të sjell mesazhin e të gjithave rrapëllimave të ditës të cilat me tërë ato kufizimet e shumta, sikur tregojnë se ajo ka pasur një mungesë jete. Por, duke sfiduar tragjiken kolektive dhe atë individuale, ajo ka sëndertuar konceptin e veprës që marret me fenomene dhe devijime që e dëmtojnë një shoqëri të tëre: “Dhe më përkujtojnë rrugën e nisur nga Ti/ Me fjalë falso...”, (faqe 32), “Topi ishte në anën tënde/ Më propozove të luaj/ Edhe pse rregullat e lojës/ Nuk i dija/ Kur fillova të mësohem/ Të luaj më mirë/ Godite aq fort/ Sa...”, (faqe 35), diku tjetër poetja shprehet edhe më me zemërim si ta zëmë në vargjet që po citojmë: “Ti ndoshta i ke dhënë zemër dikujt tjetër/ E këta rreshta do të gjejnë ngushëllimin/ Ku tjetër, pos në letër!...”, (faqe 48). Duke e kundruar fenomenin e lënies, braktisjes e të fjalës peng për pritje të gjata, poetja me mjaftë mllef e pëlcet durimin: “Zëri yt më vjen nga larg/ Si një ushtimë.../ Ç’thua ti?/ Të pres dashurinë tënde/ O të nis kërkim të ri?!”, (faqe 53).
Poezia e Sevdije Rexhepit imponohet me një qasje reale, ofron mesazhe aktuele me prirje sforcuese edhe në aspektin kualitativ. Pa dyshim poeza e Sevdijes është produkt i rrethaneve që kaloi kombi ynë, është vet shtrati i këtyre venerimeve letrare, ku ka bërë përpjekje për të regjistruar fenomenet dhe ngjarjet që kanë ndodhur rreth dhe në unin e saj. “Shtegtimi është aq i ngadalshëm/ Nëpër valët e jetës/ .../ Nga ndrojtja nuk zbehem/.../ nëpër gjurmët e mia të arrish/ Në pikëqëndrimin ku unë pres...!”, (faqe 54).
Pavarësisht nga ajo që thuhet se poezia është intime, poezia e Sevdijes sikur kalon këtë eviniment pasi ajo ka thënë edhe të përgjithshmen e atyre, përkatësisht ka përshkruar me sinqeritet realitetin shoqëror e politik, dhe atë historik që kaloi kombi ynë, për t’u bërë si një “flluskë bore që pret lindjen e një të nesërmeje të re”.
Më shumë se sa një poezi estetike, kjo poete ka bërë përpjekje që lexuesit të saj t’i sjell një poezi etike e cila me indikacione të theksuara merret edhe me fenomenet që kenë qitur krye viteve të fundit. Sidomos në Kosovën e pas luftës ku atë vend të çliruar nga një pushtues i egër klasik, e kanë pushtuar kulturat e gjithë universit tokësore, dhe kjo ka ndodhur në kuadër të misionit për të ruajtur paqen politike.
Natyrisht, Sevdija është e vetëdijshme për misionin që ka; qoftë si poete, qoftë si intelektuale, po më shumë si një femër e emancipuar. Vetëdija si një nocion etik e lidh më shumë autorën me fatin tragjik dhe historik që kaloi kombi ynë. Pastaj angazhimet e saj letrare lidhen edhe me lëvizjet e shumta soc-kulturore dhe me pasojat e rrëmujes e rrëmetit që kalojnë të gjitha shoqërit në konsolidim politik, shoqëror e kulturor. Por, poezitë që ua kushton: gjyshit-babokit, nënës dhe babait dëshmojnë për një etikë kulturore e letrare karshi etërve që na sollën deri në të tashmen tonë të gëzuar.
Shikuar nga ky prizëm mund të themi se poezia e Sevdijes është zë i lidhur me lëvizjet që kalon koliktiviteti i vet nacional dhe ai kombëtar, tamam siç potencuam më parë, poezia e saj është e lidhur ngusht me fatin dhe tragjikën historike dhe atë sociale të kombit tonë. Duke lexuar poezinë e Sevdijes, vërejmë se ajo si autore thellë e ka kuptuar procesin e sëndertimit të koncepteve, dhe lehtë e ka pranuar jetën si një proces në përpunim e sipër, kurse shoqërin e përdor si një argument për t’i pasqyruar ndryshimet etike e psikike që po i bënë kombi ynë.
Fryma lirike e kësaj poezie, sikur paraqet dramen reale të femrës në shoqëri e cila për ditë e më shumë përballet me nënçmimin, përbuzjen dhe injorimin dhe këto fenomene ajo më shumë i ka ndrydhur e shtrydhur si ndjenja personale të cilat vazhdimisht shoqërohen me pika të ftohta uji, shiu, a erëra të ftohta vjeshte e dimri, fate këto që nuk e lënë atë të dalldiset si një poete pa koncept, madje duket se këto rrethana atë më shumë e kanë detyruar të preokupohet me të qenit pjesë e shoqërisë në ndryshim në njëren anë, dhe në anën tjetër për t’i dhënë koncept real jetës dhe poezsisë së saj.

JAM KËTU
Nëpër agimet e para
Kur rrezet ballin tim lëmonin
E më zgjonin
Eca ngadalë nëpër vite
Dhe thura vargje
Të mbështjella me ëndrrat e mia

Kur qielli ishte i ngrysur
Retë pa mëshirë luftonin
E sillnin shiun rrebesh
Pas këtij rrugëtimi me shtrëngata
Bashkudhëtare me ylberin u bëra
Ia fala ngjyrat e arta
Dhe ngrohtësinë e diellit...

Sot sërish jam këtu
Në këtë Tokë
Me Ty...
Faqe 60.

Vëllimi poetik “Simfoni e heshtur” i Sevdije Rexhepit jep indikacione të mjaftueshme për të kuptuar se autorja ka sens poetik, ka ideshmëri dhe ka stil për të prekur fenomene a dukuri interesante. Dhe padyshim me një kujdes paksa më të shtuar në aspektin estetik dhe figurativ, ajo mund të ndertoj një varg edhe më të qëndrueshëm, dhe karshi kësaj mund të profilizoj stilin e saj krijues, për t’u bërë pastaj një poete e kërkuar dhe admiruar.


St. Gallen/Zvicër, tetor 2009.

Letërsia shqiptare në diasporë


Nga : Ramiz Dërmaku
Nuk duhet harruar se edhe ata janë pjesë e gjenit tonë


Ramiz Dërmaku

Kur flitet për letërsinë shqiptare, kurrsesi nuk duhet harruar se krahas asaj që zhvillohet në trojet tona etnike, ajo zhvillohet e vazhdon të mbijetojë edhe në diasporë. Në mërgim zhvillohet një letërsi e brishtë që lind e rritet me angazhim të sinqertë në disa vende të botës ku kanë emigruar dhe vazhdojnë të emigrojnë breza të tërë bashkatdhetarësh tanë. Nuk duhet harruar se edhe ata janë pjesë e gjenit tonë. Nuk duhet harruar se midis tyre ka edhe intelektualë të shquar, talentë të vërtetë, krijues të palodhur, pasardhës të denjë të Bardhit, Budit e Bogdanit, De Radës e Serembes, Fishtës, Konicës e Asdrenit, të cilët përfaqësojnë atë pjesë krijimtarie që quhet letërsia shqiptare në diasporë. Në këtë kuptim, letërsia bashkëkohore shqiptare po zhvillohet edhe në mërgatë, Langsam aber sieher, siç thonë gjermanët, ngadalë por sigurtë. Është koha të flitet për të zërë vendin e duhur edhe letërsia kombëtare shqipëtare në diasporë. Pavarësisht nga zhvillimet që po përjeton letërsia shqipe në Shqipëri, në Kosovën Lindore dhe atë Perëndimore, në Maqedoni, Mal të Zi e Çamëri, ajo po zhvillohet edhe në vatrat mërgimtare të diasporës shqiptare.
Zhvillimet e kësaj letërsisë ndërlidhen me Italinë, Greqinë, Rumaninë, etj. Ndërsa në grupin tjetër veprojnë mërgimtarët tanë në Gjermani, Shtetet e Bashkuara të Amerikës, Australi, etj. Zhvillimet më të rëndësishme të letërsisë shqiptare në diasporë lidhen me Rumaninë dhe Italinë, aty ku jetojnë rreth një qindmijë arbreshë që flasin gjuhën shqipe. Në përgjithësi, mund të thuhet se, para De Radës së shekullit 19-të, një përlindje e vërtetë e letërsisë arbëreshe ndodhi diku rreth fundit të viteve ’50, kur dhe nisi të botohet revista “Shejzat” nga Ernest Koliqi në Romë. Këto organe ndikuan në rritjen e një brezi krijuesish që shkruan në arbërisht. Një pjesë e këtyre tribunave të shtypit arbëresh shërbyen edhe si shtëpi botuese, duke publikuar shumë vepra letrare në të gjitha zhanret. Përfaqësuesit më të rëndësishëm të diasporës arbëreshe janë: Françesk Solano (1914), i njohur me pseudonimin Dushko Vetmo, i lindur në Kozencë. Pas një periudhe të gjatë qëndrimi në Argjentinë Urugai dhe Kili, ku dhe shugurohet prift. Ai u kthye në vendlindje. Solano është poet, prozator, dramaturg dhe publicist. Veprat e tij më të rëndësishme janë: “Burbuqe t’egra”, poezi 1946, “Shkretëtira prej gurit”, dramë (1974), “Tregimet e Lëmit”, etj.
Përveç Antonio Bellushçit, shquhet Domenico Bellizzi, prift nga Frasnita, i njohur me pseudonimin Vorea Ujko, është një ndër trashëgimtarët më të denjë të Zef Serembes. Ai me poezinë e tij arriti nivele të spikatura të ligjërimit poetik, veçanërisht me veprat: “Zgjimet e gjakut”, “Këngë arbëreshe”, “Hapma derën zonja mëmë” etj. Karmell Kandreva (1931), poet, bartës i identitetit kombëtar me anë të një ligjërimi poetik origjinal si dhe luftëtar i angazhimit social të arbëreshëve në ruajtjen e gjuhës dhe kulturës origjinale, ka shkruar trilogjinë poetike: “Shpirti i arbërit rron” etj. Vetëkuptohet që letërsia arbëreshe ka edhe të tjerë shkrimtarë, breza më të rinj dhe vazhdon të luajë një rol të rëndësishëm jo vetëm në diversitetin kulturor shqiptar, por edhe atë italian, siç janë Vitore Leka, Ksenofon Dilo, Ismail Iljasi, Mardena Kelmendi…
Një tjetër vatër e rëndësishme historike, ku ka lulëzuar krijimtaria në gjuhën shqip që në fundin e shekullit XIX dhe ku jeta kulturore e elementëve të idealizmit shqiptar ka qenë dhe është edhe sot është Rumania. Përfaqësuesi më i rëndësishëm me origjinë shqiptare ishte Viktor Eftimiu (1889-1972), autor i mbi 100 librave të shkruara e botuara në gjuhën rumune. Mjaft prej veprave dramatike të tij janë ndërtuar mbi bazën e motiveve shqiptare e të fëmijërisë së tij në pllajet e vendlindjes. Në Rumani me mjaftë sukses vepron poeti patriot, publicist dhe ambasadori i kulturës shqiptare të diasporës sonë, Baki Ymeri, dhe jo vetëm ai, por edhe Xhelku Maksuti, Luan Topçiu, Kopi&Arfian Kyçyku etj. Po aq e rëndësishme sa dhe Rumania në pikëpamje të jetës kulturore shqiptare mbetet edhe Bullgaria, ku janë shfaqur organizime të hershme të komunitetit shqiptar. Një figurë që vlen të merret në konsideratë nga njerëzit e letrave shqipe ishte Thoma Kacori, i cili shkroi në shqip disa romane e vëllime me tregime.
Në vatrat e reja të zhvillimít të letërsisë bashkëkohore shqiptare hyjnë ato vende në të cilat emigruan për motive kryesisht politike një pjesë e shkrimtarëve të talentuar shqiptarë, duke mos u pajtuar kurrë me diktaturën komuniste të Titos dhe Enver Hoxhës. Një nga shkrimtarët e diasporës me peshë më të madhe që jetoi e krijoi në Gjermani, është i madhi Martin Camaj (1925 – 1992). Vepra e tij hyn në fondin më të shquar të letërsisë bashkëkohore shqiptare. Në Shtetet e Bashkuara të Amerikës zhvilloi veprimtarinë më të madhe studimore e letrare Arshi Pipa (1920-1997), një ndër punëtorët më të mëdhenj të letrave shqipe, intelektual i shquar, poet, përkthyes, studiues e polemist. Edhe në studimet letrare, sociologjike e politike me vepra të dorës së parë, ku operoi me metoda moderne studimi. Nuk duhen anashkaluar as dija krijues të zellëshëm të mërgatës sonë në Amerikë, Belgji, Zvicër, Suedi, Norvegji, Danimarkë, Austri, Greqi, si Kozeta Zylo, Sadulla Zendeli Daja, Sokol Demaku, Ismet Hasani, Ramiz Kuqi, Besnik Lajqi, apo Martin Çunin, Jeton Kelmendin, Neki Lulajn, Pal Sokolin, Skënder Sherifin, Arif Molliqin, Anton Markun, Dedë Preqin, Skënder Krasniqin, Ylli Dilon etj.
Në vatrat e reja të diasporës shqiptare, po krijohet edhe një shtresëzim i vonshëm krijimtarie letrare, që daton pas vitit 1990, kur një dallgë e madhe emigracioni u shkëput nga Shqipëria, Kosova, dhe trojet tjera etnike shqipëtare ku ia mësyen shteteve të perendimit . Ky shtresëzim që po e mban ndezur zjarrin e letërsisë në diasporë në gjuhën shqipe, përfaqësohet nga një brez më i ri krijuesish . Ky brez më i ri poetësh, prozatorësh e publicistësh emigrantë që përfaqësohen me krijimet e tyre në organe shtypi të shtypur apo elektronik, si “Zemra Shqiptare”, “Gazeta Kritika”, “Drini”, “Egnatia-Emigranti” “Bota e emigrantit”, “Iliria”, “Tribuna Shqiptare”, “Albanezul”, “Mëmëdheu”, “Kosova”, “Pelegrin”, “Pegasi”, “Dituria” etj. janë një dëshmi e gjallë se letërsia në diasporë vazhdon të jetojë e do të jetojë gjatë duke ushqyer e frymëzuar ndjenjat më fisnike të bashkatdhetarëve tanë.
Në këto kushte u takon edhe strukturave shtetërore shqiptare që përfaqësojnë organizmat e kulturës kombëtare të bëjnë më shumë përpjekje që të gjitha këto shtresëzime dhe këta krahë të shkëputur në kohë dhe në hapësirë të letërsisë sonë, të lidhen dhe të integrohen për të përcaktuar dhe krijuar një nocion të plotë: letërsi kombëtare në gjuhën shqipe.

Vështrim psiko-analitik mbi poezinë

Shkruan Linditë RAMUSHI
Kumtesë u lexua me 08.12.2012 Gjilan, me rastin e ngjarjes portret letrar me autorin Xhevat Latifi, ngjarje e cila u mbajt ne kuader te aktiviteteve "Vjeshta letrare e Gjilanit" 2012.



Poezia dhe arti nëpërgjithësi sic e ka thënë edhe psikologu Sigmund Frojd, vjen nga pavetëdija jonë, qëndronë në ndërdije, poashtu flet se si janë të thelluara artet tek art krijuesit. Por unë them, duke e mbeshtetur këtë teori Frojdiane se poezia po që rrjedh nga ndërdija jonë, e ndërdija jonë është ajo që jemi ne në të vërtetë, dëshirat tona të fshehta apo të pa zbuluara konkretisht nga racionalja jonë, por del në pah nga ndikimet që na i shkakton ambienti i jashtëm dhe ajo cfarë mendojmë dhe shohim vetën me anë të introspekcionit(shikim brenda vetes apo analizë vetës tonë, mendimeve ideve besimeve qëndrimeve tona), janë ngacmuesit ata që na e turbullojnë apo trazojnë gjendjen të cilën e akumulojmë nga nënvetëdija për ta shpërndarë në rreze tëcilat në rastin e krijimeve letrare po i quaj poezi apo vargëzime.
Për të njohur dhe zbërthyer poezinë apo artin, duhet detyrimisht ta njohim të paktën tërthorazi historiografinë socio-psikologjike të autorit. Për të njohur motivin e temave që shkruajm, poashtu njohja e kushteve sociopsikologjike është cak ndihmues. Sepse motivi ndryshon ashtu sic ndryshojnë dhe etapat e formimit të autorit si individ dhe si krijues në pasim. Motivi i poezisë mund të njihet pasi t'i kemi njohur dhe rrethanat e periudhës, vendit dhe vendqendres ku vepron autori. Pse duhet njohur motivi i nje shkrimi te caktuar nga keto elemente në mënyrë që poezia të zbërthehet mëkjartë? Për të vërtetën se poezia dhe arti në përgjithesi është i indikuar nga cdo levizje në jetën e njeriut, arti apo poezia më konkretisht, është mishërim i shpirtit, është pasqyrim i indikatoreve të cilët e ngacmojnë autorin, me rastin e të cilës gjendje pason dhe arti.

Per lexuesin kritik ka gjithmonë parime të caktuara gjatë nxjerrjes së mendimit të përgjithëm mbi të shkruarit.

Element tjeter i poezisë është dhe figura që përdor autori në vargje. Figura që përdor autori në poezi, lidhet ngusht me konceptet dhe përceptimin e autorit për jetën në përgjithësi dhe konkretisht për temën a mesazhin që ai përqon përmes një shkrimi të caktuar, sepse sic ceka më lart, individi apo në këtë rast poeti është i ngacmuar nga ngjarjet që ndodhin rreth tij, sepse poeti është një subjekt qendër dhe thith cdo rrezatim nga cdo ngacmues. Ngacmuesit janë të ndryshem por une do t'i ndaj në dy grupe:emocional dhe social. E si nëngrupe të tyre do të hynin, tek ngacmuesit emocional: gjendja shpirtrore gjatë aktit të të shkruarit, gjendja në përgjithesi psikologjike dhe socio-ekonomike. Këto dy të fundit do të ndikonin direkt në zgjedhjen apo në percaktimin e motivit të poezisë. Figura eshte relative dhe e ndryshme ndër autor të ndryshëm. Figura në poezi ka ngjyrimet e saj, këto prap të ndikuara nga motivi në lidhshmeri me konceptimin e shkakut që shkruajm. Nëse gjendja psiko-sociale e autorit ka qen anksioze, gjithsesi dhe figura që do të përdor, ngjyra e vargjeve që do përdor në poezi do të pasqyroj këtë të vërtetë.

Gjatë përpjekjeve për të gjetur përputhjen e figurës që përdor autori në varg me motivin e vargut dhe të shprehjes së mesazhit, gjithmonë duhet ta gjejmë konceptimin që autori ka për atë gjendje për të cilën shkruan dhe se si i konverton ato pastaj në imazhe poetike. Një përputhje të figurës me elementet e vargut, me pasqyrën që jep autori e gjejmë tek njëra ndër poezitë e Xhevat latifit, marr nga libri i tij i dyte “Shi në flokun tënd”.

Projekt i një prekjeje/

Nën

hijën e trëndafilit

Inventari i ri/ prekje e inventarit me objektin

Ti

Dhe rruga e shtratit/ prekja e trupit gjatë shtrirjes

Ora

Pesë e njëzetëepesë/ prekja e akrepave të orës

Te kjo poezi autori ka bërë një matematikë, ka paraqitur një gjeometri figurash të përkthyera në fjalë. Prekja e objekteve me paralelet e tyre, poezia tregon se autori shpreh një gjendje pritjeje për plotësim nevoje. Një njohje për dicka që ka dashur ta arrij. Kjo poezi paraqet rrugën nëpër të cilën ai syon ta arrij këtë plotësim. Kur ora është pesë e njëzetëepesë dihet që arepat e sajë janë një mbi një. Por një tjetër shpjegim i këtij vargu duke analizuar edhe gjendjen socio-psikologjike që mund të ketë qen autori shoh dhe paraqitjen e ankthit gjatë këtij përjetimi për prekjen he arritjen e plotësimit të dickaje. Nëpër cdo vargë të kësaj poezie ka prekje të protagonistit me projeksionin. Figura është e ndikuar nga motivi në këtë rast, është e ndikuar dhe nga gjendja psikologjike.

Një tjetër element të ngjashëm si tek poezia paraprake, e gjejmë gati në tërë poezitë e autorit Xhevat latifi. E kam fjalën për projektimine prejkes së dy protagonistëve të kryefjalës në varg. Gati në të gjitha poezitë jep një projektim të realizimit të prekjeve, duke na dhënë neve një ligjërim se si dhe sa funksionojnë gjërat në situate të caktuara. Një rast të tillë të gjeometrisë në poezi e gjejmë edhe tek poezia “asht i cifluar”, në vargjet “ me gishtin tregues ciflohen koret e trungut” / gishti dhe koret e trungut janë prekja gjeometrike që i përdor autori në formë të ligjërimit shpirtëror, për të treguar se si ndërtohet ajo cfarë ai ka shkruar në atë poezi. “vijëzon karnevale vija egnatia”, etj. Teksa shkruhet në formën e prezantimit të historisë duke dhënë dhe përshkrimin e koncepteve, unë tek kjo poezi vërej se autori jep meszhin në formen e ligjërmit. Kjo poezi është komplet një brengë e shprehur, një histori që autori ka ruajtur në kujtesën e tij kolektive, poashtu qartë jep dhe pasimet e gjendjeve pas një ndodhie “ ke ftohte mermeri ta prek shpinen” mermeri një gur i ftohtë që përqon në trup atë që dhe ka si element. Poezia e lartëpërmendur poashtu në përgjithësi poezia e autorit Xhevat Latifi, është e ndarë në fjali që nuk lidhen shpesh mes vete, ato secila brenda kohës që pohon tregojnë brenda përbrenda mesazhe të vecanta nga fjalia në fjali.

Përse duhet të kesh një mik? Thot në njërën nga poezitë poeti Xhevat latifi, në titull e vura re thellësinë e mendimit psikoanalitik të vet autorit. Në këtë poezi ai mundohet të thot për lexuesin rëndësinë e mikut, e kjo do tëthot që ai po provon të thot se tëkesh një person tjetëri ngjashëm me ne apo një person teki cili gjejmë mbështetjën, na mundëson ta zbrasim vetën tonë, ta paraqesim vetën tonë përmes tij, në këtë rast të poezisë, përmes mikut. E këtë mendim që dhash unë e gjejmë tek vargu “Një mik duhet të kesh që ta njohësh mëafër alter egon”. Ai e sheh “mikun”, si pasqyrë të vetës tonë, si fole të njohjës së vetës. Nevojat njerëzore janë të ndara në hierarki, tek kjo poezi kemi të bëjmë me një introspeksion të autorit dhe një shfaqje nevoje për të kuptuar dhe arritur qetësinë dhe balancing psiko-fizik. Kjo është një psikoanalizë që autori i bën tezës “përse duhet të kemi një mik”. Përveq kjo poezi tenton të vëj në pah aftësinë se cfarë është një mik, gjithashtu ndjehet dhe nevoja e autorit për të paraqitur egon e tij në alteregon e mikut.

Linditë RAMUSHI

SA TË DUA KOSOVË

Sa të dua Kosovë
edhe pse na ndanë
kjo largësi
sikur të bëhesha Shqiponjë
në çerdhe tjetër s´isha hy.

Je për mua vend i dashur
tjetër në botë nuk kam pëlqyer
nën një shkurre, isha përplasur
shpirtin tim për të ushqyer.
Foleja ime, larg mendje mos me qit
ne çerdhen tënde, mungon zogu yt
Nuk të harroi, po të përbehem
më ndriço shtegun, që të mund të kthehem.
e bkr kjo poeziaaa