Sami Frashëri mbi çamërinë


Sami Frasheri mbi çamerine dhe disa nga qytetet e saj kryesore,marre nga vepra e tij "Fjalor i pergjithshem i historise dhe i gjeografise" (Konstandinopoje 1889).Vepra 2 e Sami Frasherit,botim i Akademise se Shkencave,1988.


Tesprotia (çamërinë)

Adjonati (Paramithi)
Janina
Konica
Margellici
Parga
Preveza
Suli



Tesprotia (çamërinë)

Eshte nje nga krahinat qe perbenin Epirin e lashte.Krahina e lartpermendur zgjatej nga Ambrakija,pjesa jugore e bregditit d.m.th. nga gjiri i Nartes deri ne lumin Thijamis d.m.th Kalama.Me nje fjale Tesprotia ishte emri i vjeter i pjeses jugore te Shqiperise te quajtur Cameri.

Kufizohet nga veriu me Mollosine qe perbehet nga sanxhaku i Janines dhe me krahinen e Kaonise qe perbehet nga sanzhaku u Gjirokastres d.m.th nga krahina e Laberise,nga jugu me Ambrakine d.m.th. me gjirin e Nartes,nga perndimi me detin Jon.Kjo krahine laget nga lumenjte Akeron dhe Kogjin,qe bashkohen para derdhjes se tyre ne det.

Keta konsiderohen nga greket e lashte si lumenjte e sketerres.Ndersa lumi Haradros d.m.th. Loros e ndante kete krahine nga Mollosia.Qytetet dhe qytezat kryesore jane Pandosja,Kasupa,Allaka,Haradra,Himrion,Efina, Vruka e te tjera.Keto perfshihen midis 80 qyteteve qe kryekomandanti romak Pal Emili rrafshoi ne Epir.Megjithekete ekzistoje germadhat e disave prej tyre.Flitet dhe besohet se tempulli i famshem i Dodones ndodhej ne kete krahine.Pas kesaj romaket themeluan ne skajin jugor te kesaj krahine nje qytet te madh me emrin Nikopolis,gjermadhat e te cilit ekzistojne ne nje istme te ngushte nje ore larg ne veri te Prevezes.

Tesprotianet e vjeter i perkasin thjesht popullit pellazg.Ishin te nje gjaku dhe kishin te njejten gjuhe me popullin e Kaonise dhe te Mollosise.Per
shume kohe u qeverisen nga kreret e tyre dhe pastaj per nje periudhe u qeverisen ne formen e nje republike.Pas kesaj u pushtuan nga sundimtari i Moloseve,Pirrua dhe me vone iu aneksuan shtetit maqedonas.Se bashku me Maqedonine kaluan ne duart e romakeve dhe se fundi pas shkaterrimit te shtetit te Bizantit,ashtu si ne viset e tjera te Shqiperise,edhe ne keto ane u formuan principata te vogla te cilat u pushtuan ne kohen e sundimit te sulltan Mehmetit II dhe te Bajazitit II dhe iu aneksuan tokave osmane.




Ajdonat (Paramithi)

Eshte nje qyteze,qender kazaje ne krahinen e Camerise,e cila formon pjesen juglindore te Shqiperise,varet nga vilajeti dhe sanxhaku i Janines.

Ajdonati ndodhet afersisht 40 km ne jugperendim te Janines dhe 18 ne lindje te limanit te Myrtos,rreze nje mali,ne anen e majte te lumit Vuvo d.m.th ne lindje te tij.Pozicioni i tij eshte i larte,me ajer shume te mire dhe i rrethuar me vreshta e kopshte.Popullsia e tija arrin ne 2500 njerez, thuajse te gjithe myslimane dhe shqiptare.
Keshtjella quhet Ajos Dhonatos dhe emri Ajdonat qe perdohet ne gjuhen zyrtare per qytezen,e cila njihet nga vendesit me emrin Paramithi,eshte marre nga emri i sipermendur.Perreth gjenden rrenimet e qytetit te vjeter Uria.Eshte nje qyteze ku zhvillohet mjaf tregeti dhe cdo vit me dhjete shtator behet nje panair i madh qe vazhdon pese dite.Burnot i cilesise se larte,i njohur me emrin burnoti i Janines,prodhohet nga duhani,qe rritet ne kete qyteze dhe ne disa vende te kesaj kazaje.Qyteza bashke me kazane ka 64 fshatra,40 nga keto jane ne veri te qendres se kazase dhe 24 ne jug te saj.Ne juglindje te kesaj kazaje ndodhet nahija e Sulit,popullsia e se ciles eshte e njohur per qendresen e guximshme kunder Ali pashe Tepelenes.Toka e saj eshte malore,por ka edhe disa lugina e pllaja te bukura.Toka e saj eshte pjellore,prodhon drithera te ndryshme dhe duhan.Ka nje popullsi afersisht prej16.000 njerezish shumica e te cileve jane shqiptare e afro gjysma myslimane.Brenda kazase ka 22 xhami e mesxhide,1 shkolle plotore,nje medrese,4 shkolla fillore kuranike,3 punishte per regjien lekureve,13 ura.Rrethi i kazase mund te pershkohet per 23 ore.




Janine

Eshte nje qytet,qender e vilajetit me te njejtin emer.Ndodhet ne jug te vilajetit te Shkodres 700 km ne jugperendim te Stambollit e 210 km ne jugperendim te Selanikut,ne bregun perendimor te liqenit me te njejtin emer.Ka 35.000 banore,30 xhami,6 kisha,2 sinagoge,3 teqe,disa medrese,nje biblioteke,nje gjimnaz,nje shkolle fillore e disa shkolla fillore kuranike (mektep),nje gjimnaz me emrin Zosimea,disa shkolla fillore dhe nje shkolle per vajza vetem per greket,nje shkolle plotore per vllehet,nje azil grek per jetim e te varfer si dhe nje spital,nje spital tjeter te ndertuar kohet e fundit nga bashkia,treg te bukur,hane e hamame te shumta,nje keshtjelle te mbetur nga Ali pashe Tepelena,qe ndodhet mbi gadishullin qe futet brenda ne liqen,te rrethuar me hendek;perreth ka disa pende dheu.

Ne rrethet e qytetit ka vreshta e toka pjellore,punishte lekuresh;prodhohen sende prej argjendi dhe prej lekure dhe zhvillohet nje tregti mjaft e rendesishme.Janina eshte ndertuar nga i quajturi Jani,nje nga princat e vendit ne kohen e renies se perandorise bizantine.Ajo i eshte dorezuar paqesisht sulltan Bajezit Jellderemit,pastaj u kishte dale dore (osmaneve) dhe ne vitin 1431 ne kohen e sulltan Muratit II u pushtua perfundimisht.Me vone ne kohen kur sundoi i pavarur Ali pashe Tepelena,(qyteti) u zhvillua dhe u zbukurua teper prej tij dhe kishte me shume popullsi.

Kazaja e Janines,ndodhet ne mes te sanxhakut e te vilajetit qe mban te njejtin emer.Se bashku me dy nahijet e quajtura Zagor dhe Korondos,
perfshin 233 fshatra me 87.256 banore.Toka eshte e ndryshme,ka fusha pjellore,kullota dhe disa pyje.Shumica e popullsise se fshatrave eshte
e krishtere dhe perbehet nga greke dhe vllehe.

Sanxhaku i Janines.Eshte sanxhaku qendror i vilajetit qe mban te njejtin emer.Kufizohet nga juglindja me kufirin e Greqise,nga verilindja me vilajetin e Manastirit,nga veriperendimi me sanxhakun e Gjirokastres,nga perendimi me detin Jon,nga jugu me sanxhakun e Prevezes.Sanxhaku perbehet prej 6 kazave dhe dy nahijeve me 439 fshatra dhe 166.691 banore si me poshte:

Sanxhaku Kazate Nahijet Fshatra

Janine Zagore 233
Korondos 49
Leskovik 34
Janine Konice 3
Mecove 62
Ajdonat 68
Filat

Vetem popullsia e Janines me fshatrat e Mecoves dhe te Konices eshte e perbere nga myslimane,vllehe e greke,kurse popullsia e tri kazave te tjera eshte krejesisht shqiptare dhe shumica myslimane.Te krishteret shqiptare deshirojne te mesojne ne gjuhen e tyre shqipe dhe nuk e mbajne
veten te kombesise greke.




Konice

Eshte nje qyteze,qender kazaje qe ndodhet ne sanxhakun e vilajetin e Janines,45 km ne veri te Janines,ne anet e lumit te Vjoses,ne rrezat e maleve qe ndodhen ne skajet e nje fushe;ka 5500 banore,neper rrethe ka shume kullota,ku mbahen shume dhen me qumeshtin e te cilave behet djathe i famshem shqiptar.Popullsia eshte shume e zgjuar.

Kazaja e Konices,rrethohet nga jugu me kazane e Janines,nga perndimi me sanxhakun e Gjirokastres,nga veriu me kazane e Leskovikut,nga lindja me vilajetin e Manastirit.Perbehet nga 34 fshatra me popullsi afersisht 35.000 banore,prej te cileve gjysma jane myslimane shqiptare dhe te tjeret jane te krishtere shqiptare dhe vllehe.

Toka eshte malore,me pak vende te pershtatshme per bujqesi.Kullota ka shume,prandaj mbahen sasira te medha dhensh dhe bageti te tjera.Ne fushen e Konices dhe ne luginen e Vjoses ka shume drure arre dhe nxirret nje sasi mendafshi.

Grate ne fshatra prodhojne corape,fanella,velenxe e te tjera sende prej leshi.Lumi i Vjoses pershkon kazane duke marre me vete perrenjte Vidomati dhe Sarandoporo.Ne kete kaza ka nje llixhe squfuri me nxehtesi te madhe,dobia e se ciles eshte provuar.Nje here ne vit organizohet nje panair me emrin Pazaropolo,ku tregtohen shume kafshe dhe prodhime leshi.




Margellic

Eshte nje qyteze,qender kazaje ne sanxhakun e Prevezes te vilajetit te Janines,ndodhet 50 km ne veriperendim te Prevezes,ne nje distance 10 km prej bregut te detit.Ka 3000 banore,te gjithe jane myslimane shqiptare.
Kazaja e Margellicit se bashku me nahijet e Parges e te Fanarit ka 71 fshatra me afersisht 25.000 banore.E gjithe popullsia eshte shqiptare,pjesa me e madhe myslimane.Jane te njohur per guxim e trimeri.

Toka e saj eshte pjellore,prodhohen drithera,oriz,ullinj e te tjera.Ne vendet afer bregut te detit klima eshte e bute gjate dimrit,prandaj andej ka kullota te mira dimerore.Pervec Parges,ka edhe disa skela te vogla,ne te cilat mund te hyhet me barka te vogla.




Parge

Eshte nje qyteze,qender nahijeje ne kazane e Margellicit te sanxhakut te Prevezes te vilajetit te Janines,ne pjesen jugore te bregdetit shqiptar.
Ndodhet 45 km ne veriperendim te Prevezes dhe 55 km ne jugperendim te Janines.Ka 5000 banore,nje xhami,nje keshtjelle te vjeter te ndertuar mbi nje shkemb te futur ne det;perreth ka kopshte me portokalle e limone dhe ullishta te bukura.Ka shume nerenxa qe jane teper te kerkuara dhe qe pelqehen nga cifutet.Nga ky prodhim,popullsia ka nxjerre shume te ardhura.eksportimet e tjera kryesore jane portokallet,limonat e vaji i ullirit; ne qyteze prodhohet nje lloj sapuni ne ngjyre geshtenje;e ka ajrin te kendshem e te mire,qe u sjell mjaft dobi atyre qe vuajne nga semundje te mushkerive.Ka edhe banja deti shume te dobishme.Megjithese anijet nuk ndalin aty,ajo eshte skele per krahinen e Camerise,pasi aty vijne e shkojne barka me vela dhe zhvillojne tregti me Korfuzin dhe Triesten.Kjo qyteze per shume kohe ka qene ne dore te anglezeve,por Ali pashe Tepelena e bleu qytezen nga shteti i lartpermendur,dhe me kete rast popullsia u shperngul dhe kaloi ne ishujt.

Qyteza dhe toka e saj u be ciflig i Ali pashes dhe pas ekzekutimit te tij,i kaloi thesarit te shtetit.Ne ate kohe u ble prej Rifat pashes qe ishte minister i financave dhe sot gjendet ne dore te trashegimtareve te tij.Nga popullsia e saj,ata qe jane myslimane dhe nje pjese e te krishtereve jane shqiptare,te tjeret jane greke.

Nahija e Parges varet nga kazaja e Margellicit,qe formohet nga pjesa qendrore e krahines se Camerise,se bashku me qytezen perfshin edhe tre cope fshatrash perreth.Me perpara se bashku me nje numer fshatrash formonte nje kaza me vete.




Preveze

Eshte nje qyteze ne skajin jugor te Shqiperise,ne fund te nje gadishulli qe mbyll anen perendimore te gjiut te Artes,ne bregun verior te grykes qe mban te njejtin emer.Eshte qendra e sanxhakut me te njejtin emer,te perfshire ne vilajetin e Janines si dhe e krahines se Camerise.Ndodhet 92 km ne jugperendim te Janines.Pozicioni i saj shume i bukur te kujton ate te Stambollit.Ka 8000 banore dhe shume kopshte me portokalle e limone si dhe ullishte.Ne anen nga toka eshte e mbrojtur nga nje kanal,nga deti me dy fortifikata dhe 4 kala,te ndertuara prej Ali pashe Tepelenes. Ne qytet ka dy xhami,njera e ndertuar prej Ali pashe Tepelenes dhe tjetra prej Ahmet aga Dinos.Ka gjithashtu dy teqe,disa tyrbe,nje shkolle plotore e disa shkolla fillore,dy shkolla fillore greke,nje per vajza e nje per djem,nje mulli me avull,nje punishte per regjjen e lekures,disa fabrika sapuni e vaji.Prodhohet nje lloj pelhure shume e preferuar,pambuku e mendafshi e punuar shume holle,corape e te tjera prodhime.Ka nje liman mjaft te frekuentuar,qe ben shume tregti me skelat e Triestes,Korfuzit,te Greqise dhe te Italise.Ne veri dhe brenda gjiut ka edhe nje liman me te madh te quajtur Vati ose me emrin Drin,i cili ka qene liman i qytetit te lashte te Nikopolisit.Emri Preveze rrjesh nga emri i qytetit te lashte te ndertuar prej te famshmit Pirro,i cili ka marre emrin e se vjehrres se tij,Berenika,e shoqja e Ptolome Lagosit dhe ishte quajtur Berenikia.
Ky qytet ndodhej ose ne vendin e Prevezes se sotme ose ne ate te qytetit te Nikopolit.nikopoli,i ndertuar prej Oktavianit dhe germadhat e te cilit duken edhe sot nje ore larg ne veri te Prevezes,u shkaterrua nga sulmet e bullgareve dhe te serbeve,kurse Preveza e tanishme u ndertua prej venedikasve;ajo qendroi per shume kohe ne dore te francezeve bashke me ishujt e Dodekanezit.Ne vitin 1798,Ali pashe Tepelena e mori qytezen nga francezet me lufte dhe qysh prej asaj kohe ajo ben pjese ne territorin otoman.Preveza per rendesine ushtarake dhe tregtare i ka te gjitha mundesite te perparoje.

Sanxhaku i Prevezes.eshte me i vogli nder kater sanxhaket qe formojne vilajetin e Janines.Ndodhet ne skajin jugor te Shqiperise dhe perbehet nga gjysma jugore e krahines se Camerise.Kufizohet nga veriu me sanxhakun e Janines,nga lindja me kufrin grek,nga jugu me gjirin e Nartes dhe me gryken e Prevezes,nga perendimi dhe jugperendimi me detin Jon.Pjesa me e madhe e tokes perbehet nga kodra te uleta,me kullota te bukura,te veshura me portokalle e limona. Megjithese token e ka shume pjellore,per shkak te helmimit te ajrit nga kenetat dhe te mungeses se popullsise,tokat kane mbetur djerr dhe perdoren vetem si kullota dimerore.

Lumi i Nartes rrjedh ne lindje te sanxhakut dhe ndan kufirin me Greqine.Ne tokat e sanxhakut ka edhe dy lumenj te tjere,njeri eshte Lorosi qe mbledh ujerat qe zbresin prej maleve te Olickes,te cilat ndodhen ne sanxhakun e Janines dhe qe derdhet ne gjirin e Nartes.Ky lume e kthen ne nje kenete fushen qe ndodhet midis Nartes dhe Prevezes.Tjetri eshte lumi Ferari qe rrjedh neper kazane e Margellicit,buron prej maleve te Sulit pastaj drejtohet nga veriu e duke marre me vete lumin Vovo,derdhet ne detin Jon.ky eshte lumi Akeron qe mitologjia greke e quante sketerre.Popullsia e tij arrin ne 55.000 banore,shumica jane myslimane e te tjeret te krishtere e nje numer i pakte cifutesh.E gjithe popullsia myslimane dhe shumica e te krishtereve jane shqiptare,pervec te krishtereve te vete qytezes se Prevezes dhe te vendeve kufitare me Greqine,te cilet jane greke.Kazaja perfshin 179 fshatra,48 xhami e mesxhide,dy medrese,30 shkolla (fillore kuranike),220 kisha e manastire,450 dyqane,50 mullinj e te tjera.Prodhohen drithera te ndryshme dhe me shumice ullinj,portokalle,limone,vaj ulliri e peme te tjera;si sasi e madhe vaj ulliri eksportohet.Ka shume bageti,dhente e shumta qe kullosin veres nder malet e sanxhakut te Janines dimrit zbresin nder kullotat e Prevezes.Klima eshte e bute dhe e kendshme,rrale bie bore.Sanxhaku ndahet ne 3 kaza e dy nahije si me poshte:

Kaza nahije fshatra

Preveze ------ 38
Loros Xhemernik 68
Margellic Parge 73

Kazaja e Prevezes ndodhet ne skajin jugor te sanxhakut dhe kufizohet nga verilindja me kazane e Lorosit dhe nga veriu me kazane e Margellicit.
Megjithese kazaja ka toka te gjera me pak banore,ka vetem 38 fshatra me nje popullsi deri ne 13.000 banore.Shumica e atyre qe banoje ne fshatra jane shqiptare te krishtere.Ne kete kaza gjenden shumica e kullotave dhe e ullishteve te sanxhakut.



Suli

Eshte nje qyteze e vogel ne krahinen e Camerise ne Shqiperi,45 km ne jugperendim te Janines,ne nje vend malor dhe te fortifikuar prej natyre;
banoret prej shqiptare te krishtere.Keta se bashku me popullsine e fshatrave perreth kane ruajtur te drejten e mbajtjes se armeve,duke marre persiper ne rast lufte,detyren per te luftuar ne radhet e ushtrise osmane.Jane njerez shume trima dhe te zotet per te ruajtur te drejtat e tyre personale.Ali pashe Tepelena,me qellim qe te shperngulte suliotet nga vendi,dergoi ne vitin 1790 forca ushtarake kundra tyre por pesoi humbje.

Edhe ne vitin 1792 suliotet qendruan burrerisht,por ne vitet 1800 e 1803 u derguan perseri forca te tjera kunder tyre dhe me ne fund popullsia e Sulit nuk mundi t'u beje balle dhe u shperngul ne Parge,e cila ne ate kohe gjendej ne dore te Anglise.Qe ne ate kohe Suli u shkretua.Edhe sot nuk ka tjeter vecse nje kala te ndertuar prej Ali pashe Tepelenes,e cila eshte e shkaterruar.

Kur Ali pasha bleu Pargen,suliotet iken se andejmi ne Korfuz dhe me vone u shperndane andej ketej.Ne revolucionin e fundit grek,kryetaret me trima jane suliotet.Njehere kur Ali pasha rrethoi Sulin,ne te gjendeshin vetem grate,te cilat per nje kohe benin qendrese,por duke kuptuar se do te detyroheshin te dorezoheshin,te kercenuara nga Tepelenasi,me guxim te madh pranuan te veteflijoheshin.Duk e vallezuar ne nje shesh qe gjendej mbi nje shkemb te larte,te kapura dore me dore,u hodhen se bashku ne humnere dhe vdiqen.
Faqet 329-330


Fjalorth
Kaza: Njesi administrative ku shtrihej pushteti i kajmekamit ne kohen e sundimit osman;qendra e kesaj njesie.
Nahije: Nenndarje administrative me e vogel se sanxhaku;komune
Sanxhak: Njesi administrative me e madhe se kazaja,me shtrirje tokesore te ndryshme sipas periudhave historike dhe me nje sanxhakbej a me nje mytesarif ne krye.
Vilajet: Ndarje e madhe administrative qe kishte ne krye nje vali.

Sami Frashëri është ideologu më i shquar i lëvizjes sonë kombëtare. Si udhëheqës ideologjik, demokrat, mendje e ndritur prej dijetari, ai mbetet një nga personalitetet më të rëndësishëm të Rilindjes.
Vëllai më i vogël i Abdylit e i Naimit, ai lindi në Frashër më 1850, ku mori edhe mësimet e para. Më 1871 mbaroi gjimnazin "Zosimea" në Janinë, mësoi gjuhë të vjetra e të reja dhe u pajis me një kulturë të gjerë. Më 1872 shkoi në Stamboll për punë dhe atje u lidh menjëherë me patriotë shqiptarë, me Pashko Vasën, Jani Vreton, Ismail Qemalin, Kristoforidhin, Hoxha Tasinin etj. Samiu u dallua shumë shpejt midis tyre dhe, me formimin e shoqërisë së Stambollit, u zgjodh kryetar i saj, ndonëse ishte nga më të rinjtë. Gjer në fund të jetës ai mbeti udhëheqësi kryesor i kësaj shoqërie.
Samiu ishte njeri me horizont të gjerë dhe dha ndihmesë të shquar për kulturën turke. Drejtoi disa gazeta turqisht, ku mbrojti edhe të drejtat e kombit shqiptar. Botoi në turqisht edhe një varg veprash letrare e shkencore. Ndër këto janë disa vepra themelore, si: i pari fjalor i plotë etimologjik i turqishtes, si dhe e para enciklopedi turke e historisë dhe e gjeografisë në gjashtë vëllime. Ai shkroi në turqisht dramën Besa me subjekt shqiptar, bëri përkthime nga letërsia botërore etj.Veprat e Samiut në turqisht përshkrohen nga ide iluministe dhe godasin obskurantizmin fetar të Perandorisë Osmane. Me to ai i sillte ndihmesë të vlefshme mendimit përparimtar. Duke goditur bazat e pushtetit feudal të sulltanëve ai i ndihmonte njëkohësisht edhe popullit të vet në luftën për liri, edhe popullit turk në luftën për përparim.
Krijimtaria e Samiut në gjuhën shqipe është e lidhur tërësisht me idealet e lëvizjes kombëtare për çlirim, me nevojat e shkollës e të kulturës kombëtare. Pa dyshim ai është një nga themeluesit e saj. Për shkollat e para shqipe Samiu botoi këto vepra: "Abetare e gjuhës shqipe„(1886), "Shkronjëtore e gjuhës shqipe„(gramatikë e shqipes,1886) dhe "Shkronja„(gjeografia, 1888). Hartoi edhe një fjalor të gjuhës shqipe, që nuk i dihet fati.