Shteti
MoshaHistoria e Abecese Shqipe eshte nje histori e gjate dhe e nderlikuar.Ndarjet tokesore te Vendit -Veri e Juge --me krahinat e tyre me kulture te ndryshme, kane luajtur nje rrol te dalluar; edhe grupet fetare -Katolike, Myslimane dhe Orthodhokse -qe gjenden atje kane qene nje faktor me rendesi. Por interesat politike te fuqivet te huaja i kane shtuar kesaj historie nje nderlikim dhe vecori te rralle .
Per here te pare behet fjale per nje abece te gjuhes Shqipe nga nje frat Domenikan i quajtur Brochart, i cili ne vitin 1332 i paraqiti Mbretit te Frances, Philippe De Valois, nje raport per ckishte pare ne vendet e ndryshme qe kish vizituar, me qellim qe t'a shtynte Mbretin t'ia niste njej kryqezate. Duke permendur Shqipetaret e Veriut, frati shkruan- te: « ...sadoqe qe Shqipetaret kane nje gjuhe krejt te ndryshme nga ajo e Llatinevet, ata perdorin shkronjat Llatine ne librat e tyre »
Me te vertete, germat Latine i shohim ne nje nga shkrimet e para te gjuhes Shqipe, ne nje formule pagezimi ne ritem Katolik Roman, qe nga viti 1462 dhe qe ben pjese ne nje letre baritore te Pal Engjellit (Paulus Angelus), Kryepeshkop i Tiranes dhe Durresit. Kjo formule eshte shkruar ne te folmen gegerishte dhe doreshkrimi ruhet ne Biblioteken « Lau- rentiana » te Florences. . Nje shkrim tjeter ne gjuhen Shqipe me nje date ndofta gjysme shekulli perpara asaj qe permendem, dhe, sipas disa studimtareve, me teper se gjysme sheku11i perpara, ishte nje doreshkrim i njej cope te Testamentit te Ri.qe ka nga pas nje kenge Pashke te ritit Bizantin, shkruar me germa Greke dhe qe gjendet ne Bib1ioteken «Ambrosiana», ne Milan. Dialekti i perdorur ne kete shkrim eshte toskerisht, ai i te Krishterevet Orthodokse. Abecete e ketyre dy dokumenteve deshmojne te dy influencat kulturore, te cilat sundonin ne Shqiperi perpara pushtimit te plote te saj prej Turqvet:
Llatine Katolike ne veri te lumit te Shkumbinit: Greke Orthodhokse ne juge po te ketij lumi.
U desh disa kohe te shohen driten te parat vepra te shtypura ne gjuhen Shqipe. Keto ishin libra kishetare ose fjalore te shkruar nga Kleri Katolik ne veri. E para ne radhe eshte Meshari (1555), i Gjon Buzukut- i -cili ka te ngjarete kete qene peshkop ne Shqiperin' e Veriut -shtypur me nje abece te mbeshtetur ne abecene Latine porme disa germa Cyrili- ke . Kupetohet vetiu se afesia e tokavet sllave te Juges, vecanerisht bregdeti Dalmat me te cilin prifterit katolike Shqipetare kane pasur te bejne, e ka influcuar te perdore disa germa Cyrilike per tingujt Shqip qe germat Llatine nuk mund t'i jepnin. Keto germa jane Cyrilike Perendimore qe perdoren nga Katoliket e Kroacise ne tekste te shenjta te botuara ne gjuhen e popullit. Por abeceja e Buzukut nuk duhet te kete qene e perdorur nga te tjere, sepse ne veprat e Pjeter Budit (1566-1623)
si pershembull, ne Doktrinen e Krishten (1618), shohim nje shkrim te ndryshem, sado te mbeshtetur ne abecene Llatine. Abeceja e Budit, me disa ndryshime te vogela, eshte perdorur nga Frang Bardhi ne Fjalorin e vet (1635) dhe nga Pjeter Bogdani ne Cuneus Pro phetarum(1635). Kejo abece u ruajt gjer ne fillimin e shekullit te njezetet nga prifterit Jezuite te Shkodres, te cilet vazhduan t'a perdorin ne botimet e tyre. Ky sistem abeceje eshte quajtur me te shumten e hereve « Abeceja e Shkrimtarevet te Lashte te Veriut », sepse qe perdorur prej tyre nga nje here permendet edhe si « Abeceia Katolike », nga qe vetem pjesa Katolike e popullesise Shqipetare ka shkruar me te. Megjithe kete kjo abece ka mbetur e kufizuar vetem ne krahinen e Shkodrcs.
Edhe ne Juge te parat vepra te shkruara ne gjuhen Shqipe kane qene libra kishe dhe fjalore, por ato qe na kane mbetur neve jane te njej datuara shume me te vone nga ato te Veriut, domethene te shekujvet te 18-t e 19-t. Ky ndryshim kohe shpjegohet nga gjendja ne te cilen kane qene kishet Katolike dhe Orthodhokse gjate sundimit Turk. Kisha Katolike ne Shqiperi, ne te tre shekuit e pare te 9undimit Turk, shikohej me dyshim nga Porta e Larte, se kish lidhJe me Vatikanin dhe me Perendimin Katolik qe ishin armiq te Perandorise Turke dhe shtemgata per te islamizuar besniket e saj ka qene nga nje here shume e rende. Kleri Katolik ndjeu nevojen te perktheje dhe te shkruaje vepra kishetare ne gjuhen e vendit per zhvillimin shpirteror te popullit. Sadoqe nuk dihet gje per Re- formen dhe Kunder-Reformen tek Katoliket e Shqiperise ka te ngjare qe Reforma te mos kete qene shtrire aqe larg ne juge gjer ne vendin e tyre por, pasi Kunder-Refoma. ne Kroaci dhe ne vendet e tiera Sllave te juges ka qene e gjalle dhe shume vepra kane qene shkruar ne gjuhen e popu1lit, edhe Kleri. Katolik i Shqiperise mund te kete qene i influencuar te veproje ashtu. Patrikana e Stambollit, m'ane tjeter, gezonte, qe nga koha e pushtimit Turk, mbrojtjen e Shtetit Turk dhe ishte bere praktikisht nje nga institutet e tij administrative. Atehere kur Rusia dolli si mbrojtese e te Krishterevet Orthodhokse ne shekullin e 18-t -kejo qe edhe koha kur Perandoria Otomane kish- te marre te poshten pozita e Kishes Orthodhokse ne Shqiperi filloi te dobesohet. Shtemgesa e Islamizimtit peshonte rende mbi besimtaret dhe ishte e nevojeshme qe t'u forcohej besimi . Veprat ne gjuhen Shqipe te shkruara nga Orthodhokset per propagande fetare nga nje here nuk qene edhe pa prirje helenizimti.
Te pakta jane, megjithate, librat e shkruara ne gjuhen Shqipe nga te Krishteret Olihodhokse ne Juge. Sic mund te merrej me mend, abe- ceja e tyre ishte pergjithesisht Greke. Aty nga shekulli i tetem'bedhietet nje qender kulturore Greke ishte zhvi1Iuar ne Voskopoje (Moskho. polis), afer qytetit te sotem te Korces, qender e cila ushtronte nje influence te fuqishme ne juge. Dy fjalore shumegjuhesh duallen ne drite, njeri nga kryeprifti Theodor Kavalioti, me titu1Iin Fialor i Greqishtes Popullore, Vllahishtes dhe Shqipes, qe bente pjese ne librin e Kendimjt (Protopeiria) l710, dhe tjetri nga Mjeshtri Dhanil, prift dhe mesonjes, i quajtur Fialor Katergjuhesh (1802), sepse qe shtuar edhe Bullgarishtja.Te dy keta shkrimtare i paten bere mesimet e tyre ne Voskopoje dhe perdoren shkronjat Greke per pjesen Shqipe te fjalorvet. Ne hyrjen vepres se tij, shkruar ne vjershe dhe ne gjuhen Greke, Mjeshter Dhanili e thoshte haptas se qellimi i tij jshte helenizimi i popullsivet vllehe, Bullgare dhe Shqipetare . Ne Berat, ne juge te lumit te Shkumbinit, Kostantin Berati shkroi ne gjysmen e dyte te shekulit te tetembedhiet ne Liber Kendimi Greqisht dhe Shqip dhe perdori shkronjat Greke ne pjesen Shqipe te ketijEshte per t'u vene re se ne kete liber kendimi gjendet nje abece e mbeshtetur me te shumten neshkronjat Cyrilike dhe Glagolitike edhe me te cilen vetem dy vija Shqip jane shkruar . Elbasani, nje qytet ne Shqiperin Mesme, mburret per nje abece te vegante, qe J .G. v. Hahn, konsull i Austrise ne Janine dhe babai i albanologjise, besonte se i perngjante abecese se vjeter te Fin1ikasvet. Kejo abece u perdor n'ate qytet dhe mund te kupetohej aty ketu ne Berat; sherbeu per pune kishetare si edhe per pune tregetie. Hahn-i mendonte se keio abece ish evjeter e se Mjeshter Theoldori (Haxhifilipi) vdekur me 1806, mesonjes dhe predikonjes n'Elbasan, i cili i kish bere mesimet ne Voskopoje, e kish perdorur ne shkrimet e tij . Megjithkete, studimtaret e Shqipes nuk mendojne si Hahn-i, persa i perket vjetersise se abecese, dhe thone se kejo abece esht sajuar nga Mjeshter Theodori vete. Nje prej ketyre dijetareve ka shfaqur edhe mendimin se ajo ka qene « nje abece korsive Greke e shekullit te tetembedhjetet, e pershtatur nje ~r nje » (12). Keto kohet e fundit duan te thone se kejo abece, e perbere nga 53 shkronja, tregon influence Sllave, Greke dhe Llatine (13). Ne vitin 1949 nder dokumente te gjetura ne manastirin e njohur Orthodhoks te Shen Jonit, afer Elbasanit, eshte zbuluar nje doreshkrim i shkurter ne gjuhen Shqipe m~ nje abece te vegante dhe te panjohur gjer me sot. Do~ti permban vuajtjet e Krishtit dhe disa copa te Ungjijvet ne nje gjuhe me te vjeter se a~o e Mjeshter Theodorit. Sadoqe thone se kejo mbeshtetet ne Glagolitiken , po t'a gjykosh nga copa faksimile botuar ne liber (faqe 317), njeriu do te mendonte me fort se kejo abece eshte mbeshtetur ne shkronjat Greke. Doreshkrimi besohet te kete qene shkruar ne nje kohe kur Kryepeshkopata (e quajtr edhe Patriarkata) e Ohrise perkrahte perkthimin e libravet te shenjta ne gjuhen e Vendit me qellim qe te kundershtonte me mire Islamizimin, ndofta ne gjysmen e pare te shekullit te tetembedhjetet. Kejo abece quhet «Abecja e Anonimit te Elbasanit
Ne vitin 1827 u shtypen ne Korfus te kater Ungjijt ne Greqishten me perkthimin Shqip perkundrejt. Ne kete perkthim Shqip perkundrejt.Ne kete perkthim u perdoren germat Greke -24 shkronjat Greke si edhe 9 shkronje te posacme.Kejo pune u be nga nje grup perkthenjesish nen kqyrjen e Grigor Argjirokastritit (nga Gjirokastra), nje peshkop Shqipetar i ishu1lit te Eubese. Sic duket ky perkthim u prit mire nga Tosket, pasi ne vitin 1885 u botua per se dyti n'Athine . Nje tjeter abece e vecante me Liber Kendimi u botua ne vitin 1845 nga Naum Veqi1harxhi prej fshati afer Korces, por vetem ai e perdori kete , Konstandin Kristoforidhi, nga Elbasani, ky Purist i zoti dhe qe shkroi shume edhen qe mesonjes i Hahn-it ne gjuhen Shqipe, perdori dy abece per librat e ndryshme te Ungjillit qe perktheu per Shoqerine Ungjillor Britanike te Huaj (Foreign and British Bible Society).
Me pushtimin e plote te Shqiperise nga Turqit pas vdekjes se Skederbeut (1468) dhe me islamizimin e dalengadalte te banorvet, hyri ne veprim abeceja Arabishte Ose Turqishte. Megjithekete, dokumentet qe kemi me nje shkrim te tille fillojne qe nga shekulli i tetembedhjetet. Ne Juge keto dokumente nisin me vjershen e gjate Erveheja (1820) te Muhamet Kycykut (Cami).Ne Berat, nje qender kulture Orientale, me vjershat Nezim Trakulles (vdekur me 1760); ne Veri me poezine «anakreontike» Mul1a Hysen Dobracit ). Disa nga shkrimtaret ishin Syni dhe te tjeret Bektashi, besnike te njejtit sekti pantheistik te deges Shia te Islamizmit, qe ishte perhapur ne Shqiperine Juges. Subjektet e tyre, t'influencuar ng: kultura Orientale, qene me frymezim fetar edhe me frymezim sheku1lar Islamizmi ne Shqiperi, duke mos qene i shtrenguar te mbrohet sikur Kishet e Krishtera, nuk kish nevoje t'u vihej vetem e vetem shkrimet fetare. Flitet edhe per nje abece me shkronja Turqishte bere rreth vitit .1861 nga nje fare Daut Borici prej Shkodre . Ne vitin 1877, nje Shqipetar i mesuar, qe kishte udhetuar ne Perendim dhe jetonte ne Janine, i quajtur Tahsin, botoi nje abece. Shqipe te mbeshtetur ne shkronjat Turqishte, abece e cila u perhap mjaft n'ate krahine, por autori u arrestua menjehere dhe u dergua ne Stambo1l sepse gjuha Shqipe nuk gezonte po ato te drejta qe gezonin gjuhet e tjera brenda Perandorise Turke.
perpjekjet per te bere abece Shqipe nuk mungonin as ne mergaten Shqiptare. Pasardhesit e Shqipetarvet qe emigruan ne Greqi (heren e pare nga mbarimi i shekullit te 14;.t dhe ne fillimin e shekl1l1it te 15-t), dhe u vendosen atje, e shkruan giuhen e tyre ametare me shkronja Greke. Nje shembell te tille e gjejme ne doreshkrimin e njej fjalori te vogel, Fjalor Greqisht-Shqip (1809), te Marko Bocarit, fia1or te cilin heroi Suliot i Kryengritjes Greke e shkroi per konsul1in Freng te Jallines, F. Pouqueville , Nje Abece Shqipe sipas Dialektit te Folur ne Greqi, mbeshtetur ne shkronjat Greke, qe botuar n'Athine ne vitin 1882 nga Anastas Kullurioti prej ishullit te Salamines. Abecete qe perdoren shkrirntaret Italo-Shqipetare -pasardhesit e Shqipetarevet qe lane Atdhen' e tyre pas pushtimit Turk dhe zune vend n'Italin'e Juges dhe ne Siqeli -qene latine. Sadoqe ishin Toske dhe te Krishtere Orthodhokse nga origjina. n'Itali keta qene bere unite dhe paten hyre nen influencen e kultures Llatine-ItaJiane. Vetem Dhimiter Kamarda perrdori abecene Greke ne gramatiken e vet si si dhe ne shtesen e kesaj gramatike: Grammatologia Comparata della Lingua Albanese (1864), Appendice (1866); kjo nuk ish tieter vecse abeceja qe perdori Hahn-i ne botimin e vet Albanesische Studien, abece e cila atij i u douk e plote dhe e arsyeshme (24). Hahn-i pat perdorur shkronja Llatine si j, ose shkronja Greqishte me shenja dalluese si S (s) per tinguj qe ishin vecanerisht Shqip. Por as Kamarda nuk e mbajti gjithnje, sepse ne disa perkethime ai perdori shkronjat Llatine.
Po te perjashtojme «Abecene e Shkrimtarevet te Lashte te Veriut » qe mbajti me teper se 3OO vjet, abecete e tjera qene jeteshkurtera dhe u perdoren pergjithesisht vetem nga ata njerez qe i bene, ose ne rrethe shume te ngushta. Zgjedhja e abecese Llatine ose Greke si mbeshtetje, varej me teper nga kultrura e atij qe e cpikte ose nga kultura e zones ne te cilen delte ne drite. ..
II
Interesimi per gjuhen Shqipe filloi te shtohet pas themelimit te Lidhjes Shqiptare, qe zakonisht quhet Lidhja e Prizrenit, formuar ne vitin 1878 me qellim qe te kundershtonte vendimet e Kongresit te Ber-- linit, i cili u leshoi toka Shqipetare shtetevet fqinj. Atdhetaret Shqiptare e kuptuan tronditjen e Perandorise Turke dhe i trembeshin copetimit te Vendit te tyre. Prandaj u bene perpjekje per zhvillimin e ndergjegjies Shqipetare dhe per bashkimin e te tre grupevet fetare. Levrimi i gjuhes Shqipe -veriga e perbashket -do t'i sherbente me mire " ketij qellimi. Keshtu, Lidhja hartoi nje program per autonomi administrative duke i dhene rendesi perdorimit te shkrimit te Shqipes dhe shkollavet Shqipe, dy pune keto me te cilat ceshtja e abecese lidhej fort.
Ndersa Lidhja vepronte ne Shqiperi duke kundershtuar me arme shkeljete tokes se saj, nje shoqeri per kulture earesim, e quajtur Shoqeri per Botimet Shqipe themelohej ne vitin 1879 ne Stamboll per te nxitur berjen e botimeve ne gjuhen Shqipe. Ne krye te kesaj shoqerie ishin dy vellezerit Frasheri, Samiu (i njohur ne Turqi si Shemsedin Sa mi Bej) dhe Naimi, poeti-apostull i nacionalizmes Shqipetare, te ndihmuar nga Shqipetare te shquar te besimevet Orthodhokse e Katolike. Kejo shoqeri beri nje abece te mbeshtetur ne shkronjat Llatine me disa shkronja Greqishte, si dh(dh) dhe f (th) --Samiu dhe Naimi i kishin bere mesimet ne gjimnazin Grek te Janines -si edhe disa shkronja te vecanta, si (gj), krijuar nga Samiu vete per tinguj te vecante te gjuhes Shqipe. Duke ndjekur parimin e njej shkronje per nje tingull kejo abece kish nje themel gjuhesor te shepdoshe. Kjo u quajt « Abeceja e Stambollit » ose« Abeceja e Frashervet » nga emri i Vellezervet Frasheri. Me kete abece shoqeria botoi organin e saj Drita, nje Abetare dhe Kendim, si edhe shume libra shkollore.
Tre vjet me vone nje shoqeri letrare e re, Agimi, u themelua ne Shkoder nga nje tjeter prift katolik, Dom Ndre Mjeda, filolog dhe poet, i cili krijoi nje abece te re. Edhe abeceja e Mjedes mbeshtetej krejt ne germat Llatine, por, ndryshe nga ajo e Docit, kjo abece ndiqte parimin e nje germe per nje tingull duke perdorur shenja dalluese per tinguj te vecante te Shqipes, si per shembell, g' (gj), k' (kj), n' (nj), etj. Abeceja e Mjedes ish pelqyer ne Kongresin Nderkombetar te Orientalistevet, qe ish mbledhur me 1902, ne Hamburg, dhe u perkrah nga Kryepeshkopata Katolike e Shkodres si edhe nga shumica e Klerit Katolik. Mirepo, per kete gje plasi nje grindje: abeceja e Agimit kunder abecese se Bashkimit . Monarkia Austro-Hungareze nuk mund te mbetej e paaneshme ne kete mes.
Politika e qeverise Austro-Hungare ne ceshtjen e abecese Shqipe u perpoq per nje abece te perbashket qe do t'i sherbente per te shtuar influencen e saj ne Shqiperi. E quante abecene e Mjedes si nje abece qe perfaqesonte nje fare perparimi dhe qe i afrohej me shume abecese se Stambollit se sa ajo e Bashkimit, e cila kish nje « karakter Italian » ne vetevete. M'ane tjeter, ata qe donin abecen' e Mjedes dhe ata qe pelqenin ate te Frashervet ishin gati te leshonin rruge per nje abece te bashkuar, kurse Abati i Mirdites jo . Qeveria Austro-Hungare, qe me pare e kish ndihmuar botimin e libravet shkollore te shtypura me abecene e Bashkimit, ndashti filloi te perkrahte abecene e Mjedes. Problemi i abecese ishte me rendesi per ate qeveri edhe nga pikepamja e politikes kishetare, sepse pa zgidhjen e saj paqja ne Peshko- paten e Shkodres edhe zhvillimi i rregullshem i shkollavet nuk mund te arriheshin
Italianet kishin kohe qe e perdornin abecene e Bashkimit ne shkollat e veta. Edhe ne kete rast ata u duken se cfaqnin nje interesim te vecante per librat shkollore shkruar me ate abece. Pervec kesaj Italianet u munduan te perdorin ItaloShqipetaret per propaganden kulturore te tyren ne Shqiperi, por gjer me nje fare vendi, sepse edhe ndermjet ketyre te fundit kish nje levizje te pavarur per kete ceshtje. Dy kongrese gjuhesore Shqipetare qene mbledhur n'Itali, njeri ne vitin 1895 dhe tjetri ne vitin 1897, qe te dy duke pasur ne program nje abece te bashkuar . Te dy poetet me te famshem te Italo-Shqipetarvet, Jeronim De Rada (1903) dhe Zef Schiro (1865-1927), bene seicili nga nje abece te mbeshtetur ne shkronjat Llatine dhe e perdoren ne shkrimet e tyre. Por vetem Katoliket e Shkodres u interesuan ne veprimtarine gjuhesore pertej Adriatikut. Myslimanet dhe te Krishteret Orthodokse pothua nuk u a vune veshin fare botimevet qe duallen atje
Konstandin Kristoforidhi vazhdoi te shkruaie ne kohen pas Lidhies se Prizrenit. Kur vdiq ne vitin (1895'), la nje doreshkrim, nje fjalor Shqip- Greqisht, te shkruar me germa Greqishte. Qeveria Greke mundi t'a hedhe: ne dore kete fjalor dhe ne vitin 1004 e botoi me titullin Leksikon tes 'alvanikes glosses (Fjalor i Gjuhes Shqipe), dhe perfitoi keshtu nga rasti te gjeje propaganden e saj. Lexojme ne parathenien: « (fjalori) del si nje: vegel e vlefsheme aresimore per te mesuar Popullin trim Shqipetar me shembell praktike se vetem me ndihmen, udheheqien dhe frymezimin e shkronjavet dhe te gjuhes Greqishte » mund te ndricohet.
Faik Konica, nje Shqipetar i mesuar qe shume ndihmoi per pastrimin e gjuhes Shqipe, perdori abecene e vet ne te perkoheshmen e tij Albania (1897-1009), qe me pare botohej ne Bruksel dhe pastaj ne Londer. I perngjante abecese se Bashkimit. Konica u mundua t'a hithte abecene e vet si themel per te njesuar te gjitha abecete, por nuk i a dolli dot ne krye.
Ne kohen pas Lidhjes se Prizrenit duallen shume abece te tjera te vecanta. At Gjergj Fishta (1871-1940), poeti Kombetar Shqipetar, Franceskan dhe antar i shoqerise Bashkimi, i beri keto abece objekt satiri ne liibrin e vet Anzat e Parnasit (1907). Ketu po shenojme disa vargje :
per cdo kacube na bijne nga nji letrar ,
Qi, ethun trush me' pralla e me gazeta,
perfton ma n'fund e piell nji Abecedar .
Pjelle mushku po. Por prap Shqipniia e shkreta
Prej sish do t'ndahet n'njaq kortare e copa
sa shkrola iane prej A e deri n' Zeta...
Gjendja e ngateruar qe u krijua nga numri i shumte i abecevet vazhdoi gier ne vitin 1908, kur erdhen ne fuqi Turqit e Rij. Shume Shqipetare kishin marre pjese ne kryengritjen e tyre edhe kishin hyre ne « Komitetin per Bashkim dhe perparim ». Programi i Turqvet te Rij i plotesonte kerkesat e tyre per te gezuar te njejtat te drejta si popujt e tjere te Perandorise Turke. Edhe shpallja e Konstitucionit i dha nje shtytje te madhe veprimtarise se tyre nacionaliste. Ne qytete me rendesi te Shqiperise u themeluan Klube (shoqerira letrare-aresimore me qellime politike te pashpallura) dhe shoqerira fillluan te botohen gazeta ne gjuhen Shqipe edhe u hapen shkolla Shqipe. Shqipetaret po mundoheshin te fitonin kohen e humbur .
Ceshtja me e nguteshme ish nje abece kombetare e niesuar. Mungesa e saj qe nje pengim per zhvillimin e vetedijes kombetare dhe per bashkimin e Toskevet dhe te Gegevet, sepse pa nje abece te njesuar :nuk mund te kish maredhenie midis tyre. Thirrja per mbledhjene njej kongresi qe te zgjidhte problemin e abecese u be nga gazeta Liria qe delte ne Selanik dhe qe botohej nga Midhat Frasheri, i biri i Abdyl Frasherit, organizonjesit te Lidhies Shqipetare) edhe i nipi i Vellezervet Frasheri te abecese se Stambollit. Barra e organizimit te kongresit, megjithekete, i ra Klubit Shqipetar te Manastirit qe quhei Bashkimi. Ky klub qe nder te paret qe qe krijuar (Gusht 1908), dhe kishte rendesi sepse ndodhej ne kryeqytetin e Vilajetit. Mbledhja u be ne Manastir prej 14 te Nendorit gjer me 22 te Nendorit, te vitit 1908 , dhe perbehej nga delegate klubesh, shoqerishe, qytetesh, shkollash, si edhe kollonishe Shqipetare te mergimit.
Kongresi kryesohej nga Midhat Frasheri. Fjalimet e mbajtura dyU zgjodh Komisioni i abecese prej njembedhiete anetaresh nga te te mesuarit e delegatevet, me kryetar At Gjergj Fishten. Tri dit me radhe komisioni rrahu ceshtjen e njej abeceje te perbashket duke dhene besen Shqipetare qe te mos delte asnje fjale jashte perpara se te merrej vendimi i fundit.
Meqenese bisedimet ne mbledhjen e pergjitheshme u rrahen me te shumten rreth tri abecevet kryesore abeceja e Stambollit, ajo e Bashkimit, dhe ajo e Agimit komisioni i abecese u kufizua ne tri pika: a) te zgjidhej njeranga te tri abecete b) te mereshin disa pjese nga cdo abece per te bere nje abece te re; c) te behej nje abece e re .
Komisioni bisedoi gjate per keto te tri pika, sidomos mbasi nga cdo ane e Shqiperise edhe nga kollonite vinin letra e telegrafe qe shfaqnin cilen abece pelqenin. Me ne fund nxuarren krye dy rryma. Njera ishte per nje abece te re me shkronja Llatine: u zgjodhen 25 shkronja, dhe te tjerat qe u pergjigjeshin tingujvet te vecante te Shqipes, u bene me nga dy shkronja bashke. Abeceja e re qe pothua krejt si ajo e Bashkimit. Ryma tjeter perkrahu pranimin e abecese se Stambollit. Nuk qe i lehte bisedimi per disa germa te kesaj abeceje. Vetem per shkronjen (dh) u deshen dy mbledhje te plota te komisionit. Ata qe pelqenin pranimjn e abecese se Stambollit qene 4 Myslimane nga Toskeria .Midhat Frasheri, Shahin Kolonja, drejtor i gazetes Drita qe botohej ne Sofje, Bajo Topulli, nje atdhetar i mesuar dhe i zoti, Nyzhet Vrioni, nga nje familje feudale me influence dhe Dom Ndre Mjeda . Kuptohet hapet se Dom Ndre Mjeda perkrahte abecenc e Stambollit. ne radhe te pare, sepse, si e veta, ajo mbeshtetei ne parimin e njej shkronje per cdo tingrull, dhe ne radhe te dyte, sepse abeceja Llatine ish si ajo e Abatit Preng DoCi, kundershtarit te tij. Komisjoni vendosi me ne fund qe te perdoreshin vetem dy abecete -abeceja e Stambollit dhe abeceja e re .
Latine (Shiko kopjen e vendimit ne pasqyren e vecante) -edhe qe mesimi i te dyjave te ish i detyruar ne te gjitha shkollat Shqipe.
Midhat Frasheri ia paraqiti Kongresit vendimin e komisionit pastaj At Fishta si kryetar i komisionit te abece dha arsyet dhe shpjegimet per kete vendim Ai tha edhe vetem abeceia e Stambollit do ti mjaftonte t'u pergjigjej nevojavet te Kombit Shqiptar, por per shtypjen e libravet jashte dhe per telegrafet ishte e nevojshme nje abece e thjesht Llatine" E mbyili biseden duke zene me goje Gjermanet qe perdorin dy abece, abecene Gothike dhe ate Llatine. Vendimi i komisionit te ab u pranua nga Kongresi
Vendimi per ceshtjen e abece, ne Manastir qe nje hap me rendesi drejt bashkimit te Shqiptarevet .Sadoqe nuk qe zberthimi ideal ai i njej abceje te vetme, qe nje pune me mund .Abeceja e Stambollit nuk mund te lihej menjan sepse kishte nje te kaluar te gjate dhe ish perhapur shume Nje numer i madh librash ish botuar, me te. Megjith- kete, duke menjanua, gjithe abecete e tjera, vendimi i Manastirit i beri te lehta maredhniet midis Shqipetarevet, nje gazete ose nje liber, qe botohej ne Jug mund te kendohei tani ne Veri dhe anasjelltas. Ai vendim ndihmoi edhe t'i bejej Myslimanet e te Krishteret me te vetedijshem per trashegimin e tyre te perbashket.
Por pak kohe pas Kongresit te Manastirit filluan te dalin pengesa. Ne Shqiperi nuk ish po ajo shkalle qyteterimi kudo. Myslimanet e Veriut ishhin te prapambetur dhe fanatike sidomos ne Kosove dhe nuk mund ti kuptonin mire perpjekjet kulturore te vellezerve te tyre me te perparuar ne Juge.Ata s'kishin aq deshire te pranonin nje abece qe nuk ish ajo e Kuranit.
Turqit e Rinj u perpoqen t'a shfrytezonin kete gjendje.Duke qene antare te > te perandorise dhe te njej politike qenderzimi,ata kishin frike se abeceja Latine,duke theksyar kombesine e perbashket,vete ndryshimi i madh midis abecese latine e Turke do ti bente shqiptaret te vetedijshem per njehsimin e tyre Kombetar,do ti bashkonte e do ti shkepuste nga Turqia.Parimi i fese,Islamizmit,ishte ende si fuqi ne Perandorine dhe Turqit e Rinj nuk mund ta linin pas dore,megjitheqe ne fillim u perpoqen t'a mbanin larg fevet.Ata u perpoqen,pra,ti bejne per vete Myslimanet Shqiptare me anan e njej propagande Islamike,duke sulmnuar abecene Latine.
Qe ne Shkurt te vitit 1909, klubi Shqipetar i Filatit, nje qytet ne veriperendim te Greqise se sotme, i dergoi nje leter Bashkimit te Manastirit, qe ish bere klubi qendror Shqipetar, duke i u ankuar: « Ju kemi shkruar shume here se Komiteti i Turqvet te Rij ( Cemiet) ne Filat eshte shume kunder gjuhes Shqipe. Ndashti po e tregon kete kundershtim krejt hapet; mbledh fshataret dhe u thote se Sulltani eshte kunder gjuhes Shqipe... Po ne kete kohe u thote te nenshkruajne rije deklarate kunder perdorimit te shkrimit Shqip» . Klubi i Korces, Dituria, u shqetesua shume kur kendoi neper gazeta se « ne Stamboll qe formuar nje shoqeri me qellim qe te perhapte te shkruarit e gjymeS Shqipe me shkronja Turqishte » (. Disa hoxhe dhe ulema i thonin popullit se abeceja Llatine ishte vegla e te « pabesevet » dhe perdorimi i saj kunder fese; abeceja per Myslimanet ishte ajo me te cilen eshte shkruar Kurani.
Perkrahia qe i dhane abecese Turqishte Turqit e Rinj i hidheroi nacionalistet Shqipetare. Maredhenia miqesore ndermjet klubit Shqiptar te Manastirit dhe Turqvet te Rij u trondit aqe thelle sa u be armiqesi e hapet. Shqipetaret zune ndashti te shqetesohen nga perpjekjet e Turqvet te Rij, te cilet po benin shtrengesa per pranimin e abecese Turqishte.
Me 23 te Konikut, te vitit 1009, Turqit e Rij, nen mbulesen e njej «Komiteti Konstitucional OsmanlIi-Shqipetar» (Osmanli arnaut Melirutiiet komisio11i), organizuan nje kongres ne Diber. Ne kete kongres merrnin pjese nje shumice e madhe delegatesh Shqipetare t'ardhur nga Veriu e nga Jugu.. Sadoqe qellimi kryesor i Turqvet te Rij ishte t'a perdorin kete per t'i treguar opinionit publik Evropian dhe Otoman se Shqiperia donte konstitucjonin dhe ish gati t'a mpronte, u paraqiten edhe ceshtjet e shkollavet Shqipe dhe te Abecese edhe shkaketuan bjsedime te gjata. Ata qe donin abecene Turqjshte ishin te shumte dhe me ne fund u vendos qe gjuha Shqipe te mesohej ne te gjitha shkollat porse seicili ish i lire te perdorte abecene Llatine ose Turqishte per te shkruar.
Me kete, Turqit e Rij nuk fituan nje koncesion por me te vertete, i dhane nje grusht abecese Llatine. Ata i shtuan perpjekjet e tyre. Organizuan Ievizje ne shume qytete Shqipetare per abecene Turqishte. Ky veprim iTurqvet te Rij ne punen e abecese qe perpjekja e tyre e fundit per te hedhur faren e percarjes ndermjet te Krishterevet dhe Mvslimanevet dhe per te penguar bashkimin e tyre.
Por atdhetaret Shqipetare, megjithe veshtiresite, nuk u terhoqen.. Ata i hyne Iuftes. Shqiptaret kishin nje argument gjuhesor ne anen e tyre: Arabishtja e shkruar ish e varfer per zanore dhe Turqishtja e shkruar kishte shenja zanoresh qe perfaqesonin shume tinguj, duke u varur nga ligji i eufonise se zanoreve, si per shembell, 9 = 0,0, u, ii. Me2 gjer me 10 te Shtatorit, te vitit 1009, u mblodh nje kongres n'Elbasan per te biseduai ceshfjen e shkollavet Shqipe dhe ate te krijimit te njej shkoIIe per mesonjes. Ndersa kongresi ish ne pune e siper disa antare te Komitetit te Turqvet te Rij, ne Elbasan, u mbanin fjale katundevet rreth qytetit qe te mos ia vinin veshin punes' se kongresit .Persa u takonte shkollavet, kongresi vendosi se ish detyra e klubit te Manastirit t'a fuste ne te gjitha shkollat e Shqiperise gjuhen Shqipe, me abecene Llatine.
Me 19. te Shkurtit, te vitit 1910, u be ne Korce nje demostrate e madhe prej afer 15000 vetesh kunder futje's me pahire te abecese Turqishte. U bene shume fjalime per te perkrahur « shkronjat Shqipe » edhe Hafez Aliu beri nje Iutje me te cilen i bekoi ato. U hoqen telegrafe deputetevet Shqipetare ne Stamboll edhe pergjigjia e ketyre u dha zemer per te mos hequr dore nga kerkesat.
Megjithe urdhrat zyrtare te Komitetit per Bashkim dhe perparim dhe te qeverise Turke per te qendruar te paanshem ne ceshtjen e abe- cese, Turqit e Rij e shtuan propaganden shume e me shume. Myftiu i Manastirit, Rexhep Nuredini, i dergoi paresise se Janines nje libreze qe porosiste perdorimin e shkronjave Turqishte per shkrimin e gjuhes Shqipe.Klubi Shqiptar i Janines u telegrafoi menjehre Vezirit te madh de Ministrit te Aresimit duke protestuar dhe duke theksuar vendosmerine e toskeve per te mos hequr dore nga abeceja Latine.Si Klub kryesor i Vilajetit te Janines i keshilloi te gjithe klubet e tjere shqiptare te krahines qe te vepronin ne te njejeten menyre.Ndersa demonstratat per abecene Turqishte vazhdonin,kundershtimi i myslimave te Toskerise behej gjithmone edhe me i fuqishem
Per t'u vene re eshte protesta e klubit te Filatit derguar portes se Larte, kur degjoi qe 12 hoxhe mendonin te shfaqeshin ne favor te abecese Turqishte; telegrafi mbaronte me keto fjale: « Na do te derdhim edhe piken e fundit te gjakut per abecene Llatine » Ne Shqiperin'e Juges, Bektashinjte qe mbaheshin si heretike nga ana e myslimanevet te vertete (ortodhoks), luajten nje rrol me rendesi per abecene Llatine. Megjithekete ne Shqipen'e Mesme dhe n'ate te veriut po te perjashtojme Elbasanin propaganda e hoxheve pat zene vend.
Eshte e natyreshme te pyese njeriu se si ishte gjendia ne Shkoder gjate kesaj kohe te luftes per abecene.Gjendja atje ndryshonte. Katoliket kishin shkollat konfesionale (fetare) te vetat, nen mbrojtjen e Austro-Hungarise, shkolla te cilat kishin karakter privat, dhe prandaj nuk perfshiheshin ne juridiksionin e autoritetevet aresirnore Turke. Keto shkolla nuk mund te zvariteshin ne fushen e grindjes se abceese. Mesimi i gjuhes Shqipe ne shkollat Katolike ishte bere me abecene Llatine qe ne fillim te nderrohej kejo abece ndashti ishte e pamundur. Po keshtu mund te thuhet edhe per shkonat Italiane. Veprimi i Turqvet te Rij ne ceshtjen e abecese kishte te bente me shkollat qeveritare dhe ky veprim ne Shkoder mund te prekte vetem Myslimanet. Por meqenese popullsia Myslimane e Shkodres ishte teper konservatore, problem abeceje ketu nuk kish. Vetem nje mbedhje u be ne fillim te Shkurtit te vitit 1910, nga disa hoxhe, dhe u pranua nje vendim i Shkupit qe perkrahte abecene Turqishte.Megjithkete. nga mbarimi po i atij muaji, katoliket u cfaqen per abecene Llatine.
Ne Kongresin e Manastirit, te vitit 1908, ish vendosur qe pas dy vjetesh te behej nje kongres i dyte. Lufta midis abecese Llatine dhe abecese Turke e shpejtoi ate mbledhje. Me 21te Marsit, te vitit 1910, nje kongres gjuhesor i dyte, i organizuar nga antaret e « abecese kombetare », u mblodh ne Manastir per t'a sqaruarr nje here e mire ceshtjen. Kongresi shpalli : « Ceshtja thjesht giuhesore e abecese Shqipe qe qe zgidhur definitivisht .. ne Kongresin e Dibres ka dale perseri ne shesh duke u bere shkak krizash dhe rrymash te kunderta opinioni. Kejo pune qe i intereson vetem elementit Shqipetar eshte bere edhe nje ceshtie politike e brendeshme, meqenese ka te beje me aresimin ne tere kombin Otoman dhe me interesimin e autoritevet Qeveria u ka dhene zemer perkrahesvet te gjuhes Turqishte duke shkaketuar pune te papelqyera, te papajtuarshme me regjimiin konstitucional qe edhe na e gezojme Kongresi me vota te perbashketa deklaron se ceshtia e gjuhes Shqipe, megiitheqe eshte larguar shume nga baza e sai, i perket vetem e vetem Shqipetarevet dhe eshte per t'u desheruar, n'interesin e vertete Otoman, qe te mos dale nga sfera e saj e natyreshrne »
Carja midis Turqvet te Rij dhe nacionalistevet Shqipetare ish bere e thelle. S'kish me dobi t'i beheshin kerkesa qeverise se Stambollit, sepse ajo kish marre qendrim armqesor. Veziri i Madh, Ibrahirn Haki Pashai, i tha njej deputeti te shquar Shqipetar: « Qeveria e quan deshiren e Shqiptarevet per te pranuar abecene Llatine si hapin e pare te shkeputjes se tyre prej Turqise... Qeveria duhet te beje cmos dhe do te beje cmos pe'r te ndaluar perdorimin e abecese Llatine ». Me shtytjen e qeverise Turke, Sheh-UI-Islami, autoriteti me i larte Mysliman, u dergonte gjithe myftivet te Shqiperise me 5 te Pri]lit, te vitit 1910, kete qarkore: « Nxitojrne t'ju lajrnerojme se me 22 te Marsit, te vitit 1326 (1910), me anen e njej letre zyrtare derguar Ministrise s'Aresimit, i kerni parashtmar qe te mos e pranoje abecene Llatine per gjuhen Shqipe dhe te kete kujdes qe perdorimi j saj ne shkollat Shqipe te ndalohet rrepte. Prandaj po u dergojme kete qarkore te gjithe myftivet te qytetevet dhe te krahillavet Shqipetare qe te veprojne po keshtu » . Turqit e Rinj e paten shkelen premimin e tyre persa i perkiste gjuhes dhe shkrimit Shqip dhe i paten lenduar ndjenjat kombetare Shqipetare duke themeluar ne Stamboll, ne Prillin e 1910-s, nje klub per detyrimin e abecese Turqishte; ky klub quhej« Qarku Aresimor » (rnahfil -i m,earif), dhe ishte nen mprojtjen e qeverise . U 'botua edhe nje gazete me shkronja Turqishte, ne Stamboll kejo qe e para dhe e fundit.
Meqenese qeveria e Stambollit nuk qe e zonja t'u a dale ne krye qellimevet te saj me propagande, perdori fuqine. Klubet dhe shoqerite Shqipetare i prishi, gazetat i ndaloi, shkollat i rimbylli, po ashtu edhe shtypeshkronjat ne Manastir, Selanik dhe Korce, duke hequr po ne kete kohe edhe gjuhen Shqipe nga programi i shkollavet qeveritare. Kryengritjet qe paten plasur ne Veri, ne fillim jo per ceshtjen e abecese por kunder politikes se qenderzimit te Turqvet te Rij dhe per te majtur privilegjet, u perhapen ne tere Shqiperine. Ne Shtatorin e vitit 1912, kryengritesit qene aqe te forte sa qe e shtremguan porten e Larte te pranoie kerkesat e tyre, nder te cilat hapja e shkollavet Shqipe dhe perdorimi i gjuhes Shqipe ishin kushte te domosdoshme. Pas njej kohe te shkurter plasi lufta Ballkanike dhe Shqiperia shpalli pavaresin'e saj (28 Nendor, 1912); dhe keshtu abeceja Turqishte u hoq per gjithemone.
Ne viterat e ardheshem abeceja Llatine fitoi dhe zuri vend. Abeceja e Stambollit dalengadale mbeti pas dhe dolli nga perdorimi. Shkaqet duket te kene qene dy. I pari, sic tha At Fishta, ne Kongresin e Manastirit, se eshte me lehte te shtypen botime me shkronja Llatine. I dyti, gjate kohevet te pushtjmit Grek ne Shqiperin' e Juges .Myslimanet paten qene shkelur e marre neper kembe. Gdo gje Greke vetvetiu quhej armiqesore, keshtuqe edhe vete shkronjat Greke le « abecese se Frashervet » medoemos do te mos pelqeheshin.
Pame ne kete veshtrim se si abeceja Shqipe pasqyronte kushtet e nderlikuara historike te Vendit dhe se si po n'ate kohe arrijti te behet nje fuqi e ngjeshur formonjese. Perpjekiet per krijimin e njej abeceje qene ne fillim te shperndara dhe krejt te ndryshme, te influencuara nga grupe fetare dhe zona kulturore, dhe vetem dalengadale zune te anojne drejt njehsimit. Ne kete zhvillim, interesat e fuqivet te huaja luajten dy rrole: ata qe qeverisnin Vendin --Perandoria Turke dhe gjer ne nje fare shkalle Patrikana e Stambollit u perpoqen t.a perdornin abecene si nje fuqi percarjeje; ata qe kishin qellim t'a shtonin influencen e tyre -Austro- Hungaria dhe Italja -u munduan t'a perdornin si nje faktor bashkimi. Ngecur keq ne keto rryma kundershtare, Shqipetaret po fillonin te kupetojne duke u bere gjithenie me teper te vetedijshem per njesin' e tyre kombetare dhe per rrezikun qe sillte me vete shumesia e abecevet. Kur i a duallen ne krye t'a kufizojne perdorimin, me pare ne dy abece dhe me vone ne nje te vetme, ata e bene abecen nje fuqi bashkimi. Duke zgjedhur abecene Llatine hoqen dore edhe nga Orienti dhe u kthyen nga, Perendimi. Mund te thuhet se historia e Abecese Shqipe eshte ne vetvehte historia e Popullit Shqipetar.
Per here te pare behet fjale per nje abece te gjuhes Shqipe nga nje frat Domenikan i quajtur Brochart, i cili ne vitin 1332 i paraqiti Mbretit te Frances, Philippe De Valois, nje raport per ckishte pare ne vendet e ndryshme qe kish vizituar, me qellim qe t'a shtynte Mbretin t'ia niste njej kryqezate. Duke permendur Shqipetaret e Veriut, frati shkruan- te: « ...sadoqe qe Shqipetaret kane nje gjuhe krejt te ndryshme nga ajo e Llatinevet, ata perdorin shkronjat Llatine ne librat e tyre »
Me te vertete, germat Latine i shohim ne nje nga shkrimet e para te gjuhes Shqipe, ne nje formule pagezimi ne ritem Katolik Roman, qe nga viti 1462 dhe qe ben pjese ne nje letre baritore te Pal Engjellit (Paulus Angelus), Kryepeshkop i Tiranes dhe Durresit. Kjo formule eshte shkruar ne te folmen gegerishte dhe doreshkrimi ruhet ne Biblioteken « Lau- rentiana » te Florences. . Nje shkrim tjeter ne gjuhen Shqipe me nje date ndofta gjysme shekulli perpara asaj qe permendem, dhe, sipas disa studimtareve, me teper se gjysme sheku11i perpara, ishte nje doreshkrim i njej cope te Testamentit te Ri.qe ka nga pas nje kenge Pashke te ritit Bizantin, shkruar me germa Greke dhe qe gjendet ne Bib1ioteken «Ambrosiana», ne Milan. Dialekti i perdorur ne kete shkrim eshte toskerisht, ai i te Krishterevet Orthodokse. Abecete e ketyre dy dokumenteve deshmojne te dy influencat kulturore, te cilat sundonin ne Shqiperi perpara pushtimit te plote te saj prej Turqvet:
Llatine Katolike ne veri te lumit te Shkumbinit: Greke Orthodhokse ne juge po te ketij lumi.
U desh disa kohe te shohen driten te parat vepra te shtypura ne gjuhen Shqipe. Keto ishin libra kishetare ose fjalore te shkruar nga Kleri Katolik ne veri. E para ne radhe eshte Meshari (1555), i Gjon Buzukut- i -cili ka te ngjarete kete qene peshkop ne Shqiperin' e Veriut -shtypur me nje abece te mbeshtetur ne abecene Latine porme disa germa Cyrili- ke . Kupetohet vetiu se afesia e tokavet sllave te Juges, vecanerisht bregdeti Dalmat me te cilin prifterit katolike Shqipetare kane pasur te bejne, e ka influcuar te perdore disa germa Cyrilike per tingujt Shqip qe germat Llatine nuk mund t'i jepnin. Keto germa jane Cyrilike Perendimore qe perdoren nga Katoliket e Kroacise ne tekste te shenjta te botuara ne gjuhen e popullit. Por abeceja e Buzukut nuk duhet te kete qene e perdorur nga te tjere, sepse ne veprat e Pjeter Budit (1566-1623)
si pershembull, ne Doktrinen e Krishten (1618), shohim nje shkrim te ndryshem, sado te mbeshtetur ne abecene Llatine. Abeceja e Budit, me disa ndryshime te vogela, eshte perdorur nga Frang Bardhi ne Fjalorin e vet (1635) dhe nga Pjeter Bogdani ne Cuneus Pro phetarum(1635). Kejo abece u ruajt gjer ne fillimin e shekullit te njezetet nga prifterit Jezuite te Shkodres, te cilet vazhduan t'a perdorin ne botimet e tyre. Ky sistem abeceje eshte quajtur me te shumten e hereve « Abeceja e Shkrimtarevet te Lashte te Veriut », sepse qe perdorur prej tyre nga nje here permendet edhe si « Abeceia Katolike », nga qe vetem pjesa Katolike e popullesise Shqipetare ka shkruar me te. Megjithe kete kjo abece ka mbetur e kufizuar vetem ne krahinen e Shkodrcs.
Edhe ne Juge te parat vepra te shkruara ne gjuhen Shqipe kane qene libra kishe dhe fjalore, por ato qe na kane mbetur neve jane te njej datuara shume me te vone nga ato te Veriut, domethene te shekujvet te 18-t e 19-t. Ky ndryshim kohe shpjegohet nga gjendja ne te cilen kane qene kishet Katolike dhe Orthodhokse gjate sundimit Turk. Kisha Katolike ne Shqiperi, ne te tre shekuit e pare te 9undimit Turk, shikohej me dyshim nga Porta e Larte, se kish lidhJe me Vatikanin dhe me Perendimin Katolik qe ishin armiq te Perandorise Turke dhe shtemgata per te islamizuar besniket e saj ka qene nga nje here shume e rende. Kleri Katolik ndjeu nevojen te perktheje dhe te shkruaje vepra kishetare ne gjuhen e vendit per zhvillimin shpirteror te popullit. Sadoqe nuk dihet gje per Re- formen dhe Kunder-Reformen tek Katoliket e Shqiperise ka te ngjare qe Reforma te mos kete qene shtrire aqe larg ne juge gjer ne vendin e tyre por, pasi Kunder-Refoma. ne Kroaci dhe ne vendet e tiera Sllave te juges ka qene e gjalle dhe shume vepra kane qene shkruar ne gjuhen e popu1lit, edhe Kleri. Katolik i Shqiperise mund te kete qene i influencuar te veproje ashtu. Patrikana e Stambollit, m'ane tjeter, gezonte, qe nga koha e pushtimit Turk, mbrojtjen e Shtetit Turk dhe ishte bere praktikisht nje nga institutet e tij administrative. Atehere kur Rusia dolli si mbrojtese e te Krishterevet Orthodhokse ne shekullin e 18-t -kejo qe edhe koha kur Perandoria Otomane kish- te marre te poshten pozita e Kishes Orthodhokse ne Shqiperi filloi te dobesohet. Shtemgesa e Islamizimtit peshonte rende mbi besimtaret dhe ishte e nevojeshme qe t'u forcohej besimi . Veprat ne gjuhen Shqipe te shkruara nga Orthodhokset per propagande fetare nga nje here nuk qene edhe pa prirje helenizimti.
Te pakta jane, megjithate, librat e shkruara ne gjuhen Shqipe nga te Krishteret Olihodhokse ne Juge. Sic mund te merrej me mend, abe- ceja e tyre ishte pergjithesisht Greke. Aty nga shekulli i tetem'bedhietet nje qender kulturore Greke ishte zhvi1Iuar ne Voskopoje (Moskho. polis), afer qytetit te sotem te Korces, qender e cila ushtronte nje influence te fuqishme ne juge. Dy fjalore shumegjuhesh duallen ne drite, njeri nga kryeprifti Theodor Kavalioti, me titu1Iin Fialor i Greqishtes Popullore, Vllahishtes dhe Shqipes, qe bente pjese ne librin e Kendimjt (Protopeiria) l710, dhe tjetri nga Mjeshtri Dhanil, prift dhe mesonjes, i quajtur Fialor Katergjuhesh (1802), sepse qe shtuar edhe Bullgarishtja.Te dy keta shkrimtare i paten bere mesimet e tyre ne Voskopoje dhe perdoren shkronjat Greke per pjesen Shqipe te fjalorvet. Ne hyrjen vepres se tij, shkruar ne vjershe dhe ne gjuhen Greke, Mjeshter Dhanili e thoshte haptas se qellimi i tij jshte helenizimi i popullsivet vllehe, Bullgare dhe Shqipetare . Ne Berat, ne juge te lumit te Shkumbinit, Kostantin Berati shkroi ne gjysmen e dyte te shekulit te tetembedhiet ne Liber Kendimi Greqisht dhe Shqip dhe perdori shkronjat Greke ne pjesen Shqipe te ketijEshte per t'u vene re se ne kete liber kendimi gjendet nje abece e mbeshtetur me te shumten neshkronjat Cyrilike dhe Glagolitike edhe me te cilen vetem dy vija Shqip jane shkruar . Elbasani, nje qytet ne Shqiperin Mesme, mburret per nje abece te vegante, qe J .G. v. Hahn, konsull i Austrise ne Janine dhe babai i albanologjise, besonte se i perngjante abecese se vjeter te Fin1ikasvet. Kejo abece u perdor n'ate qytet dhe mund te kupetohej aty ketu ne Berat; sherbeu per pune kishetare si edhe per pune tregetie. Hahn-i mendonte se keio abece ish evjeter e se Mjeshter Theoldori (Haxhifilipi) vdekur me 1806, mesonjes dhe predikonjes n'Elbasan, i cili i kish bere mesimet ne Voskopoje, e kish perdorur ne shkrimet e tij . Megjithkete, studimtaret e Shqipes nuk mendojne si Hahn-i, persa i perket vjetersise se abecese, dhe thone se kejo abece esht sajuar nga Mjeshter Theodori vete. Nje prej ketyre dijetareve ka shfaqur edhe mendimin se ajo ka qene « nje abece korsive Greke e shekullit te tetembedhjetet, e pershtatur nje ~r nje » (12). Keto kohet e fundit duan te thone se kejo abece, e perbere nga 53 shkronja, tregon influence Sllave, Greke dhe Llatine (13). Ne vitin 1949 nder dokumente te gjetura ne manastirin e njohur Orthodhoks te Shen Jonit, afer Elbasanit, eshte zbuluar nje doreshkrim i shkurter ne gjuhen Shqipe m~ nje abece te vegante dhe te panjohur gjer me sot. Do~ti permban vuajtjet e Krishtit dhe disa copa te Ungjijvet ne nje gjuhe me te vjeter se a~o e Mjeshter Theodorit. Sadoqe thone se kejo mbeshtetet ne Glagolitiken , po t'a gjykosh nga copa faksimile botuar ne liber (faqe 317), njeriu do te mendonte me fort se kejo abece eshte mbeshtetur ne shkronjat Greke. Doreshkrimi besohet te kete qene shkruar ne nje kohe kur Kryepeshkopata (e quajtr edhe Patriarkata) e Ohrise perkrahte perkthimin e libravet te shenjta ne gjuhen e Vendit me qellim qe te kundershtonte me mire Islamizimin, ndofta ne gjysmen e pare te shekullit te tetembedhjetet. Kejo abece quhet «Abecja e Anonimit te Elbasanit
Ne vitin 1827 u shtypen ne Korfus te kater Ungjijt ne Greqishten me perkthimin Shqip perkundrejt. Ne kete perkthim Shqip perkundrejt.Ne kete perkthim u perdoren germat Greke -24 shkronjat Greke si edhe 9 shkronje te posacme.Kejo pune u be nga nje grup perkthenjesish nen kqyrjen e Grigor Argjirokastritit (nga Gjirokastra), nje peshkop Shqipetar i ishu1lit te Eubese. Sic duket ky perkthim u prit mire nga Tosket, pasi ne vitin 1885 u botua per se dyti n'Athine . Nje tjeter abece e vecante me Liber Kendimi u botua ne vitin 1845 nga Naum Veqi1harxhi prej fshati afer Korces, por vetem ai e perdori kete , Konstandin Kristoforidhi, nga Elbasani, ky Purist i zoti dhe qe shkroi shume edhen qe mesonjes i Hahn-it ne gjuhen Shqipe, perdori dy abece per librat e ndryshme te Ungjillit qe perktheu per Shoqerine Ungjillor Britanike te Huaj (Foreign and British Bible Society).
Me pushtimin e plote te Shqiperise nga Turqit pas vdekjes se Skederbeut (1468) dhe me islamizimin e dalengadalte te banorvet, hyri ne veprim abeceja Arabishte Ose Turqishte. Megjithekete, dokumentet qe kemi me nje shkrim te tille fillojne qe nga shekulli i tetembedhjetet. Ne Juge keto dokumente nisin me vjershen e gjate Erveheja (1820) te Muhamet Kycykut (Cami).Ne Berat, nje qender kulture Orientale, me vjershat Nezim Trakulles (vdekur me 1760); ne Veri me poezine «anakreontike» Mul1a Hysen Dobracit ). Disa nga shkrimtaret ishin Syni dhe te tjeret Bektashi, besnike te njejtit sekti pantheistik te deges Shia te Islamizmit, qe ishte perhapur ne Shqiperine Juges. Subjektet e tyre, t'influencuar ng: kultura Orientale, qene me frymezim fetar edhe me frymezim sheku1lar Islamizmi ne Shqiperi, duke mos qene i shtrenguar te mbrohet sikur Kishet e Krishtera, nuk kish nevoje t'u vihej vetem e vetem shkrimet fetare. Flitet edhe per nje abece me shkronja Turqishte bere rreth vitit .1861 nga nje fare Daut Borici prej Shkodre . Ne vitin 1877, nje Shqipetar i mesuar, qe kishte udhetuar ne Perendim dhe jetonte ne Janine, i quajtur Tahsin, botoi nje abece. Shqipe te mbeshtetur ne shkronjat Turqishte, abece e cila u perhap mjaft n'ate krahine, por autori u arrestua menjehere dhe u dergua ne Stambo1l sepse gjuha Shqipe nuk gezonte po ato te drejta qe gezonin gjuhet e tjera brenda Perandorise Turke.
perpjekjet per te bere abece Shqipe nuk mungonin as ne mergaten Shqiptare. Pasardhesit e Shqipetarvet qe emigruan ne Greqi (heren e pare nga mbarimi i shekullit te 14;.t dhe ne fillimin e shekl1l1it te 15-t), dhe u vendosen atje, e shkruan giuhen e tyre ametare me shkronja Greke. Nje shembell te tille e gjejme ne doreshkrimin e njej fjalori te vogel, Fjalor Greqisht-Shqip (1809), te Marko Bocarit, fia1or te cilin heroi Suliot i Kryengritjes Greke e shkroi per konsul1in Freng te Jallines, F. Pouqueville , Nje Abece Shqipe sipas Dialektit te Folur ne Greqi, mbeshtetur ne shkronjat Greke, qe botuar n'Athine ne vitin 1882 nga Anastas Kullurioti prej ishullit te Salamines. Abecete qe perdoren shkrirntaret Italo-Shqipetare -pasardhesit e Shqipetarevet qe lane Atdhen' e tyre pas pushtimit Turk dhe zune vend n'Italin'e Juges dhe ne Siqeli -qene latine. Sadoqe ishin Toske dhe te Krishtere Orthodhokse nga origjina. n'Itali keta qene bere unite dhe paten hyre nen influencen e kultures Llatine-ItaJiane. Vetem Dhimiter Kamarda perrdori abecene Greke ne gramatiken e vet si si dhe ne shtesen e kesaj gramatike: Grammatologia Comparata della Lingua Albanese (1864), Appendice (1866); kjo nuk ish tieter vecse abeceja qe perdori Hahn-i ne botimin e vet Albanesische Studien, abece e cila atij i u douk e plote dhe e arsyeshme (24). Hahn-i pat perdorur shkronja Llatine si j, ose shkronja Greqishte me shenja dalluese si S (s) per tinguj qe ishin vecanerisht Shqip. Por as Kamarda nuk e mbajti gjithnje, sepse ne disa perkethime ai perdori shkronjat Llatine.
Po te perjashtojme «Abecene e Shkrimtarevet te Lashte te Veriut » qe mbajti me teper se 3OO vjet, abecete e tjera qene jeteshkurtera dhe u perdoren pergjithesisht vetem nga ata njerez qe i bene, ose ne rrethe shume te ngushta. Zgjedhja e abecese Llatine ose Greke si mbeshtetje, varej me teper nga kultrura e atij qe e cpikte ose nga kultura e zones ne te cilen delte ne drite. ..
II
Interesimi per gjuhen Shqipe filloi te shtohet pas themelimit te Lidhjes Shqiptare, qe zakonisht quhet Lidhja e Prizrenit, formuar ne vitin 1878 me qellim qe te kundershtonte vendimet e Kongresit te Ber-- linit, i cili u leshoi toka Shqipetare shtetevet fqinj. Atdhetaret Shqiptare e kuptuan tronditjen e Perandorise Turke dhe i trembeshin copetimit te Vendit te tyre. Prandaj u bene perpjekje per zhvillimin e ndergjegjies Shqipetare dhe per bashkimin e te tre grupevet fetare. Levrimi i gjuhes Shqipe -veriga e perbashket -do t'i sherbente me mire " ketij qellimi. Keshtu, Lidhja hartoi nje program per autonomi administrative duke i dhene rendesi perdorimit te shkrimit te Shqipes dhe shkollavet Shqipe, dy pune keto me te cilat ceshtja e abecese lidhej fort.
Ndersa Lidhja vepronte ne Shqiperi duke kundershtuar me arme shkeljete tokes se saj, nje shoqeri per kulture earesim, e quajtur Shoqeri per Botimet Shqipe themelohej ne vitin 1879 ne Stamboll per te nxitur berjen e botimeve ne gjuhen Shqipe. Ne krye te kesaj shoqerie ishin dy vellezerit Frasheri, Samiu (i njohur ne Turqi si Shemsedin Sa mi Bej) dhe Naimi, poeti-apostull i nacionalizmes Shqipetare, te ndihmuar nga Shqipetare te shquar te besimevet Orthodhokse e Katolike. Kejo shoqeri beri nje abece te mbeshtetur ne shkronjat Llatine me disa shkronja Greqishte, si dh(dh) dhe f (th) --Samiu dhe Naimi i kishin bere mesimet ne gjimnazin Grek te Janines -si edhe disa shkronja te vecanta, si (gj), krijuar nga Samiu vete per tinguj te vecante te gjuhes Shqipe. Duke ndjekur parimin e njej shkronje per nje tingull kejo abece kish nje themel gjuhesor te shepdoshe. Kjo u quajt « Abeceja e Stambollit » ose« Abeceja e Frashervet » nga emri i Vellezervet Frasheri. Me kete abece shoqeria botoi organin e saj Drita, nje Abetare dhe Kendim, si edhe shume libra shkollore.
Tre vjet me vone nje shoqeri letrare e re, Agimi, u themelua ne Shkoder nga nje tjeter prift katolik, Dom Ndre Mjeda, filolog dhe poet, i cili krijoi nje abece te re. Edhe abeceja e Mjedes mbeshtetej krejt ne germat Llatine, por, ndryshe nga ajo e Docit, kjo abece ndiqte parimin e nje germe per nje tingull duke perdorur shenja dalluese per tinguj te vecante te Shqipes, si per shembell, g' (gj), k' (kj), n' (nj), etj. Abeceja e Mjedes ish pelqyer ne Kongresin Nderkombetar te Orientalistevet, qe ish mbledhur me 1902, ne Hamburg, dhe u perkrah nga Kryepeshkopata Katolike e Shkodres si edhe nga shumica e Klerit Katolik. Mirepo, per kete gje plasi nje grindje: abeceja e Agimit kunder abecese se Bashkimit . Monarkia Austro-Hungareze nuk mund te mbetej e paaneshme ne kete mes.
Politika e qeverise Austro-Hungare ne ceshtjen e abecese Shqipe u perpoq per nje abece te perbashket qe do t'i sherbente per te shtuar influencen e saj ne Shqiperi. E quante abecene e Mjedes si nje abece qe perfaqesonte nje fare perparimi dhe qe i afrohej me shume abecese se Stambollit se sa ajo e Bashkimit, e cila kish nje « karakter Italian » ne vetevete. M'ane tjeter, ata qe donin abecen' e Mjedes dhe ata qe pelqenin ate te Frashervet ishin gati te leshonin rruge per nje abece te bashkuar, kurse Abati i Mirdites jo . Qeveria Austro-Hungare, qe me pare e kish ndihmuar botimin e libravet shkollore te shtypura me abecene e Bashkimit, ndashti filloi te perkrahte abecene e Mjedes. Problemi i abecese ishte me rendesi per ate qeveri edhe nga pikepamja e politikes kishetare, sepse pa zgidhjen e saj paqja ne Peshko- paten e Shkodres edhe zhvillimi i rregullshem i shkollavet nuk mund te arriheshin
Italianet kishin kohe qe e perdornin abecene e Bashkimit ne shkollat e veta. Edhe ne kete rast ata u duken se cfaqnin nje interesim te vecante per librat shkollore shkruar me ate abece. Pervec kesaj Italianet u munduan te perdorin ItaloShqipetaret per propaganden kulturore te tyren ne Shqiperi, por gjer me nje fare vendi, sepse edhe ndermjet ketyre te fundit kish nje levizje te pavarur per kete ceshtje. Dy kongrese gjuhesore Shqipetare qene mbledhur n'Itali, njeri ne vitin 1895 dhe tjetri ne vitin 1897, qe te dy duke pasur ne program nje abece te bashkuar . Te dy poetet me te famshem te Italo-Shqipetarvet, Jeronim De Rada (1903) dhe Zef Schiro (1865-1927), bene seicili nga nje abece te mbeshtetur ne shkronjat Llatine dhe e perdoren ne shkrimet e tyre. Por vetem Katoliket e Shkodres u interesuan ne veprimtarine gjuhesore pertej Adriatikut. Myslimanet dhe te Krishteret Orthodokse pothua nuk u a vune veshin fare botimevet qe duallen atje
Konstandin Kristoforidhi vazhdoi te shkruaie ne kohen pas Lidhies se Prizrenit. Kur vdiq ne vitin (1895'), la nje doreshkrim, nje fjalor Shqip- Greqisht, te shkruar me germa Greqishte. Qeveria Greke mundi t'a hedhe: ne dore kete fjalor dhe ne vitin 1004 e botoi me titullin Leksikon tes 'alvanikes glosses (Fjalor i Gjuhes Shqipe), dhe perfitoi keshtu nga rasti te gjeje propaganden e saj. Lexojme ne parathenien: « (fjalori) del si nje: vegel e vlefsheme aresimore per te mesuar Popullin trim Shqipetar me shembell praktike se vetem me ndihmen, udheheqien dhe frymezimin e shkronjavet dhe te gjuhes Greqishte » mund te ndricohet.
Faik Konica, nje Shqipetar i mesuar qe shume ndihmoi per pastrimin e gjuhes Shqipe, perdori abecene e vet ne te perkoheshmen e tij Albania (1897-1009), qe me pare botohej ne Bruksel dhe pastaj ne Londer. I perngjante abecese se Bashkimit. Konica u mundua t'a hithte abecene e vet si themel per te njesuar te gjitha abecete, por nuk i a dolli dot ne krye.
Ne kohen pas Lidhjes se Prizrenit duallen shume abece te tjera te vecanta. At Gjergj Fishta (1871-1940), poeti Kombetar Shqipetar, Franceskan dhe antar i shoqerise Bashkimi, i beri keto abece objekt satiri ne liibrin e vet Anzat e Parnasit (1907). Ketu po shenojme disa vargje :
per cdo kacube na bijne nga nji letrar ,
Qi, ethun trush me' pralla e me gazeta,
perfton ma n'fund e piell nji Abecedar .
Pjelle mushku po. Por prap Shqipniia e shkreta
Prej sish do t'ndahet n'njaq kortare e copa
sa shkrola iane prej A e deri n' Zeta...
Gjendja e ngateruar qe u krijua nga numri i shumte i abecevet vazhdoi gier ne vitin 1908, kur erdhen ne fuqi Turqit e Rij. Shume Shqipetare kishin marre pjese ne kryengritjen e tyre edhe kishin hyre ne « Komitetin per Bashkim dhe perparim ». Programi i Turqvet te Rij i plotesonte kerkesat e tyre per te gezuar te njejtat te drejta si popujt e tjere te Perandorise Turke. Edhe shpallja e Konstitucionit i dha nje shtytje te madhe veprimtarise se tyre nacionaliste. Ne qytete me rendesi te Shqiperise u themeluan Klube (shoqerira letrare-aresimore me qellime politike te pashpallura) dhe shoqerira fillluan te botohen gazeta ne gjuhen Shqipe edhe u hapen shkolla Shqipe. Shqipetaret po mundoheshin te fitonin kohen e humbur .
Ceshtja me e nguteshme ish nje abece kombetare e niesuar. Mungesa e saj qe nje pengim per zhvillimin e vetedijes kombetare dhe per bashkimin e Toskevet dhe te Gegevet, sepse pa nje abece te njesuar :nuk mund te kish maredhenie midis tyre. Thirrja per mbledhjene njej kongresi qe te zgjidhte problemin e abecese u be nga gazeta Liria qe delte ne Selanik dhe qe botohej nga Midhat Frasheri, i biri i Abdyl Frasherit, organizonjesit te Lidhies Shqipetare) edhe i nipi i Vellezervet Frasheri te abecese se Stambollit. Barra e organizimit te kongresit, megjithekete, i ra Klubit Shqipetar te Manastirit qe quhei Bashkimi. Ky klub qe nder te paret qe qe krijuar (Gusht 1908), dhe kishte rendesi sepse ndodhej ne kryeqytetin e Vilajetit. Mbledhja u be ne Manastir prej 14 te Nendorit gjer me 22 te Nendorit, te vitit 1908 , dhe perbehej nga delegate klubesh, shoqerishe, qytetesh, shkollash, si edhe kollonishe Shqipetare te mergimit.
Kongresi kryesohej nga Midhat Frasheri. Fjalimet e mbajtura dyU zgjodh Komisioni i abecese prej njembedhiete anetaresh nga te te mesuarit e delegatevet, me kryetar At Gjergj Fishten. Tri dit me radhe komisioni rrahu ceshtjen e njej abeceje te perbashket duke dhene besen Shqipetare qe te mos delte asnje fjale jashte perpara se te merrej vendimi i fundit.
Meqenese bisedimet ne mbledhjen e pergjitheshme u rrahen me te shumten rreth tri abecevet kryesore abeceja e Stambollit, ajo e Bashkimit, dhe ajo e Agimit komisioni i abecese u kufizua ne tri pika: a) te zgjidhej njeranga te tri abecete b) te mereshin disa pjese nga cdo abece per te bere nje abece te re; c) te behej nje abece e re .
Komisioni bisedoi gjate per keto te tri pika, sidomos mbasi nga cdo ane e Shqiperise edhe nga kollonite vinin letra e telegrafe qe shfaqnin cilen abece pelqenin. Me ne fund nxuarren krye dy rryma. Njera ishte per nje abece te re me shkronja Llatine: u zgjodhen 25 shkronja, dhe te tjerat qe u pergjigjeshin tingujvet te vecante te Shqipes, u bene me nga dy shkronja bashke. Abeceja e re qe pothua krejt si ajo e Bashkimit. Ryma tjeter perkrahu pranimin e abecese se Stambollit. Nuk qe i lehte bisedimi per disa germa te kesaj abeceje. Vetem per shkronjen (dh) u deshen dy mbledhje te plota te komisionit. Ata qe pelqenin pranimjn e abecese se Stambollit qene 4 Myslimane nga Toskeria .Midhat Frasheri, Shahin Kolonja, drejtor i gazetes Drita qe botohej ne Sofje, Bajo Topulli, nje atdhetar i mesuar dhe i zoti, Nyzhet Vrioni, nga nje familje feudale me influence dhe Dom Ndre Mjeda . Kuptohet hapet se Dom Ndre Mjeda perkrahte abecenc e Stambollit. ne radhe te pare, sepse, si e veta, ajo mbeshtetei ne parimin e njej shkronje per cdo tingrull, dhe ne radhe te dyte, sepse abeceja Llatine ish si ajo e Abatit Preng DoCi, kundershtarit te tij. Komisjoni vendosi me ne fund qe te perdoreshin vetem dy abecete -abeceja e Stambollit dhe abeceja e re .
Latine (Shiko kopjen e vendimit ne pasqyren e vecante) -edhe qe mesimi i te dyjave te ish i detyruar ne te gjitha shkollat Shqipe.
Midhat Frasheri ia paraqiti Kongresit vendimin e komisionit pastaj At Fishta si kryetar i komisionit te abece dha arsyet dhe shpjegimet per kete vendim Ai tha edhe vetem abeceia e Stambollit do ti mjaftonte t'u pergjigjej nevojavet te Kombit Shqiptar, por per shtypjen e libravet jashte dhe per telegrafet ishte e nevojshme nje abece e thjesht Llatine" E mbyili biseden duke zene me goje Gjermanet qe perdorin dy abece, abecene Gothike dhe ate Llatine. Vendimi i komisionit te ab u pranua nga Kongresi
Vendimi per ceshtjen e abece, ne Manastir qe nje hap me rendesi drejt bashkimit te Shqiptarevet .Sadoqe nuk qe zberthimi ideal ai i njej abceje te vetme, qe nje pune me mund .Abeceja e Stambollit nuk mund te lihej menjan sepse kishte nje te kaluar te gjate dhe ish perhapur shume Nje numer i madh librash ish botuar, me te. Megjith- kete, duke menjanua, gjithe abecete e tjera, vendimi i Manastirit i beri te lehta maredhniet midis Shqipetarevet, nje gazete ose nje liber, qe botohej ne Jug mund te kendohei tani ne Veri dhe anasjelltas. Ai vendim ndihmoi edhe t'i bejej Myslimanet e te Krishteret me te vetedijshem per trashegimin e tyre te perbashket.
Por pak kohe pas Kongresit te Manastirit filluan te dalin pengesa. Ne Shqiperi nuk ish po ajo shkalle qyteterimi kudo. Myslimanet e Veriut ishhin te prapambetur dhe fanatike sidomos ne Kosove dhe nuk mund ti kuptonin mire perpjekjet kulturore te vellezerve te tyre me te perparuar ne Juge.Ata s'kishin aq deshire te pranonin nje abece qe nuk ish ajo e Kuranit.
Turqit e Rinj u perpoqen t'a shfrytezonin kete gjendje.Duke qene antare te > te perandorise dhe te njej politike qenderzimi,ata kishin frike se abeceja Latine,duke theksyar kombesine e perbashket,vete ndryshimi i madh midis abecese latine e Turke do ti bente shqiptaret te vetedijshem per njehsimin e tyre Kombetar,do ti bashkonte e do ti shkepuste nga Turqia.Parimi i fese,Islamizmit,ishte ende si fuqi ne Perandorine dhe Turqit e Rinj nuk mund ta linin pas dore,megjitheqe ne fillim u perpoqen t'a mbanin larg fevet.Ata u perpoqen,pra,ti bejne per vete Myslimanet Shqiptare me anan e njej propagande Islamike,duke sulmnuar abecene Latine.
Qe ne Shkurt te vitit 1909, klubi Shqipetar i Filatit, nje qytet ne veriperendim te Greqise se sotme, i dergoi nje leter Bashkimit te Manastirit, qe ish bere klubi qendror Shqipetar, duke i u ankuar: « Ju kemi shkruar shume here se Komiteti i Turqvet te Rij ( Cemiet) ne Filat eshte shume kunder gjuhes Shqipe. Ndashti po e tregon kete kundershtim krejt hapet; mbledh fshataret dhe u thote se Sulltani eshte kunder gjuhes Shqipe... Po ne kete kohe u thote te nenshkruajne rije deklarate kunder perdorimit te shkrimit Shqip» . Klubi i Korces, Dituria, u shqetesua shume kur kendoi neper gazeta se « ne Stamboll qe formuar nje shoqeri me qellim qe te perhapte te shkruarit e gjymeS Shqipe me shkronja Turqishte » (. Disa hoxhe dhe ulema i thonin popullit se abeceja Llatine ishte vegla e te « pabesevet » dhe perdorimi i saj kunder fese; abeceja per Myslimanet ishte ajo me te cilen eshte shkruar Kurani.
Perkrahia qe i dhane abecese Turqishte Turqit e Rinj i hidheroi nacionalistet Shqipetare. Maredhenia miqesore ndermjet klubit Shqiptar te Manastirit dhe Turqvet te Rij u trondit aqe thelle sa u be armiqesi e hapet. Shqipetaret zune ndashti te shqetesohen nga perpjekjet e Turqvet te Rij, te cilet po benin shtrengesa per pranimin e abecese Turqishte.
Me 23 te Konikut, te vitit 1009, Turqit e Rij, nen mbulesen e njej «Komiteti Konstitucional OsmanlIi-Shqipetar» (Osmanli arnaut Melirutiiet komisio11i), organizuan nje kongres ne Diber. Ne kete kongres merrnin pjese nje shumice e madhe delegatesh Shqipetare t'ardhur nga Veriu e nga Jugu.. Sadoqe qellimi kryesor i Turqvet te Rij ishte t'a perdorin kete per t'i treguar opinionit publik Evropian dhe Otoman se Shqiperia donte konstitucjonin dhe ish gati t'a mpronte, u paraqiten edhe ceshtjet e shkollavet Shqipe dhe te Abecese edhe shkaketuan bjsedime te gjata. Ata qe donin abecene Turqjshte ishin te shumte dhe me ne fund u vendos qe gjuha Shqipe te mesohej ne te gjitha shkollat porse seicili ish i lire te perdorte abecene Llatine ose Turqishte per te shkruar.
Me kete, Turqit e Rij nuk fituan nje koncesion por me te vertete, i dhane nje grusht abecese Llatine. Ata i shtuan perpjekjet e tyre. Organizuan Ievizje ne shume qytete Shqipetare per abecene Turqishte. Ky veprim iTurqvet te Rij ne punen e abecese qe perpjekja e tyre e fundit per te hedhur faren e percarjes ndermjet te Krishterevet dhe Mvslimanevet dhe per te penguar bashkimin e tyre.
Por atdhetaret Shqipetare, megjithe veshtiresite, nuk u terhoqen.. Ata i hyne Iuftes. Shqiptaret kishin nje argument gjuhesor ne anen e tyre: Arabishtja e shkruar ish e varfer per zanore dhe Turqishtja e shkruar kishte shenja zanoresh qe perfaqesonin shume tinguj, duke u varur nga ligji i eufonise se zanoreve, si per shembell, 9 = 0,0, u, ii. Me2 gjer me 10 te Shtatorit, te vitit 1009, u mblodh nje kongres n'Elbasan per te biseduai ceshfjen e shkollavet Shqipe dhe ate te krijimit te njej shkoIIe per mesonjes. Ndersa kongresi ish ne pune e siper disa antare te Komitetit te Turqvet te Rij, ne Elbasan, u mbanin fjale katundevet rreth qytetit qe te mos ia vinin veshin punes' se kongresit .Persa u takonte shkollavet, kongresi vendosi se ish detyra e klubit te Manastirit t'a fuste ne te gjitha shkollat e Shqiperise gjuhen Shqipe, me abecene Llatine.
Me 19. te Shkurtit, te vitit 1910, u be ne Korce nje demostrate e madhe prej afer 15000 vetesh kunder futje's me pahire te abecese Turqishte. U bene shume fjalime per te perkrahur « shkronjat Shqipe » edhe Hafez Aliu beri nje Iutje me te cilen i bekoi ato. U hoqen telegrafe deputetevet Shqipetare ne Stamboll edhe pergjigjia e ketyre u dha zemer per te mos hequr dore nga kerkesat.
Megjithe urdhrat zyrtare te Komitetit per Bashkim dhe perparim dhe te qeverise Turke per te qendruar te paanshem ne ceshtjen e abe- cese, Turqit e Rij e shtuan propaganden shume e me shume. Myftiu i Manastirit, Rexhep Nuredini, i dergoi paresise se Janines nje libreze qe porosiste perdorimin e shkronjave Turqishte per shkrimin e gjuhes Shqipe.Klubi Shqiptar i Janines u telegrafoi menjehre Vezirit te madh de Ministrit te Aresimit duke protestuar dhe duke theksuar vendosmerine e toskeve per te mos hequr dore nga abeceja Latine.Si Klub kryesor i Vilajetit te Janines i keshilloi te gjithe klubet e tjere shqiptare te krahines qe te vepronin ne te njejeten menyre.Ndersa demonstratat per abecene Turqishte vazhdonin,kundershtimi i myslimave te Toskerise behej gjithmone edhe me i fuqishem
Per t'u vene re eshte protesta e klubit te Filatit derguar portes se Larte, kur degjoi qe 12 hoxhe mendonin te shfaqeshin ne favor te abecese Turqishte; telegrafi mbaronte me keto fjale: « Na do te derdhim edhe piken e fundit te gjakut per abecene Llatine » Ne Shqiperin'e Juges, Bektashinjte qe mbaheshin si heretike nga ana e myslimanevet te vertete (ortodhoks), luajten nje rrol me rendesi per abecene Llatine. Megjithekete ne Shqipen'e Mesme dhe n'ate te veriut po te perjashtojme Elbasanin propaganda e hoxheve pat zene vend.
Eshte e natyreshme te pyese njeriu se si ishte gjendia ne Shkoder gjate kesaj kohe te luftes per abecene.Gjendja atje ndryshonte. Katoliket kishin shkollat konfesionale (fetare) te vetat, nen mbrojtjen e Austro-Hungarise, shkolla te cilat kishin karakter privat, dhe prandaj nuk perfshiheshin ne juridiksionin e autoritetevet aresirnore Turke. Keto shkolla nuk mund te zvariteshin ne fushen e grindjes se abceese. Mesimi i gjuhes Shqipe ne shkollat Katolike ishte bere me abecene Llatine qe ne fillim te nderrohej kejo abece ndashti ishte e pamundur. Po keshtu mund te thuhet edhe per shkonat Italiane. Veprimi i Turqvet te Rij ne ceshtjen e abecese kishte te bente me shkollat qeveritare dhe ky veprim ne Shkoder mund te prekte vetem Myslimanet. Por meqenese popullsia Myslimane e Shkodres ishte teper konservatore, problem abeceje ketu nuk kish. Vetem nje mbedhje u be ne fillim te Shkurtit te vitit 1910, nga disa hoxhe, dhe u pranua nje vendim i Shkupit qe perkrahte abecene Turqishte.Megjithkete. nga mbarimi po i atij muaji, katoliket u cfaqen per abecene Llatine.
Ne Kongresin e Manastirit, te vitit 1908, ish vendosur qe pas dy vjetesh te behej nje kongres i dyte. Lufta midis abecese Llatine dhe abecese Turke e shpejtoi ate mbledhje. Me 21te Marsit, te vitit 1910, nje kongres gjuhesor i dyte, i organizuar nga antaret e « abecese kombetare », u mblodh ne Manastir per t'a sqaruarr nje here e mire ceshtjen. Kongresi shpalli : « Ceshtja thjesht giuhesore e abecese Shqipe qe qe zgidhur definitivisht .. ne Kongresin e Dibres ka dale perseri ne shesh duke u bere shkak krizash dhe rrymash te kunderta opinioni. Kejo pune qe i intereson vetem elementit Shqipetar eshte bere edhe nje ceshtie politike e brendeshme, meqenese ka te beje me aresimin ne tere kombin Otoman dhe me interesimin e autoritevet Qeveria u ka dhene zemer perkrahesvet te gjuhes Turqishte duke shkaketuar pune te papelqyera, te papajtuarshme me regjimiin konstitucional qe edhe na e gezojme Kongresi me vota te perbashketa deklaron se ceshtia e gjuhes Shqipe, megiitheqe eshte larguar shume nga baza e sai, i perket vetem e vetem Shqipetarevet dhe eshte per t'u desheruar, n'interesin e vertete Otoman, qe te mos dale nga sfera e saj e natyreshrne »
Carja midis Turqvet te Rij dhe nacionalistevet Shqipetare ish bere e thelle. S'kish me dobi t'i beheshin kerkesa qeverise se Stambollit, sepse ajo kish marre qendrim armqesor. Veziri i Madh, Ibrahirn Haki Pashai, i tha njej deputeti te shquar Shqipetar: « Qeveria e quan deshiren e Shqiptarevet per te pranuar abecene Llatine si hapin e pare te shkeputjes se tyre prej Turqise... Qeveria duhet te beje cmos dhe do te beje cmos pe'r te ndaluar perdorimin e abecese Llatine ». Me shtytjen e qeverise Turke, Sheh-UI-Islami, autoriteti me i larte Mysliman, u dergonte gjithe myftivet te Shqiperise me 5 te Pri]lit, te vitit 1910, kete qarkore: « Nxitojrne t'ju lajrnerojme se me 22 te Marsit, te vitit 1326 (1910), me anen e njej letre zyrtare derguar Ministrise s'Aresimit, i kerni parashtmar qe te mos e pranoje abecene Llatine per gjuhen Shqipe dhe te kete kujdes qe perdorimi j saj ne shkollat Shqipe te ndalohet rrepte. Prandaj po u dergojme kete qarkore te gjithe myftivet te qytetevet dhe te krahillavet Shqipetare qe te veprojne po keshtu » . Turqit e Rinj e paten shkelen premimin e tyre persa i perkiste gjuhes dhe shkrimit Shqip dhe i paten lenduar ndjenjat kombetare Shqipetare duke themeluar ne Stamboll, ne Prillin e 1910-s, nje klub per detyrimin e abecese Turqishte; ky klub quhej« Qarku Aresimor » (rnahfil -i m,earif), dhe ishte nen mprojtjen e qeverise . U 'botua edhe nje gazete me shkronja Turqishte, ne Stamboll kejo qe e para dhe e fundit.
Meqenese qeveria e Stambollit nuk qe e zonja t'u a dale ne krye qellimevet te saj me propagande, perdori fuqine. Klubet dhe shoqerite Shqipetare i prishi, gazetat i ndaloi, shkollat i rimbylli, po ashtu edhe shtypeshkronjat ne Manastir, Selanik dhe Korce, duke hequr po ne kete kohe edhe gjuhen Shqipe nga programi i shkollavet qeveritare. Kryengritjet qe paten plasur ne Veri, ne fillim jo per ceshtjen e abecese por kunder politikes se qenderzimit te Turqvet te Rij dhe per te majtur privilegjet, u perhapen ne tere Shqiperine. Ne Shtatorin e vitit 1912, kryengritesit qene aqe te forte sa qe e shtremguan porten e Larte te pranoie kerkesat e tyre, nder te cilat hapja e shkollavet Shqipe dhe perdorimi i gjuhes Shqipe ishin kushte te domosdoshme. Pas njej kohe te shkurter plasi lufta Ballkanike dhe Shqiperia shpalli pavaresin'e saj (28 Nendor, 1912); dhe keshtu abeceja Turqishte u hoq per gjithemone.
Ne viterat e ardheshem abeceja Llatine fitoi dhe zuri vend. Abeceja e Stambollit dalengadale mbeti pas dhe dolli nga perdorimi. Shkaqet duket te kene qene dy. I pari, sic tha At Fishta, ne Kongresin e Manastirit, se eshte me lehte te shtypen botime me shkronja Llatine. I dyti, gjate kohevet te pushtjmit Grek ne Shqiperin' e Juges .Myslimanet paten qene shkelur e marre neper kembe. Gdo gje Greke vetvetiu quhej armiqesore, keshtuqe edhe vete shkronjat Greke le « abecese se Frashervet » medoemos do te mos pelqeheshin.
Pame ne kete veshtrim se si abeceja Shqipe pasqyronte kushtet e nderlikuara historike te Vendit dhe se si po n'ate kohe arrijti te behet nje fuqi e ngjeshur formonjese. Perpjekiet per krijimin e njej abeceje qene ne fillim te shperndara dhe krejt te ndryshme, te influencuara nga grupe fetare dhe zona kulturore, dhe vetem dalengadale zune te anojne drejt njehsimit. Ne kete zhvillim, interesat e fuqivet te huaja luajten dy rrole: ata qe qeverisnin Vendin --Perandoria Turke dhe gjer ne nje fare shkalle Patrikana e Stambollit u perpoqen t.a perdornin abecene si nje fuqi percarjeje; ata qe kishin qellim t'a shtonin influencen e tyre -Austro- Hungaria dhe Italja -u munduan t'a perdornin si nje faktor bashkimi. Ngecur keq ne keto rryma kundershtare, Shqipetaret po fillonin te kupetojne duke u bere gjithenie me teper te vetedijshem per njesin' e tyre kombetare dhe per rrezikun qe sillte me vete shumesia e abecevet. Kur i a duallen ne krye t'a kufizojne perdorimin, me pare ne dy abece dhe me vone ne nje te vetme, ata e bene abecen nje fuqi bashkimi. Duke zgjedhur abecene Llatine hoqen dore edhe nga Orienti dhe u kthyen nga, Perendimi. Mund te thuhet se historia e Abecese Shqipe eshte ne vetvehte historia e Popullit Shqipetar.
g,rgj,rm,rd,rk, jq,shk,shq,gjl,sv,zv,llt,kt etj.në trup të fjalëve
urg(rg),murgj(rgj),
24/2/2023, 00:58 nga Kledja