Historia e Shqipërisë në të vërtetë nuk përfshinë vetëm të dhënat historike të hapësirës gjeografike mbi të cilën gjenden teritoret shqiptare por edhe hapsirat tjera të banuara me shqiptarë e që kanë mbetur jasht kufijve të shqipërisë së sotme e që në të kaluarën kan qenë një tërësi shqipëri.

Ilirët
Prejardhja e shqiptarëve nuk është e njohur përfundimisht, por të dhënat e nxjerra nga historia dhe nga gjuhësia, studimet arkeologjike dhe antropologjike na çojnë në përfundimin se Shqiptarët janë pasardhës të drejtpërdrejtë të Ilirëve të lashtë dhe këta të fundit ishin autoktonë në trojet e banuara prej tyre. Po ashtu edhe gjuha shqipe rrjedh nga gjuha e ilirëve, kalimi nga gjuha ilire në gjuhën shqipe me sa duket ndodhi midis shekujve të IV dhe VI. Disa studiues, megjithatë, i kundërshtojnë këto teza, duke arsyetuar se ilirët nuk ishin autoktonë dhe se shqipja rrjedh nga një dialekt i vdekur i gjuhës trake.

Mendohet se kultura ilire u zhvilluar nga koha e gurit dhe u shfaq në trojet e Shqipërisë rreth fillimit të kohës së bronzit, rreth 2000 p.e.s. Ilirët nuk përbënin një popullsi uniforme, por një përzierje të shumë fiseve që banonin në pjesën perëndimore të Ballkanit, nga çfarë sot është Sllovenia në veri-perëndim (dhe duke përfshirë) zonat e Epirit, i cili shtrihej thuajse deri në mes të Greqisë së sotme. Në përgjithësi, ilirët në zonat e larta të Shqipërisë ishin më të veçuar se ata në zonat e ulëta dhe kultura e tyre u zhvillua më ngadalë.

Shkrimtarë të lashtësisë rrëfejnë se Ilirët ishin njerëz të shoqërueshëm dhe mikpritës, të famshëm në guximin dhe trimërinë e tyre në luftë. Gratë Ilire kishin me drejtësi të drejta të barabarta në gjendjen me burrat, edhe në çështjen e prijësit të bashkësisë fisnore. Në çështjet e fesë, ilirët ishin paganë (pa fe të mirëfilltë) që besonin në një jetë të përtejme dhe varrosnin të vdekurit tok me armë dhe sende të ndryshme të menduara për përdorim vetjak.

Toka e Ilirisë ishte e pasur në minerale hekuri, bakri, ari, argjendi dhe ilirët u bënë mjeshtra në nxjerrjen dhe përpunimin e metaleve. Ata ishin mjeshtra të mëdhenj në ndërtimin e anijeve dhe madje detarë shumë të aftë; në të vërtetë, galerat e tyre të lehta dhe të shpejta të njohura si "liburnae" ishin me një skicim aq të lartë saqë romakët i trupëzuan ata në floten e tyre si një lloj luftanije të quajtur "Liburnia".

Helenët
Nga shekulli i VIII deri në atë të VI p.e.s. grekët themeluan një varg kolonish në truallin ilir, dy prej tyre nga më të spikaturit ishin Epidamnus (Durrësi i sotëm) dhe Apollonia (afër qytetit te Fierit). Prania e kolonive greke në dheun e tyre i solli ilirët në prekje me një qytetërim më të përparuar, i cili i ndihmoi ata të zhvillojnë kulturën e tyre, ndërsa nga ana e tyre ndikuan jetën ekonomike dhe politike të kolonive. Në shekullin e III p.e.s. filluan të dobësohen dhe u prishën përfundimisht.

Fuqimisht krahas me ngritjen e kolonive greke, fiset ilire filluan të zhvillohen politikisht përkatësisht nga njësi (qënie) të vogla e të thjeshta në më të mëdha e më të ndërlikuara. Në fillim ata krijuan lidhje (ushtarake) të përkohshme me njëri-tjetrin për qëllime mbrojtjeje dhe sulmimi, pastaj federative dhe ende më vonë, mbretërira. Prej tyre mbretëritë më të rëndësishme, të cilat lulëzuan nga shekulli i V deri në atë të II p.e.s., ishin ato të enkelajve, taulantëve, epirjotëve dhe të ardianëve.

Pas ndërluftimesh për pjesën më të mirë të shekullit IV p.e.s. kundër shtetit zgjerues Maqedon të Filipit II dhe Aleksandrit të Madh, ilirët u përballuan me një kërcënim më të madh nga fuqia rritëse e romakëve. Duke e parë truallin ilir si një urëlidhës për pushtimin në lindje të Adriatikut, Roma sulmoi dhe mundi Ilirët në vitin 229 p.e.s. të prirë nga mbretëresha Teuta dhe nga viti 168 p.e.s. vendosi një mbikqyrje të frytshme mbi Ilirinë.

Romakët
Romakët qeverisën Ilirinë e cila u bë krahina Illyricum për gjashtë shekuj. Nën qeverisjen romake shoqëria ilire pësoi ndryshime të mëdha, veçanërisht në pamjen e saj të jashtme lëndore (sendore, materiale). Arti dhe kultura lulëzuan, veçanërisht në Apolloni, shkolla filozofike e së cilës u bë e mirnjohur në lashtësi. Pasoi një shtrirje e madhe, megjithse, ilirët i përballuan përngjasimit (përvetësimit) të kulturës romake. Kultura ilire mbijetoi, poashtu me gjuhën ilire, megjithse shumë fjalë latine hynë në gjuhë dhe më vonë u bënë pjesë e gjuhës shqipe.

Krishterimi u shfaq në Iliri gjatë sundimit romak, rreth gjysmës së shekullit të I-rë. Në fillim fesë së re iu desh të ndeshej me kultet lindore (orientale), mes tyre atë të Mithra-s, perëndi persiane e dritës, e cila kishte hyrë në truallin ilir pas gjurmëve të rritjes ndërvepruese me zonat lindore të perandorisë. Për një kohë të gjatë iu desh të hahej me perëndi të adhuruara nga paganët ilirë. Rritja e qëndrueshme e bashkësisë së krishterë në Dyrrhachium (emri romak për Epidamnus) çoi në krijimin e një peshkopate këtu në vitin 58. Më vonë, qendra peshkopale u vendosën në Apollonia, Buthrotum (sot Butrint) dhe Scodra (Shkodra sot).

Me kalimin e kohës perandoria nisi të dobësohet, ilirët, duke përfituar nga një traditë e gjatë zakonesh dhe mjeshtrish (aftësish) ushtarake, fitoi ndikim të madh në udhëheqjen ushtarake romake. Në të vërtetë, disa syresh mundën prej aty të bëhen perandorë. Nga mesi i shekujve të III-të dhe të IV-të frerët e perandorisë ishin pothuajse vazhdimisht në duart e perandorëve me prejardhje ilire: Gaius Decius, Klaudius Gotikus, Aureliani, Probusi, Diokleciani dhe Konstantini i Madh.

Bizantinët
Nga Iliri në Shqipëri

Kur Perandoria Romake u nda në atë të lindjes dhe atë të perëndimit në vitin 395, trojet e Shqipërisë së sotme u bënë pjesë e Perandorisë Bizantine. Në kohën e Perandorisë Romake, disa ilirë u ngritën në poste të larta në perandorinë e re. Tre perandorët që mbruajtën historinë e Bizantit (duke mbretëruar nga vitet 491 deri në vitet 565) ishin me prejardhje ilire: Anastasiusi I, Justini I dhe perandori më i njohur i Bizantit Justiniani I.

Në dhjetëvjeçarët e parë nën qeverisjen bizantine (deri në vitin 461), Iliria vuajti bastisjet shkatërruese të visgotëveve, hunëve dhe ostrogotëve. Jo shumë kohë pasi këta pushtues barbarë fshikulluan nëpër Ballkan, u shfaqën sllavët. Midis shekullit VI-të dhe VII-të ata u ngujuan në trevat ilire dhe vazhduan të përvetsojnë fise ilire pak a shumë ku ndodhet tani Sllovenia, Kroacia, Bosnja dhe Hercegovina dhe Serbia. Fiset ilire të jugut, megjithkëtë përfshirë Shqipërinë e sotme i´u shmangën përvetsimit dhe ruajtën gjuhën e tyre amtare.

Me kalimin e disa qindvjeçarëve, nën përplasjen me romakët, bizantinët dhe kulturën sllave, fiset ilire të jugut pësuan një shndërrim dhe pasoi një kalim nga popullata e vjetër ilire në shqipëtare të re. Si rrjedhojë, nga shekulli i VII-të deri në atë të XI-in, emri Iliri i hapi rrugë emrit, në fillim të përmendur në qindvjeçarin e 2-të nga gjeografi Ptolemeusi i Aleksandrisë, të fiseve Albanoi, të cilët banonin çfarë sot është qendra e Shqipërisë. Nga një fis i vetëm emri u përhap duke përfshirë pjesën e mbetur të vendit si Arbëri dhe, përfundimisht, Shqipëri (Albania). Zanafillat e kombëtarisë shqiptare duket ndodhën në atë kohë kur populli shqiptar vërejti se ata ndanin një truall të përbashket, emër, gjuhë, dhe trashëgimi kulturore. (Gjuhëtarët kanë përcaktuar se emri "Shqipëri" rrjedh nga ndajfolja "shqip", në kuptimin "qartë" (në kuptimin "flas qartë"; tek Buzuku: vjen me e thashunë shqip). Ky emër ka zëvendësuar emrin e vjetër Arbëri gjatë shekujve XVI-të dhe XVII-të. Hipoteza e prejardhjes nga emri "shqipe", ose "shqiponjë," pra "Shqipëri" - "toka e shqiponjës" është një hipotezë romantike, që nuk përputhet me realitetin shkencor.

Shumë kohë përpara së të ndodhte kjo, krishterimi u bë fe e themeltë e Shqipërisë, duke zëvendësuar politeizmin ilir dhe errësuar pjesën më të madhe të pamjes se jashtme njerëzore botërore dhe instituticionet e trashëguara nga qytetërimet greke e romake. Por, megjithëse vendi ishte nën zgjedhën e Bizantit, shqipëtarët e krishterë do perçaheshin ndërmjet pushtetit të Papës së Romës deri në vitin 732 dhe Kostantinopojes. Në këtë vit perandori ikonathyes bizantin Leo III, i zemëruar nga disa shqiptarë sepse këta kishin përkrahur Romën në Zënkën Ikonë-thyerëse, e shkëputi kishën shqiptare nga Papa i Romës dhe e vuri ate nën patriarkun e Konstantinopojës. Kur kisha e krishterë u ça në vitin 1054 midis Lindjes dhe Romës, Shqipëria e Jugut mbajti lidhjen e saj me Konstantinopojën ndërsa Shqipëria e Veriut iu rikthye pushtetit të Romës. Kjo çarje në kishën shqiptare shënoi thyerjen e parë fetare më të rëndë të vendit.

Kultura mesjetare
Në pjesën e mëvonshme të mesjetës, shoqëria qytetare shqiptare arriti një pikë të lartë të zhvillimit. Tregu i jashtëm lulëzoi në një shtrirje të atillë saqë trgetarë të mëdhenj shqiptarë kishin agjensitë e veta në Venedik, Raguzë (Dubrovniku i sotëm, Kroaci) dhe Selanik, Greqi. Mbrothësimi i qyteteve nxiti gjithashtu zhvillimin e edukimit dhe arteve.

Shqipja, megjithkëtë, nuk ishte gjuha e përdorur nëpër shkolla, kisha dhe ndërveprimet zyrtare qeveritare. Në vend të saj, greqishtja dhe latinishtja, të cilat kishin mbështetjen e fuqishme të shtetit dhe të kishës, ishin gjuha zyrtare e kulturës dhe literaturës.

Sistemi i ri drejtues i çështjeve, ose krahinat ushtarake të krijuara nga Perandoria Bizantine, ndihmuan në mundësinë e ngritjes së feudalizmit në Shqipëri, kur ushtarët katundarë që u shërbyen zotave ushtarakë u bënë bujqrobër në pronat e tokave të tyre. Midis familjeve prijëse fisnike feudale shqiptare qenë Topiajt, Ballshajt, Shpatët, Muzakët, Arianitët, Dukagjinët, dhe Kastriotët. Tre të parët prej këtyre u ngritën të bëhen sundimtarë të principatave që ishin praktikisht të pamvarura nga Bizanti.

Perëndimi i bizantit
Duke zotëruar pjesërisht, dobësinë e Perandorisë Bizante Shqipërinë, duke nisur nga qindvjeçari i 9-të, Shqipëria ra nën zotërim të plotë ose të pjesët të një vargu fuqish të huaja si: kryqëtarët Bullgarë, Normanë, Angjevinët e Italisë së jugut, Serbët, dhe Venedikasit. Pushtimi përfundimtar i vendit në vitin 1347 nga Serbët, të prirë nga Stefan Dushan, shkaktoi shpërngulje masive të shqiptarëve jashtë shtetit, veçanërisht në Greqi dhe në ishujt e Egjeut. Nga mesi i shekullit të XIV-të, sundimi Bizantin mori fund në Shqipëri, pas gati 1.000 vjetësh.

Pak dhjetvjeçarë më vonë vendi u përball me një kërcënim të ri, atë të Turqëve, të cilët në këtë pikë ishin duke shtrirë fuqinë e tyre në Ballkan. Turqit osmanë pushtuan Shqipërinë në vitin 1388 dhe plotësuan pushtimin e vendit rreth dyzetë vjet më vonë (1430. Por pas vitit 1443 një shqiptar i gjenisë ushtarake - Gjergj Kastrioti (1405-1468), i njohur si Skënderbeu bashkoi rreth vetes princat shqiptarë dhe arriti të shporrte pushtuesit nga vendi. Për 25 vjetët e tjerë, duke vepruar jashtë fortesës së tij në qytetin malor të Krujës, Skënderbeu fshikulloi çdo përpjekje të turqve të rimarrin Shqipërinë, të cilën ata e parashikuan si një trampolinë për një pushtim të Italisë dhe Evropës Perëndimore. Lufta e tij e pabarabartë kundër fuqisë më të fortë të asaj kohe fitoi vlerësimin e Evropës si edhe disa përkrahje në formë parash dhe ndihme ushtarake nga Napoli, Papa i Romës, Venediku, dhe Raguza. Pas vdekjes së tij, qëndresa shqiptare ra pak nga pak, duke aftësuar turqit të ripushtojnë vendin nga viti 1506.

Lufta e gjatë e Skënderbeut të mbante Shqipërinë të lirë u bë shumë domethënëse për shqiptarët, sepse fuqizoi njëqënësinë (unitetin) e tyre, i bëri ata më të ndërgjegjshëm mbi ngjashmërinë e tyre kombëtare, dhe shërbeu më vonë si një burim i madh frymëzimi në luftën e tyre për bashkim kombëtar, liri dhe pamvarësi.

Rilindja kombëtare
Nga mesi i shekullit të XIX-të Turqia ishte në grahmat e "Çështjes Lindore", në kohën që ballkanasit, duke përfshirë edhe shqipëtarët, kërkonin të plotësonin ëndrrën e tyre kombëtare. Për të mbrojtur dhe përkrahur interesat e tyre kombëtare, shqiptarët u mblodhen në Prizren, një qytet i Kosovës, në vitin 1878 dhe krijuan Lidhjen Shqiptare të Prizrenit. Lidhja kishte dy qëllime kryesore, atë politike dhe atë kulturore. Së pari, u përpoq (pasukses) të bashkonte të gjitha trojet shqiptare - atë kohe të ndara ndër katër vilajete, ose krahina, e Kosovës, e Shkodrës, e Manastirit, e Janinës - në një shtet vetqeverisës brenda sistemit të Perandorisë Osmane. Së dyti, mprehi një lëvizje për zhvillimin e gjuhës shqipe, letërsisë, arsimimit, dhe kulturës. Në vijë me programin e dytë, në vitin 1908 udhëheqësit shqiptarë u takuan në qytetin e Manastirit (tani Maqedoni) dhe përshtatën një alfabet kombëtar. Ai bazohej më së shumti në shkrimin latin, ky zëvendësoi disa alfabete të tjera, duke përshire alfabetin arab dhe grek, që ishin gjer në atë kohë në përdorim.

Lidhja Shqiptare, nën trysninë e fuqive evropiane, u shtyp nga turqit në vitin 1881. Këtë e bëri Evropa për ta penguar krijimin e një shteti të ri të proveniences muslimane në Evropë, me shumicë fetare muslimane. Këtë Evropa e shpjegoi me gjoja alarmimin e Turqisë nga synimi i fuqishëm kombëtar brenda Lidhjes Shqiptare. Që atëherë, megjthkëtë, lidhja u bë një simbol i zgjimit kombëtar të Shqipërisë, dhe idetë dhe qëllimet e saja ushqyen shtysën që kulminoi më vonë në pavarsinë kombëtare.

Kur Turqit e Rinj (Gjon Turqit), që kishin marre pushtetin në Stamboll në vitin 1908 shpërfillen zotimet e tyre të bëra shqipëtarëve të bëjnë reforma demokratike dhe dhënies së vetvendosjes (autonomisë), shqipëtarët u hodhën në luftë të armatosur, e cila, në fund të tre vjetësh (1910-1912), detyroi turqit për pasojë, t´u plotësonin kërkesat e tyre. Të alarmuar nga ardhmëria e autonomisë shqiptare, fqinjët ballkanas të Shqiperisë, që kishin bërë tashmë plane për copëtimin e vendit, i shpallën luftë Turqisë në tetor 1912, dhe ushtritë greke, serbe dhe malazeze përparuan në trevat Shqiptare.

Për të shmangur asgjësimin e vendit, të dërguarit e kombit u takuan në një kongres në Vlorë. Ata udhehiqeshin nga Ismail Qemali, një shqiptar që kishte pasur pozita të larta në qeverinë osmane. Me 28 nëntor 1912, kongresi nxori thirrjen, e cila shpalli pavaresinë e Shqipërisë.


Pavarësia e Shqipërisë

Krijimi i shtetit të ri

Pak kohë pas mundjes së turqve nga lidhja ballkanike, në dhjetor të vitit 1912 u thirr në Londër një konferencë ambasadorësh të Fuqive të Mëdha (Britanisë, Gjermanisë, Rusisë, Austro-Hungarisë, Francës dhe Italisë) për të vendosur mbi daljen e çështjeve të ngritura nga konflikti (lufta). Me mbështetjen e dhënë shqiptarëve nga Austro-Hungaria dhe Italia, konferenca ra në ujdi të krijohej një shtet i pamvarur shqiptar. Por, në vendosjen e kufinjve të shtetit të ri, duke pasur trysni të forta nga fqinjët e Shqipërisë, Fuqitë e Mëdha nuk njohën gjërësisht realitetin demografik dhe dorezuan rajonin e gjërë të Kosovës serbëve, ndersa në jug, Greqisë iu dha pjesa më e madhe e Çamërisë, një pjesë e zonës së vjetër të Epirit me qendër në Lumin Thíamis. Shumë vëzhgimtarë dyshuan nëse shteti i ri do të ishte i zbatueshëm me rreth gjysmën e tokave dhe popullsisë shqiptare të lëna jashtë kufinjve të saj, veçanërisht meqënëse këto treva ishin më prodhimtaret në drithëra dhe mbareshimin e bagëtive. Nga ana tjetër, një bashkësi e vogël rreth 35.000 veta me kombësi greke u perfshinë brenda kufinjve të Shqipërisë. (Megjithëkëtë, Greqia që numëronte të gjithë shqiptarët e besimit ortodoks - 20 përqind të popullsisë - si greke, pohonte se numri i popullsisë me kombësi greke ishte më i madh seç mendohej). Që atëherë e më pas, pakicat greke e kosovare mbeten tema shqetësuese në marrdhëniet Shqiptaro-Greke dhe Shqiptaro-Jugosllave.

Fuqitë e Mëdha poashtu caktuan një princ gjerman, Wilhelm zu Wied (Vilhelm cu Vid), si qeverisës të Shqipërisë. Vilhelmi mbërriti në Shqipëri në mars 1914, por mosnjohja e tij me Shqipërinë dhe problemet e saja, të përziera nga ndërlikimet e ngritura nga shpërthimi i Luftës së Parë Botërore, e çuan atë në lënien e Shqiperisë gjashtë muaj më vonë. Lufta e zhyti vendin në një krizë të re, kur ushtritë e Austro-Hungarisë, Francës, Italisë, Greqisë, Malit të Zi dhe Serbisë e zaptuan dhe pushtuan atë. E lënë pa ndonjë udhëheqje politike apo autoritative, vendi ra në kaos dhe fati i tij varej në fije të perit. Në Konferencën e Paqes të Parisit pas luftës, shuarja e Shqipërisë u shmang kryesisht nga përpjekjet e Presidentit të Shteteve të Bashkuara të Amerikës Woodrow Wilson (Vudrou Uillson), i cili kundershtoi një plan të Britanisë, Francës dhe Italisë të ndarjes së Shqipërisë midis fqinjve të saj.

Një kongres kombëtar, i mbajtur në Lushnjë në janar 1920, hodhi themelet e qeverisë së re. Në dhjetor të po këtij viti Shqipëria, këtë herë me ndihmën e Britanisë, u pranua në Lidhjen e Kombeve, kështu duke fituar për herë të parë njohjen ndërkombëtare si një shtet dhe komb vetëvendosës.


Peshkop Noli dhe Mbreti Zog
Në fillim të viteve të 20-ta shoqëria shqiptare ishte e ndarë midis dy grupimeve politike thellësisht opoziatare. E para, përbehej prej klasës së bejlereve dhe agallarëve, pronarë të mëdhenj tokash, që mbas Shpalljes së Pavarësisë, u ishin veshur veprimtarisë politike dhe që në njëfarë mënyre përfaqësonin forcat e vjetra tradicionale shqiptare. Në ballë të tyre shquhej sidomos Ahmet Zogu, një feudal i vogël fisnor nga rrethi i Matit. Grupi i dytë përbëhej prej intelektualëve, tregëtarëve progresistë dhe politikanëve me prirje demokratike, të cilët synonin modernizimin e Shqipërisë sipas standarteve të Evropës Perëndimore dhe Amerikane. Ky grupim udhëhiqej prej Fan Stilian Nolit, një peshkop ortodoks i edukuar në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Këto forca politike, krejtësisht të kundërta në program dhe përbërje, përfaqësonin në shkallë të vogël natyrën thellësisht kontradiktuese të politikës shqiptare në fund të Luftës së Parë Botërore.

Në periudhën midis vitit 1920 dhe 1924 forcat liberale u fuqizuan së tepërmi dhe në vitin 1924 një kryengritje popullore e detyroi Ahmet Zogun të largohej nga Shqipëria për në Jugosllavi. Në pozitën e kryeministrit të qeverisë së re shqipatare, Noli i'u përvesh një programi social që synonte një reformë të plotë agrare dhe modernizimin e infastrukturës administrative të vendit sipas shembullit të demokracive perëndimore. Sidoqoftë, ky program hasi në kundërshtimin e klasës së bejlereve të mëdhenj, të cilët nuk donin të humbisnin pozitën e tyre të lartë në drejtimin e shtetit. Qeveria e Nolit, gjithashtu, nuk arriti dot të sensibilizonte opinionin ndërkombtar në ndihmë të Shqipërise. Qeveria e vetme që e njohu Shqipërinë në arenën ndërkombëtare ishte vetëm regjimi i ri Sovjetik i Leninit. Për pasojë, qeveria e Nolit është konsideruar tepër idealiste dhe në menyrë përfundimtare, një eksperimentim i pafat në politikën shqiptare. Në krye të gjashtë muajve Noli ra nga fuqia dhe Zogu u rivendos si kryeministër i Shqipërisë me ndihmën tepër zemërgjërë të Ushtrisë Jugosllave.

Zogu rifilloi sundimin e tij katërmbëdhjetëvjeçar në Shqipëri në fillim si president i Shqipërisë (1925-1928) dhe më vonë si Zogu I Mbret i Shqiptarëve. Revolucioni demokratik i Nolit i la një përshypje të thellë Zogut dhe ai e kuptoi që nëse Shqipëria kishte për të bërë përpara atëherë ai duhej të ndërmerrte disa reforma domethënëse. Si rezultat, Zogu ishte i sukseshëm në vendosjen e rregullit dhe rendit publik dhe hapi shumë shkolla fillore dhe disa të mesme (në analizë të fundit të pamjaftueshme, meqënëse Shqipëria ishte kryesisht analfabete deri në fund të Luftës së Dytë Botërore). Këto reforma kishin pamjen e një skllavërimi kombëtar pasi në sigurimin e mjeteve financiare Zogu e lidhi veten kokë e këmbë mbas Italisë. Financimet dhe traktatet e shumta, që ai ndërmori me qeverinë fashiste të Mussolinit e bënë Shqipërinë virtualisht një koloni Italiane shumë kohë më parë se ardhja e Ushtrisë Italiane në Shqiperi. Në vitin 1939 Italia pushtoi Shqipërinë dhe e detyroi Zogun të largohet në fillim në Greqi dhe më vonë në Egjipt.

Baza mbështetëse e Zogut ishin bejlerët e Shqipërisë jugore dhe bajraktarët e veriut. Duke shfrytëzuar këto lidhje dhe duke u mbështetur në ndihmat financiare të Italisë dhe në një xhandarmari të stërvitur dhe udhëhequr nga oficerë të huaj, Zogu solli njëfarë stabiliteti në Shqipëri. Ai vendosi autoritetin shtetëror në zonat e thella malore, uli kriminalitetin, hodhi themelet e sistemit të ri arsimor dhe ndërmori disa hapa në modernizimin e jetës sociale të vendit. Sidoqoftë sukseset ishin shumë më të vogla në numër nëqoftëse krahasohen me dështimet e tij. Ligjërisht, Zogu ishte një monark që i bindesh kushtetutes së vendit, kurse de facto ai ishte thjesht një diktator mondan. Zogu dështoi në zgjidhjen e promblemit më themelor shqiptar, atë të reformës agrare. Për eliminimin e urisë Zogu importonte drithra në shuma të kosiderueshme, por, sidoqoftë, fshatarësia përsëri ngeli në një gjendje të mjerueshme që detyroi masat e thjeshta popullore të emigronin jashtë shtetit. Për më tepër Zogu u mohoi shtetasve të tij të drejtat qytetare dhe civile të cilat krijuan kushte të favorshme për kryengritje të shpeshta ndaj regjimit të tij. Ai neglizhoi klasat intelektuale dhe punëtore, përhapi korrupsinon shtetor dhe persekutoi opozitën politike. Këto masa mundësuan krijimin e grupeve dhe celulave të para komuniste të Shqipërisë.

Lufta e Dyte Botërore
Në tetor të 1940 forcat italiane e përdorën Shqipërinë si një bazë ushtarake për të pushtuar Greqinë, por ata u zmbrapsen shpejt në Shqipëri. Pasi Gjermania naziste mundi Greqinë dhe Jugosllavinë në vitin 1941, krahinat e Kosovës dhe Çamërisë i´u bashkangjitën Shqipërisë, duke krijuar kështu një shtet shqiptar të bashkuar kombësisht. Shteti i ri zgjati deri në nëntor 1944, kur gjermanet që kishin zëvendësuar forcat pushtuese italiane duke ndjekur dorëzimin e Italisë u tërhoqen nga Shqipëria në vitin 1943. Kosova iu ritrupëzua pjesës serbe të Jugosllavisë dhe Çamëria greqisë.

Shqipëria socialiste
Sunduesit e rinj të Shqipërise trashëguan një vend jashtezakonisht të varfër, të persekutuar nga analfabetizmi, gjakmarrja fisnore, shumllojshmëria e semundjeve epidemike dhe mungesa fantastike e të drejtave më themelore civile dhe qytetare. Për eliminimin e tyre komunistët ndërmoren një program radikal modernizimi që synonte pavarësine sociale dhe ekonomike të Shqipërise, si një suplementim të reformave të filluara qysh nga Shpallja e Pavarësisë në Vlorë më 1912.

Akti i parë i qeverisë së re ishte ajo e një reforme agrare pa kompromis. Tokat e bejlerve dhe agallarëve u ndanë në ngastra më të vogla dhe i'u dhanë atyre fshaterëve që ose nuk kishin tokë, ose që deri në atë kohë kishin shërbyer si sejmenë dhe bujkrobër. Kjo masë theu gjithashtu dhe bazën fuqimore të klasës së bejlerëve. Për më tepër, qeveria shtetëzoi industrinë, bankat dhe gjithë kapitalin tregtar dhe të huaj në vend. Pak kohë mbas reformës agrare filloi kolektivizimi i tokës, proces i cili mbaroi në 1967. Si rezultat, fshatarësia humbi tokën që i'u dha në fund të Luftës së Dytë Botërore. Socializmi nën udhëheqjen e Enver Hoxhës u përhap në zonat e thella malore dhe për pasojë shkaterroi institucionin e vjetër tradicional të kanunit, lidhjet e ngurta fisnore dhe strukturën patriarkale të familjes.

Për sigurimin e mjeteve finaciare dhe teknologjike, si dhe për financime ushtarake dhe politike, Shqipëria aderoi në kampin komunist me Jugosllavinë (1944-48), BRSS (1948-61) dhe Kinën (1961-78). Ekonomikisht, Shqipëria përfitoi së tepërmi nga këto aleanca. Qindra milionë dollarë u investuan në industrinë e rendë dhe mekanizmin e mjeteve të prodhimit. Me mijëra këshilltare dhe specialistë erdhën në Shqipëri për të mbikqyrur zhvillimin e ekonomisë. Për pasojë, popullsia shqiptare doli nga errësira shumëshekullore dhe për disa kohë mundi të gëzonte një standart relativisht të lartë jetese. Politikisht, Hoxha u zhgenjye me aleatët e tij komunistë dhe u nda me secilin prej tyre, duke i akuzuar për tradhëti ideologjike ndaj kauzës së proletariatit dhe paqësim me Perëndimin kapitalist. E izoluar nga Perëndimi dhe Lindja së bashku, Shqipëria adoptoi kursin e ndërtimit të socializmit "me forcat e veta" duke u pozicionuar si vendi i vetëm stalinist në gjthë bllokun komunist.

Programi Enverist për modernizmin dhe trasnformimin e Shqipërisë nga një vend i prapambetur në një shoqëri industriale të përparuar ishte në një farë menyre një sukses i jashtëzakonshëm dhe me të vertete brenda katër dekadash Shqipëria përparoi shumë në zhvillimin e bujqësisë, industrisë, arsimit, arteve dhe kulturës. Një arritje e veçantë ishte tharja e zonave moçalore bregdetare dhe kthimi i tyre nga zona malarike në toka bujqësore dhe industriale. Gjithashtu simbolik ishte edhe zyrtarizimi i dialektit toskë të shqipes dhe më pas Kongresi i Drejtshkrimit.

Sidoqoftë shtypja politike i errësoi këto arritje kombëtare. Në kundërshtim me nenet e Kushtetutës qeverisja e Hoxhës u karakterizua nga persekutimi policor i Drejtorisë së Sigurimit të Shtetit, i njohur thjesht si Sigurimi. Për eliminimin e pakënaqësisë, qeveria përdori shpesh (por jo përheëe) përsekutimin e udhëheqjes në rradhët e Partisë dhe në mënyre më pak të ndjeshme atë të popullsisë në përgjithësi. Ata që kritikonin Partinë dhe drejtuesit e shtetit në veprat e tyre, qoftë kulturore, editoriale, ose thjesht propagandistike përjashtoheshin nga puna, burgoseshin në kampe të punës së detyrueshme ose thjesht ekzekutoheshin. Udhëtimi jashtë shtetit ishte i ndaluar për të gjithë përveç atyreve që shkonin me punë ose sponsorizim shtetëror. Në 1967 praktikimi fetar u ndalua pasi udhëheqja e shikonte fenë si një institucion feudal mesjetar që pengonte bashkimin dhe përparimin kombëtar. Vendet e kultit u mbyllen dhe në shume raste ose u shkatërruan ose u kthyen në shtëpi për veprimtari rinore. Shpëtuan vetëm ato që përbënin pasuri kulturore si Xhamia e Ethem Beut në qëndër të Tiranës.

Rënia e Socializmit
Mbas vdekjes së Enver Hoxhës më 1985, zëvendësuesi i tij, Ramiz Alia, u përpoq ta ruante strukturën e sistemit ekzistues, por në të njëjtën kohë tentoi të implementonte reforma, në mënyrë që të revitalizonte ekonominë që në atë kohë po bënte në vend numero. Si rezultat ai lejoi investime nga firma të huaja në Shqipëri dhe shtoi marrëdhëniet diplomatike me vendet Perëndimore. Sidoqoftë me rënien e komunizmit në Evropën Lindore në vitin 1989, shumë segmente të shoqërise shqiptare filluan nja aktivizim politik më të vendosur dhe filluan agjitimin kundër qeverisë. Grupet më aktive ishin ato më të zhgënjyerat intelektualët, proletariati dhe rinia studentore. Në përgjigje të kërkesave të tyre Ramiz Alia u dha shqiptarëve të drejtën për udhëtim jashëte shtetit, zbuti fuqitë ekzekutive të Sigurimit, rivendosi liritë fetare dhe adoptoi disa masa të ekonomisë së lirë. Në dhjetor të 1990 Alia legalizoi krijimin e partive politike, kjo sinjalizoi fundin e monopolit komunist mbi ekzekutivin.

Masë mbas mase, kontrolli absolut i shtetit mbi shoqerinë shqiptare u dobësua. Pasiguria politike, ekonomike dhe shoqërore solli rënien e shumë qeverive midis 1990 dhe 1992. Në mars të vitit 1992 fitorja vendimtare e Partisë Demokratike solli në fuqi Sali Berishën, presidentin a parë të zgjedhur në një skenë demokratike dhe elektorale qysh prej Fan Nolit.

Përparimi shqiptar drejt reformës demokratike mundësoi pjesemarrjen shqiptare në Konferencën për Sigurimin dhe Bashkëpunimin në Evropë, e cila solli fundin e izolimit makabër shqiptar. Përjekjet për krijimin e një ekmonomie të lirë sollën kriza të vazhdueshme, por gjithashtu mundësuan sjelljen e ndihmave humanitare në Shqipëri nga komuniteti ndërkombëtar. Në këtë menyrë, Shqipëria filloi integrimin e politikës dhe institucioneve të saj me Perëndimin, pjesë e të cilit shqiptarët e kanë konsiduruar përherë veten.

Dështimi i shumë firmave piramidale investimi shkaktuan rënien e ekonomisë dhe më vonë të qeverisë në fillim të vitit 1997. Rreth një e treta e popullisë e gjetën vetën të varfër sa hap e mbyll sytë. Dhuna u shtua dhe turma popullore rrëmbyen armë, banda kriminale kontrollonin zona të tëra të vendit. Në përgjigje të kësaj, OKB dërgoi trupa paqëruajtëse në mars të atij viti. Partia socialiste fitoi zgjedhjet parlamentare në qershor 1997 dhe sekretari i Partisë Rexhep Mejdani u zgjodh President i ri i Shqipërisë.

Në 1999 vendi mirëpriti rreth 450,000 shqiptarë të Kosovës që i largoheshin dhunës serbe në Kosovë.

Shume e gjate more u lodha duke e lexu

Detaje


1912 - Me ndihmën e Austro-Hungarisë,
Shqipëria shpallet vend i pavarur. Fuqitë e Mëdha garantuan në teori
pavarësinë dhe paanësinë e Shqipërisë në rang ndërkombëtar

Paanësia - Krijimi i një shteti të paanshëm të
ngjashëm me Zvicrën ishte një teori që qarkulloi me bollëk gjatë së
gjithë kësaj kohe, por mbeti vetëm një ëndërr e një grupi margjinal
shqiptarësh

1920 - Shqipëria fillon eksperimentin për ndërtimin e
një vendi demokratik shumëpartiak me zgjedhje. Grave u jepet e drejta e
votës shumë më herët se sa shumica e Europës

1924 - Ëndrra demokratike merr fund, si pasojë e
vrasjeve të shumta politike që sollën një kryengritje dhe një
kundërkryengritje. Më 1925 filloi një diktaturë e udhëhequr nga Ahmet
Zogu

1939 - Shqipëria pushtohet nga Italia fashiste, e
cila sjell në vend zhvillim të gjithanshëm kulturor dhe ekonomik, si dhe
i zgjeron kufijtë e vendit në Kosovë e troje të tjera shqiptare
1945 - Komunistët marrin pushtetin me kombinimin e
armëve jugosllave e britanike dhe vendosin një regjim terrori që zgjati
për 45 vjet. Shqipëria përjeton aleanca të lëvizshme ndërkombëtare

1948 - Shqipëria ndahet nga Jugosllavia dhe eliminon
fizikisht njerëzit e saj apo ata të dyshuar si mbështetës së saj. 12
anëtarë të Komitetit Qendror dhe 32 deputetë ekzekutohen

1962 - Ndarja me Bashkimin Sovjetik u parapri nga
një tentativë e pafaktuar e Moskës për të rrëzuar Enver Hoxhën dhe
Mehmet Shehun nga pushteti dhe përfundoi me masakrimin e një pjese të
byrosë politike

Falimentet - Shqipëria falimentoi financiarisht më
1932 përballë Italisë, më 1957 përballë Bashkimit Sovjetik dhe më 1991
përballë vetvetes. Falimentet financiare u pasuan gjithmonë me
vështirësi ekonomike të shumanshme që zgjatën për shumë vite

Politika dhe vrasjet - Ndryshimet politike janë
shoqëruar gjithmonë me vrasje të shumta të kundërshtarëve, ndërsa
votimet kanë qenë sa për justifikim. Ndryshimet e qeverive me anë të
dhunës dhe vrasjeve ndodhën më 1924, 1945, 1948, prishja meBashkimin Sovjetik apo me Kinën, të gjitha u shoqëruan me vrasje
Gjergj Erebara

Kur
mbërriti viti 1912, Ballkani kishte tashmë shumë dekada që ishte kthyer
në një “fuçi baruti”. Fuqitë e Mëdha e shihnin rajonin si një vijë
kufitare mes Rusisë dhe fuqive perëndimore, mes Turqisë dhe
Austro-Hungarisë, ndërsa Italia e shihte si një çështje thelbësore për
sigurinë e vet. Shtetet e vogla ballkanike si Greqia, Serbia e Bullgaria
po përplaseshin me njëra-tjetrën për të kapur sa më shumë territore të
ishte e mundur. Kapja e territoreve nuk mund të realizohej pa një luftë
të hapur me Perandorinë Osmane apo kundër Fuqive të Mëdha që qenë shpesh
aleate e shpesh armike të perandorisë. Serbia e tentoi një sulm ndaj Bullgarisë (shtet autonom otoman në atë kohë) më 1885 dhe e humbi.
Greqia e tentoi një luftë të tillë më 1897 dhe e humbi. Ndërkohë, ndërsa
lufta e hapur ishte një punë e rrezikshme, lufta e fshehtë përmes
financimit të grupeve famëkeqe guerile ishte një sport i zakonshëm për
të gjitha palët. Ky lloj konflikti ishte veçanërisht i famshëm mes
viteve 1904 dhe 1908 në Maqedoni, ku bandat greke luftonin ato bullgare,
trupat qeveritare turke apo terroristët maqedonas.
Shqiptarët ishin kapur në ngërç. Historia e krijimit të shteteve
kombe në Ballkan gjatë shekullit të 19 ishte përplot me masakra, si dhe
ato që sot i quajmë “spastrime etnike”, por që në atë kohë njiheshin më
së shumti si plaçkë e zakonshme lufte. Perandoria Osmane u dobësua nga
revolucionet e brendshme dhe u shkërmoq nga Luftërat Ballkanike. Në këtë
pikë, Shqipëria u shpall e pavarur, një shtet i vogël dhe në mbrojtjen e
Fuqive të Mëdha. Kufijtë e vendosur në atë mënyrë krijuan menjëherë
kushte shumë të papërshtatshme ekonomike. Qytetet më të mëdha me
popullatë në shumicë shqiptare si Prizreni, Gjakova, Peja, Dibra,
Konica, Shkupi, Struga, Ohri etj., pa përmendur këtu popullatat urbane
shqiptare të Shkupit apo Janinës, mbetën jashtë kufijve. Popullata
brenda Shqipërisë kishte shumë pak qytete të mëdha dhe normë urbanizimi
prej 15.9 përqindësh. Tokat tradicionale të drithërave të bukës u lanë
jashtë, duke krijuar një presion të konsiderueshëm për popullatën që
mbeti brenda Shqipërisë. Si të mos mjaftonte kjo, fqinjët vijuan të
sabotojnë mbijetesën e kombit të ri pas shpalljes së pavarësisë përmes
mbajtjes së pushtuar të një pjese të territorit.
Pas Luftës së Parë Botërore, kur më në fund stabiliteti i jashtëm u
zgjidh relativisht, u pa edhe që kufijtë e rinj binin ndesh me rrugët
tradicionale tregtare, të cilat, në shumicë, ishin në drejtimin
lindje-perëndim, ndërsa territori shqiptar u krijua me drejtimin
veri-jug.

Shqipëria ishte një vend i depopulluar më 1912. Kishte rreth 27
banorë për kilometër katrorë. Strukturat e vjetra administrative të
Perandorisë Osmane nuk qenë të trashëgueshme nga shteti i ri. Rrjeti i
rrugëve qëlloi në pozicionin e gabuar. Aksesi i qeverisë qendrore në
zonat e largëta të vendit ishte shumë i vështirë për shkak se në
strukturën e vjetër të vilajeteve, qendrat administrative mbetën jashtë
vendit.

Por Lufta e Parë Botërore, gjatë së cilës ushtritë e shtatë vendeve
të huaja kaluan apo qëndruan për një kohë të gjatë në Shqipëri, krijuan
një treg të gatshëm për mallrat shqiptare, të cilat u shitën me shumicë
në këmbim të metaleve të çmuara, flori dhe argjend. Një vëzhgues i huaj i
dërguar nga Lidhja e Kombeve e vuri re praninë e madhe të floririt në
xhepat e shqiptarëve më 1921, së bashku me papërshtatshmërinë e rrugëve
tregtare dhe mungesën pothuajse tërësore të rrugëve në aksin veri-jug të
vendit. Por nga Perandoria Osmane Shqipëria trashëgoi diçka. Bëhet
fjalë për një korpus administratorësh ushtarakë e civilë, pra për
kapital njerëzor. Nga korpusi i ushtarakëve, një numër i konsiderueshëm
patën luftuar me ushtrinë osmane gjatë Luftërave Ballkanike dhe Luftës
së Parë Botërore. Ky korpus ushtarakësh, organizoi Luftën e Vlorës. Ishte një luftë e suksesshme, e organizuar më së
miri dhe që përfundoi me një marrëveshje paqeje. Ishte lufta e vetme që
shqiptarët luftuan dhe realisht fituan në shekullin e njëzetë. Roli i
saj në ndërgjegjen kombëtare është zvogëluar tashmë dhe përgjatë njëzet
viteve të fundit, përkujtimoret kanë qenë minimale. Por Lufta e Vlorës
ishte një ushtrim i aftësisë së shqiptarëve për t’u organizuar në një
strukturë shtetërore funksionale dhe të suksesshme.
Kaosi demokratik

Periudha mes Kongresit të Lushnjës më 1920 dhe vendosjes së sundimit
të Zogut në janar 1925, përbëjnë një kohë kaosi demokratik. Shqipëria në
këtë kohë zhvilloi zgjedhje, pati grupime politike dhe zhvilloi një
debat mbi formën e qeverisjes. Shumë besonin se Shqipëria duhej të bëhej
një shtet federativ, me krahina autonome dhe me qeveri qendrore të
kufizuar te fuqitë e diplomacisë dhe luftës. Gjatë këtyre pesë viteve,
Shqipëria ndërroi shumë qeveri dhe hasi shumë kryengritje, disa prej të
cilave serioze, e disa të tjera më pak të rëndësishme. Vrasjet e
kundërshtarëve politikë qenë të shpeshta.
Në këtë kohë, vendi filloi të mbajë statistika të rregullta për
tregtinë e jashtme, si dhe u organizua regjistrimi i përgjithshëm i
popullsisë. Tregtia e jashtme e regjistruar paraqiste rritje të
konsiderueshme. Jeta ekonomike e administrative duket se funksiononte.
Ndryshe nga sot, shteti shqiptar i kohës siguronte një pjesë të
konsiderueshme të të ardhurave buxhetore përmes dhënies me qira të
pronave shtetërore.

Diktatura

Kaosi
u ndërpre më qershor 1924. Gjatë vitit që i parapriu këtyre ngjarjeve,
dy palët politike kishin debatuar për sistemin zgjedhor që do të
zbatohej në Shqipëri. Sistemi zgjedhor, njësoj si edhe sot, kishte më
shumë mundësi të përcaktonte fituesin se sa vetë zgjedhjet. Ngjarjet e
kësaj periudhe janë studiuar në tërësi vetëm nga historia komuniste dhe rrjedhimisht, është shumë e vështirë të analizohen në mënyrë të
pavarur. Historia komuniste thotë se Ahmet Zogu, në atë kohë ministër i
Brendshëm, u përpoq të organizonte një grusht shteti që dështoi. Zogu u
akuzua për një seri vrasjesh politike të kujtdo që konsiderohej si armik
gjatë kësaj periudhe. Libraria e Kongresit, në serinë e vet të
artikujve për Shqipërinë, e paraqet këtë periudhë si një luftë politike
të bazuar më së shumti te grupet klanore ku aleancat ndryshonin
vazhdimisht.
“Edhe më shumë se sa në vende të tjera të Ballkanit, partitë politike
qenë grupime të përqendruara rreth një personi që krijonte aleanca të
përkohshme për të arritur synimet e veta personale. Partia kryesore
Konservatore, Partia e Progresit, tërhoqi disa nga kryetarët e klaneve
të Veriut dhe pronarët myslimanë të tokave në Shqipërinë e Jugut.
Platforma e tyre kryesore qe kundërshtimi e çdo reforme bujqësore.
Pronari më i madh i tokave në vend, Shefqet Bej Vërlaci, udhëhoqi
Partinë Progresive.

Radhët e Partisë Popullore përfshinin kryepeshkopin reformator Fan S.
Noli, i cili ishte i brumuar me idetë perëndimore në Universitetin e
Harvardit dhe pati përkthyer Shekspirin dhe Ibsen në shqip. Kjo parti
përfshinte në fillim edhe Ahmet Zogun, në atë kohë 24 vjeç. Mbreti i
ardhshëm kishte mbështetje nga disa nga klanet e veriut dhe mbante
gangsterë të armatosur në shërbim të vet, por shumë udhëheqës klanorë të veriut nuk mbështetën asnjë prej partive.
Konflikti mes dy partive u kthye në luftë civile në qershor 1924, kur
Partia Popullore sulmoi me armë nga Vlora dhe mposhti qeverinë e
Tiranës, e cila iku në Jugosllavi. Qeveria e re dënoi me vdekje në
mungesë Zogun, Vërlacin e të tjerë, si dhe i arrestoi kundërshtarët
politikë që qëndruan në Shqipëri. Noli ishte i izoluar nga të huajtë, të
cilët e panë si një udhëheqës i dalë nga kryengritja dhe jo nga
zgjedhjet. Zogu u kthye në pushtet pas gjashtë muajsh pasi qeveria
jugosllave e armatosi dhe i dha trupa të rregullta për mbështetje.

Qeveria që krijoi Zogu qe diktatoriale. Ai kishte fuqinë e
presidentit dhe kryeministrit dhe të drejtën për të emëruar e shkarkuar
ministra, të vendoste veton ndaj ligjeve të Parlamentit dhe të emëronte
krerët e të gjithë administratës shtetërore. Kundërshtarët e regjimit,
të armatosur apo jo, u vranë. Shtypi u vu nën censurë. Zogu e qeverisi
Shqipërinë me katër guvernatorë ushtarakë që i jepnin llogari vetëm
atij. Gjysmën e buxhetit të shtetit e shpenzoi për mbrojtjen, duke
paguar forcat mbështetëse të tij si ushtri të rregullt.

Politika e aleancave fluide afatshkurtra ishte karakteristikë e
Zogut, i cili braktisi shpejt Jugosllavinë për të rënë në krahët e
Italisë. Italia duket se përdori investimet e veta të vjetra mes klaneve
të Mirditës për të organizuar një kryengritje si një masë kërcënuese
ndaj sundimit të Zogut dhe ky i fundit, pranoi traktatin e mbrojtjes së përbashkët me
Italinë, në 1927, gjë që i dha fund efektivisht funksionimit të
Shqipërisë si një vend i pavarur.
Në nënshtrimin ndaj Italisë filloi një rrugë e gjatë dhe e mundimshme
që solli njëkohësisht stabilitet politik dhe ngërç ekonomik. Italia
kishte në dorë ekonominë e vendit dhe e sabotoi atë vazhdimisht për të
mbajtur Zogun nën varësinë e ndihmave të saj ekonomike. Politika e
Italisë ishte ngopja e Shqipërisë me borxhe, të cilat përfundonin për
investime pa fitim, si ndërtimi i kompleksit të ministrive në Tiranë dhe
që Shqipëria nuk kishte gjasa t’i shlyente. Zogu luajti mes Italisë dhe
Britanisë së Madhe, duke lejuar ndikimin britanik si baraspeshë ndaj
ndikimit italian. Në vitin 1932 Shqipëria falimentoi financiarisht dhe
nuk ishte në gjendje të paguante interesat e kredive italiane. Buxheti i
shtetit u reduktua me 30 për qind, banka hasi një panik dhe leku pësoi
tronditje. Zogu i luftoi italianët duke shtetëzuar shkollat katolike të
financuara nga Italia dhe duke përzënë këshilltarët ushtarakë italianë.
Më 1934, nënshkroi dy marrëveshje tregtie me Jugosllavinë dhe Greqinë.
Italia tentoi fillimisht ta kërcënonte ushtarakisht, pastaj i ofroi
mbretit një bakshish me vlerë 3 milionë franga ari. (Rreth 860 kilogramë
ar).
Shqipëria u përball me krizën e bukës më 1936.

Italia e pushtoi ushtarakisht Shqipërinë më 1939, kur dërgoi trupa në
planin e vet për të pushtuar Ballkanin, duke e përdorur vendin tonë si
një urë kalimi. Lufta i solli Shqipërisë përfitime të jashtëzakonshme.
Vendi në atë kohë kishte më pak se 1.2 milionë banorë, ndërsa ushtria
italiane dërgoi qindra mijëra ushtarë, investoi në ndërtim rrugësh e
hekurudhash. Të qindra mijëra ushtarët që e rritën popullatën e
Shqipërisë praktikisht me 50 për qind, kishin paga shumë të larta për
nivelin ekonomik të Shqipërisë, duke krijuar rritje të shpejtë të
mirëqenies. Numri i të punësuarve me rrogë u rrit me shpejtësi, pagat u
dyfishuan në krahasim me kohën e Zogut. Shqipëria u pajis me afro 1500
kilometra rrugë të ndërtuara brenda pak vitesh, rrugë që vijuan t’i
shërbenin vendit deri pas viteve ‘90. Pas mposhtjes së Greqisë dhe
Jugosllavisë nga Gjermania në vitin 1941, qeveria shqiptare u lejua të
shtrijë aktivitetin e saj në Kosovë e troje të tjera të banuara nga
shqiptarët, ku shpërndau gjuhën shqipe dhe identitetin shqiptar. Tokat e
Kosovës siguruan prodhimin e nevojshëm të drithit për të ushqyer të
gjithë popullatën.

Lufta e Dytë Botërore është gjithashtu e studiuar deri më sot vetëm
nga historia zyrtare komuniste dhe mbetet e pazbardhur për shqiptarët.
Por fakti është që dy vitet e para të pushtimit italian qenë të qeta dhe
pa aktivitete guerilase. Këto aktivitete u shfaqën nga viti 1942.
Komunistët refuzuan disa oferta nga grupimet e tjera për të vendosur
paqe. Udhëheqësit komunistë e kalitën veten me vrasje dhe morën
pushtetin në vitin 1945.

Dy lëvizjet kryesore të kohës, Balli Kombëtar dhe Partia Komuniste, nuk u bashkuan për shkak të këndvështrimeve të ndryshme që kishin në lidhje me Kosovën, thotë
Libraria e Kongresit. Komunistët refuzuan bashkëpunimin me Ballin
Kombëtar pas Konferencës së Mukjes nën presionin e jugosllavëve. Një
muaj më vonë, Italia shpalli kapitullimin dhe Gjermania pushtoi
Shqipërinë, por deklaroi se njihte shtetin e pavarur shqiptar. Në
dhjetor ‘43, në veri u krijua Lëvizja e Legalitetit, një forcë
antikomuniste dhe antigjermane. Këtu filloi edhe lufta civile, ku Balli
Kombëtar dhe Legaliteti refuzuan të luftojnë me armë ose qenë të
pafuqishëm përballë komunistëve, të cilët morën pushtetin pas largimit
të gjermanëve.
Vitet e para të pasluftës Shqipëria përfitoi ndihmat e UNRRA, një
zyrë e OKB-së për zgjidhjen e problemeve emergjente të pas luftës.
Ndihmat ushqimore të UNRRA kompensuan përkohësisht humbjen e drithit të
Kosovës. Por Shqipëria e shtyu disa vite me fitimet e stërmëdha të
realizuara nga tregtia me okupatorin italian.

Hoxha ndoqi rrugën e Zogut në krijimin e kultit të individit. Vrasjet
politike morën përmasa të stërmëdha. Me qindra vetë u ekzekutuan që në
ditët e para të sundimit komunist. Në planin e jashtëm, Shqipëria u bë
menjëherë një shtet vasal i Jugosllavisë. U pranua me shpejtësi bashkimi
doganor, një kurs këmbimi i pafavorshëm mes frangut shqiptar dhe
dinarit jugosllav dhe serbokroatishtja filloi të mësohet në shkolla. Në
vitin 1948, Shqipëria u shkëput me shpejtësi nga Jugosllavia dhe u lidh
me Bashkimin Sovjetik.
Marrëveshja për Miqësi dhe Bashkëpunim e vitit 1946 ishte e ngjashme
me atë që Zogu pati nënshkruar me Italinë më 1926-n. Si në kohën e
Zogut, ku aleancat ndërkombëtare shoqëroheshin me shuma parash në formën
e ryshfetit, edhe në këtë rast ndodhi kështu. Beogradi i ofroi
Shqipërisë 40 milionë dollarë, një shumë e barabartë me gjysmën e
buxhetit të shtetit shqiptar të asaj kohe. Jugosllavia pranoi gjithashtu
të blinte kromin shqiptar me çmim më të lartë se sa tregu ndërkombëtar,
si një shenjë e vullnetit të mirë.

Shqipëria kaloi një krizë të rëndë buke, në vitet 1948-1950. Por
gjatë viteve ‘50 deri në ndarjen me Bashkimin Sovjetik, duket se punët
filluan të përmirësohen. Moska i dha Shqipërisë disa qindra milionë
dollarë, të cilat shërbyen për të ndërtuar industri të lehtë dhe të
rëndë. Vendi filloi të realizojë për herë të parë më shumë se gjysmën e
prodhimit vjetor nga industria dhe shërbimet, urbanizimi u rrit me
shpejtësi. Më 1957, Moska ia fali Shqipërisë 105 milionë dollarë.

Zhvillim dhe dhunë

Periudha e regjimit komunist ishte një kombinim i zhvillimit ekonomik
me dhunën policore dhe punën e detyruar. Që nga viti 1946, të
burgosurit u përdorën për të hapur kënetat dhe minierat. Shqipëria pësoi
një zhvillim shumë më të ngadaltë se sa vendet e tjera të Ballkanit
gjatë periudhës 45-vjeçare komuniste dhe në raport me Jugosllavinë,
Bullgarinë apo Rumaninë, doli më e varfër në vitin 1990 nga sa kishte qenë në vitin 1945. Shqipëria
humbi gjatë kësaj kohe tranzicionin demografik, kalimin nga ekonomia e
manifakturës tek ekonomia e shërbimeve, si dhe mbeti një vend në
mazhorancë rurale, ndërkohë që vendet e tjera të rajonit u bënë vende
urbane.
Njëzet vitet e post-komunizmit mund të klasifikohen si vite të kaosit
të dytë demokratik, ku vrasjet politike nuk kanë munguar, megjithëse
kanë qenë shumë më të pakta se sa më parë. Oportunizmi mbetet vlera më e
rëndësishme dhe më shpërblyese në politikë.



Oportunizmi

Oportunizmi politik ka qenë çelësi i suksesit të disa politikanëve
shqiptarë. Zogu u largua nga partia e Nolit dhe luftoi kundër tij më
1924, ndërsa Hoxha mbështeti Jugosllavinë para se të vriste Koçi Xoxen
Box

Gjuhët e huaja

Në kohën e Zogut, nxënësit shqiptarë në disa herë mësuan italisht dhe
në disa herë, jo. Në kohën e Jugosllavisë filloi të mësohej
serbokroatishtja e më pas, rusishtja u bë gjuhë kryesore. Gjuha mandarin
ishte shumë e vështirë për t’u mësuar dhe gjatë miqësisë kineze në
shkolla u përqendrua më shumë te frëngjishtja, (kjo dukshëm pa lidhje
politike). Pas viteve ‘90, anglishtja u bë gjuha dominuese, por
marrëveshje të ndryshme kanë bërë që italishtja të bëhet gjuhë kryesore e
huaj në shumë shkolla.