Jeta
Në vendlindje bëri mësimet fillore dhe nisi të mësonte persishten pranë teqesë bektashiane. Më 1865 familja u shpërngul në Janinë, ku bashkë me vëllanë më të vogël Samiun, mbaroi gjimnazin grek "Zosimea" (1869).
Me vonë punoi pak muaj në Stamboll, si nëpunës i vogël në zyrën e shtypit (1870), po iu shfaq tuberkulozi dhe u kthye në vendlindje për klimë të mirë. Në fillim ishte nëpunës të dhjetash në Berat e më pas i doganës në Sarandë (1872-1877). Në këtë periudhë Naim Frashëri bëri prova të vjershërimit shqip, nën ndikimin e bejtexhinjve e u dha pas vjershërimit persisht, me sukses, duke botuar më vonë edhe një përmbledhje lirikash Tejhyjylat (Ëndërrimet, 1885). Nën ndikimin e ngjarjeve historike, sidomos të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, njëri nga udhëheqësit e së cilës ishte Abdyli, vëllai i tij më i madh, dhe të veprimtarisë kulturore patriotike të Shoqërisë së Stambollit, në krye të së cilës ishte Samiu, Naim Frashëri braktisi vjershërimin persisht dhe iu kushtua letërsisë shqiptare. Poema e tij e parë e re ishte Shqipëria (1880, botuar më 1897), që entuziazmoi patriotët shqiptarë. Në Stamboll Naim Frashëri ka qenë ndër botuesit kryesorë të revistës "Drita", më pas "Dituria" (1884-1885), ku u botuan shumë vjersha të tij, proza e vargje për shkollat e para shqipe që do të hapeshin, disa shqipërime të shkrimtarit. Ai shërbente si anëtar i Komisionit të Botimeve pranë Ministrisë së Arsimit, më pas si kryetar.



Krijimtaria
Më 1886 Naim Frashëri botoi poemën e tij të famshme Bagëti e Bujqësi, atë greqisht Dëshira e vërtetë e shqiptarëve (O alithis pothos ton Alvanon) dhe katër libra për shkollat: "Vjersha për mësonjtoret e para", "E këndimit të çunavet këndonjëtoreja", (në dy vëllime, me poezi, lexime të ndryshme, njohuri të para shkencore humanitare), si dhe një "Histori të përgjithshme". Më 1888 vijoi me "Dituritë" (ribotuar më 1895 me titullin "Gjithësia", - shkenca të natyrës). Më 1890 doli përmbledhja e lirikave Lulet e verës, pastaj "Mësimet" (proza patriotike dhe të moralit) dhe Fjala flutarake (vjersha) më 1894, së fundi më 1898 poema e madhe epike Historia e Skënderbeut dhe poema fetare Qerbelaja etj.


Busti në Tiranë


200-Lekshi i vitit 1997 me figurën e Naim Frashërit


200-Lekshi nga ana e pasme.
Naim Frashëri u shqua për lirikën e tij patriotike me temë aktuale (vjershat "Gjuha shqipe", "Korçës" 1887, etj.), u këndoi me pasion të rrallë mallit dhe bukurive të atdheut ("Bagëti e bujqësia") dhe bëri thirrje të fuqishme për çlirimin e tij (krijime të ndryshme, "Dëshira e vërtetë e shqiptarëve"), si dhe për begatimin e vendit dhe një të ardhme demokratike të tij. Ai i këndoi natyrës, dashurisë (poema "Bukuria", një ndër kryesoret e tij, 1890), miqësisë, jetës intime (me brengën për të afërmit që bori). Poema "Historia e Skënderbeut"qe një kurorëzim i veprës së tij, "testamenti i tij politik e poetik", me grishje të hapëta për çlirim nga Turqia është shkruar sipas traditës së madhe barletiane. Në poemat epike ai u ndikua nga historitë e vjershëruara të Lindjes dhe nga bejtexhinjtë frashëriotë, po duke iu kundërvënë këtyre me shqipen e kulluar apo me shkarkirnin e dogmës fetare (në "Qerbelaja" dhe në veprat e tjera, që i hartoi për afrimin e elementit besimtar në lëvizjen kombëtare).
Naim Frashëri u shqua edhe për poezinë meditative, nisi në shqipet poezinë filozofike (vjersha "Perëndia" 1890). Shkroi dhe proza për të vegjlit dhe bëri disa përshtatje mjeshtërore fabulash të La Fontenit. Botëkuptimi i Naimit ishte në thelb panteist e idealist. Me admirimin e madh që kishte për racionalizimin e Dekartit dhe si pasues i shquar i iluministëve francezë Volter, Ruso, etj., me besimin e plotë në shkencat dhe në rolin e tyre revolucionar në shoqëri (pranimi i teorisë Kant-Laplas dhe i darvinizmit, që i propagandoi me guxim të madh për kohën), me demokratizimin e tij dhe antimonarkizmin, besimin në aftësitë e pashtershme të popullit të vet për të qëndruar, për t'u çliruar, për të vajtur përpara me hov, Naim Frashëri u bë një veprimtar revolucionar në tërë fushat, si shkrimtar, njeri i mendimit, njeri politik. E gjithë veprimtaria e tij letrare dhe kulturore ishte e lidhur ngushtë me çlirimin dhe përparimin e vendit, me çlirimin shpirtëror dhe ndriçimin e masave të popullit. Ai kishte besim të plotë në aftësinë e mendjes për të njohur realitetin e për të vënë në shërbim të njeriut njohjen e ligjeve të botës. Kërkonte arsimim për të gjithë, emancipimin e gruas, qeverisjen demokratike, të vendit (një "demokraci prej pleqet", pra të një ngjyre shqiptare), ngrinte lart vetitë e karakterit të shqiptarëve (besën, trimërinë, bujarinë), traditat kombëtare që nga lashtësia pelazgjike. Bënte thirrje për miqësi me fqinjtë në kushtet e respektit reciprok, shpallte dashurinë në gjithë popujt e racat, ngrihej me forcë kundër Megali Idesë e pansllavizmit, duke admiruar vetitë dhe kulturën e popujve të tjerë (poezinë përparimtare lindore, atë greke, latine, rilindjen evropiane, romantizmin evropian, prej të cilave dhe u ndikua).
Naim Frashëri luajti, përkrah Samiut e pas Kristoforidhit, një rol themelor për shqipen e re letrare, të cilën e shkroi me një pasuri të veçantë fjalori e sidomos frazeologjike, duke u mbështetur kryesisht në gjuhën e popullit, e shkroi të pastër dhe bëri një punë të dukshme për pasurimin e saj, duke e ngritur atë në lartësinë e një gjuhe arti të zhvilluar dhe kulture.
Ndikimi i Naim Frashëri, me gjallje të shkrimtarit dhe pas vdekjes, jo vetëm te shkrimtarët shqiptarë të kohës, por edhe të periudhës së mëvonshme, ishte i madh. Pas Çlirimit u vunë në pah dhe u çmuan gjerësisht meritat dhe vlerat e punës dhe të krijimtarisë së tij, përmes studimesh të ndryshme. Ribotimet e veprave të tij janë të shumta; përveç tyre janë bërë edhe disa botime kritike shkencore të veprave të Naimit. Emrin e Naim Frashërit e mbajnë shkolla dhe institucione të ndryshme. Për merita kulturore në Shqipërinë jepet urdhri që mban emrin e poetit kombëtar.

Naim Frasheri


Figura qëndrore e letërsisë
shqiptare të Rilindjes, ai që u bë shprehës i aspiratave të popullit për
liri e përparim, si poet i madh i kombit, është Naim Frashëri, bilbili i
gjuhës shqipe. Naimi lindi më 25 maj 1846 në Frashër, që ishte edhe një
qendër bejtexhinjsh. Mësimet e para i mori tek hoxha i fshatit në
arabisht e turqisht. Që i vogël nisi të vjershëronte. Studimet e mesme i
kreu në Janinë, në gjimnazin e njohur "Zosimea".

Aty horizonti i
tij kulturor u zgjerua së tepërmi, njohu letërsinë, kulturën dhe
filozofinë klasike greke e romake, ra në kontakt me idetë e Revolucionit
Borgjez Francez dhe me iluminizmin francez. Duke përvetësuar disa
gjuhë, si: greqishten e vjtër e të renë, latinishten, frëngjishten,
italishten e persishten, Naimi, jo vetëm që mori bazat e botëkuptimit të
vet, por njohu edhe poezinë e Evropës e të Lindjes. Të gjitha këto
tradita poetike ndikuan në formimin e tij si poet. Më 1870, pas mbarimit
të shkollës, shkoi për të punuar në Stamboll, por u prek nga
turbekulozi dhe u kthye në Shqipëri në klimë më të shëndetshme.

Gjatë
viteve 1872-1877 Naimi punoi në Berat e në Sarandë si nëpunës. Kjo
periudhë pati rëndësi të veçantë në formimin e tij. Atdhetar e si poet.
Ai njohu më mirë jetën e popullit, zakonet, virtytet dhe aspiratat e
tij, gjuhën e bukur e shpirtin poetik të njerëzve të thjeshtë,
krijimtarinë popullore, bukurinë e natyrës shqiptare.

Ndërkohë
vendi ishte përfshirë në ngjarjet e mëdha të lëvizjes çlirimtare, që do
të sillnin formimin e Lidhjes Shqiptare të Prizerenitmë 1878, udhëheqës i
së cilës ishte Abdyli, vëllai më i madh i Naimit. Naimi dha ndihmesën e
vet për krijimin e degëve të lidhjes në Jugun e Shqipërisë, përkrahu
dhe përhapi programin e saj. Më 1880, kur veprimtaria e Lidhjes ishte në
kulm, ai shkroi vjershën e gjatë "Shqipëria", në të cilën shpalli idetë
kryesore të Rilindjes. Me këtë krijim Naimi niste rrugën e poetit
kombëtar. Më 1881 Naimi u vendos përfundimisht në Stamboll, ku u bë
shpirti i Shoqërisë së Shkronjave dhe i lëvizjes së atdhetarëve
shqiptarë. Gjithë forcat dhe talentin ia kushtoi çështjes kombëtare,
punoi për ngritjen e shkollës shqipe dhe hartoi libra për të, shkroi
vjersha, përktheu e botoi vazhdimisht, duke ndihmuar për zhvillimin e
letërsisë sonë, për botim edhe të shumë veprave të autorëve të tjerë.
Lëvizja kombëtare, idealet e çlirimit të Shqipërisë, të përparimit e të
qytetërimit të saj, u bënë faktori themelor që ndikoi në formimin e
Naimit si poet e atdhetar.Krijimtaria e gjerë letrare e Naimit, me veprat poetike e didaktike, kap
një periudhë të shkurtër prej 13 vjetësh (1886-1899). Vetëm në vitin
1886 ai botoi veprat "Bagëti e Bujqësia", "Vjersha për mësonjtoret e
para", "Histori e përgjithshme" dhe poemën greqisht "Dëshira e vërtetë e
shqiptarëve", "E këndimit çunavet këndonjëtoreja". Më 1885 botoi
përmbledhjen me vjersha persisht "Tehajylat" (Ëndërrimet) më 1888 botoi
"Dituritë", më 1890 "Lulet e verës", më 1894 "Parajsa dhe fjala
fluturake", më 1898 "Historia e Skënderbeut" dhe "Qerbelanë" dhe më 1889
"Historia e Shqipërisë". Sëmundja dhe lodhja e madhe ia keqësuan
shëndetin poetit, zemra e të cilit pushoi së rrahuri më 20 tetor 1900,
në moshën 54-vjeçare, i zhuritur nga malli për atdheun dhe me brengën që
s'e pa dot të lirë.
Vdekja e poetit qe një zi e vërtetë kombëtare.
Shqiptarët kishin humbur atdhetarin e kulluar, apostulin e
shqiptarizmës, poetin e madh. Dhembjen dhe vlerësimin për Naimin e
shprehu bukur elegjia e Çajupit, që niste kështu:



Naim Frashëri vuri themelet e letërsisë kombëtare shqiptare. Vepra e
tij shënoi lindjen e një letërsie të re me vlera të vërteta artistike.
Ajo shprehte aspiratat e shoqërisë shqiptare të kohës dhe ndikoi
fuqishëm në luftën e saj për liri e progres.

Naimi krijoi traditën e letërsisë patriotike, qytetare, ai solli në letërsi botën shqiptare, aspiratat jetike të popullit.

Dashuria
për Atdheun, popullin dhe njeriun, krenaria kombëtare dhe besimi në të
ardhmen, ideja e madhe e çlirimit, formojnë thelbin romantik të veprës
së tij. Naimi e afroi letërsinë me popullin, duke trajtuar tema të reja,
të ndryshme nga ato të letërsisë së vjetër, temat e problemet e kohës.

Në
formimin e Naimit si poet ndikuan disa faktorë, por faktori kryesor
ishte jeta e popullit të vet dhe lëvizja e tij për çlirim kombëtar.Naimi njohu disa tradita poetike të
huaja, prej të cilave mori elemente që u tretën mjaft natyrshëm në
veprën e vet. Por krijimtarisë së tij vulën e origjinalitetit ia vuri
jeta dhe tradita historike e artistike e populli të vet. Traditat
poetike popullore, që përbën një nga burimet e formimit të tij si poet, i
dha shumë më tepër nga çdo traditë tjetër. Lidhja me të u shpreh jo
vetëm në gjuhën e poezisë së Naimit dhe në figuracionin e pasur, por, në
radhë të parë, në përmbatje dhe në frymën e saj.

Naimi është
bilbili i gjuhës shqipe, mjeshtër i fjalës. Vepra e tij vuri bazat e
gjuhës letrare kombëtare shqipe, e cila do të njihte më vonë një
zhvillim të mëtejshëm, për të arritur gjer në shqipen e sotme letrare
kombëtare të njësuar e të zhvilluar. Tradita që krijoi Naimi, është e
gjallë dhe frymëzuese edhe në jetën e shoqërisë sonë të sotme. Naimi më
tepër se shkrimtar, është poeti më i madh i Rilindjes sonë Kombëtare,
është atdhetar, mendimtar dhe veprimtar i shquar i arsimit dhe i
kulturës shqiptare.as