Pjetër Budi
(1566-1622)

Pjetër Budi u lind në vitin 1566 në fshatin Guri Bardhë në rrethin e Matit.
Mësimet e para dhe formimin e tij intelektual i mori në vendlidje pranë disa Ipeshkëve të ndryshëm që ndodheshin gjatë asaj kohe në ved.
Deri në moshën 21-vjeçare mendohet se ka qëndruar në fshatin e lindjes.
Më pas bëhet prift dhe në vitin 1587 emërohet famullitar në Kosovë.
Më vonë shërben për rreth 17 vjet si zëvendës i përgjithshëm për dioqezat katolike të Sërbisë.
Në një letër të shkruar në shqip ai ankohet për varfërinë dhe mosdijeninë e popullit dhe shpreh keqardhjen e tij që këtu nuk ekzistojnë shkolla shqipe.
Më pas vendoset në Romë, ku nuk qëndron kohë të gjatë.
Kthehet përsëri në Shqipëri ku emërohet peshkop i Sapës dhe i Sardës.
Ai këmbëngulte që ceremonitë fetare të zhvilloheshin në gjuhën shqipe.
Pengesë serioze për zhvillimin dhe përparimin e vendit dhe të kulturës kombëtare, përveç pushtuesit osman, Pjetër Budi, shikonte edhe klerikët e huaj, që shërbenin në famullitë shqiptare.
Këta, duke shpifur e duke përçmuar vlerat kombëtare të popullit tonë, cënonin sedrën e shqiptarëve, mundoheshin t'i përçanin ata dhe të dëmtonin përpjekjet e tyre për çlirim.
Në këto rrethana, Budit iu desh të luftonte në disa fronte: edhe kundër pushtimit të huaj, edhe kundër Vatikanit e të dërguarve të tij në Shqipëri.
Prandaj më 1622 organizoi një mbledhje të të gjithë klerikëve shqiptarë të zonës së Shkodrës, Zadrimës e Lezhës dhe i bëri të betoheshin e të nënshkruanin një vendim se nuk do të pranonin kurrë klerikë të huaj.
Në Dhjetor të vitit 1622 mbytet pabesishtë duke kaluar lumin Drin.
Mendohet se vdekja e tij nuk ishte aksidentale por e planifikuar nga persona të pabesë të qarqeve të shumta anti-shqiptare që shikonin tek budi një atdhetar të flakët dhe një nga organizatorët e luftës së popullit për çlirim kombëtar nga zgjedha e huaj.
Këtë e vërteton më së miri aktakuza me të cilën hidhet në gjyq personi që thuhet se e shkaktoi këtë vdekje dhe aktet e gjyqit përkatës.
Në këtë mënyrë Budi është një nga martirët e parë të kulturës shqiptare.

Gjatë jetës së tij Pjetër Budi u angazhua për dëbimin e Perandorisë Osmane nga Ballkani dhe në të njëjten kohë punojë dhe botojë një sërë veprash fetare në gjuhën shqipe.
Përktheu dhe botoi disa vepra fetare.
Autor i parë i njohur deri më tani i prozës në gjuhen shqipe. Veprat e Budit janë kryesisht përkthime ose përshtatje të lira tekstesh fetare, por qëllimi i botimit të tyre është, në radhë të parë, qëllim komëtar.
Ato do t'u shërbenin klerikëve në Shqipëri për ngritjen e tyre profesionale në shërbesat fetare, por më tepër do t'i shërbenin ruajtjes së gjuhës shqipe, që shprehte në atë kohë shtyllën kryesore të kombësisë, do t'u shërbenin përpjekjeve për çlirimin e vendit, zhvillimit e përparimit të arsimit dhe kulturës së popullit shqiptar, që ky të mos mbetej më prapa se popujt e tjerë.
Për qëllimin dhe rëndësinë e tyre autori është i vetëdijshëm kur thotë se librat shqip do t'i shërbenin kur të kthehej në viset e Shqipërisë për të pregatitur kryengritjen e përgjithshme dhe për të fshehur në sy të pushtuesëve këtë veprimtari të lartë kombëtare.
Po të studjohen me kujdes veprat e Budit, duket qartë se shpesh herë ai del jashtë tekstit origjinal nga përkthen dhe përshkruan doke e zakone shqiptare, të cilat janë krijime origjinale në prozë.
Kjo gjë bie më tepër në sy në veprën "Pasqyra e të Rrëfyemit", që ka një rëndësi të veçantë edhe për historinë e etnografinë.
Në faqet e fundit të veprës autori ka vendosur një letër të gjatë, afro 70 faqe ku shkruan plot dashuri për atdheun e popullin dhe ankohet për mungesën e shkollave dhe për klerin që nuk përpiqej t'u hapte sytë bashkatdhetarëve.
Deri më sot letra është konsideruar si proza e parë origjinale në letërsinë shqiptare, që buron drejtpërdrejtë nga zemra e një atdhetari.
Kjo e bën Budin shkrimtarin e parë të letërsisë shqiptare që lëvroi prozën origjinale.
Në këtë letër pasqyrohen elemente të jetës shqiptare të kohës dhe ndihet shqetësimi i klerikut patriot për fatet e popullit e të gjuhës së tij amtare.
Budi përshkruan traditat e zakone shqiptare, por, mbi të gjitha, ndalet në gjendjen e mjeruar ku e ka hedhur pushtimi i huaj dhe padija e popullit të vet.
Për këtë gjendje ai akuzon edhe bashkëatdhetarët e vet "djesitë„ e "leterotetë„ (dijetarët e letrarët), që u vjen dore ta ndihmojnë popullin për të dalë nga kjo gjendje, por që nuk po bëjnë asgjë...
Proza e Budit dëshmon jo vetëm për idetë përparimtare, por edhe për aftësitë e tij letrare.
Edhe pse në të ndihet ndikimi i leteraturës kishtare latine, ai është munduar t'i japë gjuhës shqipe një shprehje e formë të bukur, duke shfrytëzuar pasurinë e gjuhës popullore dhe frazeologjinë e saj të pasur.

Faqe me rëndësi në krijimtarinë e Budit përbëjnë vjershat e tij.
Pjetër Budi na ka lënë (trashëgim) 23 vjersha me mbi 2 300 vargje, prandaj me të drejtë ai mund të quhet nismëtari i parë i vjershërimit shqip.
Vjershat e Budit kryesisht janë të përshtatura nga latinishtja e italishtja, vetëm pak janë origjinale.
Është e vërtetë se në hartimin e tyre nuk kemi një frymëzim e teknikë të lartë, por vihet re një përpjekje serioze për ta pasuruar gjuhën shqipe edhe me krijime që synojnë të shprehin në vargje të bukurën në artin e fjalës shqipe.
Vepra e tij e cila ka shumë rëndësi si letraro-artistike dhe gjuhësore u bë e njohur relativisht vone.
Për herë të parë ajo u botua në Prishtinë në vitin 1986.
Ndërsa në Shqipëri, poezia e Pjetër Budit u bë e njohur nga botimi i studiuesit Behar Gjoka në vitin 2002.

Pjetër Budi është një nga figurat më të shquara të botës shqiptare për kohën kur jetoi.
Ai u përket atyre klerikëve, që u dalluan për një veprimtari të dendur atdhetare.
Ishte organizator dhe udhëheqës i masave popullore në luftën për çlirim nga zgjedha osmane, përkthyes dhe krijues origjinal në fushën e letrave shqiptare për të mbrojtur identitetin etnik e kulturor të pupullit tonë.
Gjatë viteve 1616 - 1622 bëri disa udhëtime radhazi në Itali, kryesishtë për qëllime atdhetare por edhe për të botuar veprat e tij.

Gjatë 29 vjetëve që shërbeu në vise të ndryshme, i veshur me petkun e klerikut, Pjetër Budi u shqua edhe për një veprimtari të dendur atdhetare.
Ai gjithë jetën dhe energjitë e tij i'a kushtoi çlirimit të vendit.
Hartoi plane për dëbimin e pushtuesit dhe u përpoq të siguronte edhe ndihma nga Vatikani e nga vende të tjera.
Ai bënte pjesë në atë shtresë të klerikëve, që u lidhën me krerët e fiseve shqiptare dhe iu kundërvunë jo vetëm sundimit të egër osman, por edhe Vatikanit, kur ishte fjala për çlirimin e vendit nga zgjedha e huaj dhe ruajtjen e vetëdijes kombëtare të popullit shqiptar.
Çlirimin dhe shpëtimin e vendit Budi, e shikonte te fshatarësia e lirë, sidomos te malësorët, të cilët nuk u pajtuan asnjëherë me pushtimin dhe e vazhduan me ngulm qëndresën e tyre.

Për jetën, veprimtarinë, dhe formimin e tij intelektual nuk kemi shumë të dhëna të drejtpërdrejta.
Edhe ato që dimë, i nxjerrim kryesisht nga thëniet e veta në librat që botoi, veçanërisht nga letra latinisht që i dërgoi më 1621 një kardinali të quajtur Gocadin.
Kjo letër është një dokument me rëndësi të veçantë jo vetëm për jetën dhe personalitetin e autorit, por edhe për gjendjen e vendit në atë kohë, dhe mbi të gjitha ajo është një program i plotë për organizimin dhe zhvillimin e luftës së armatosur kundër pushtuesit.
Sikurse shkruhej në letrën që i dërgoi Gocadinit, misioni kryesor për të cilin ai shkoi më 1621 në Romë, ishte që të bëhej zëdhënës i kërkesave të shqiptarëve dhe të kërkonte ndihma.
Letra e tij është një projekt i një kryengritjeje të armatosur që një klerik ia drejton një kardianli dhe organeve të administratës kishtare për të kërkuar ndihmë për popullin e tij, që të çlirohej nga zgjedha e huaj.
Ndër të tjera shkruan:
"Kur u nisa prej këtyre vendeve, fort m'u lutën ata kryetarë fisesh, si dhe disa kryetarë myslymanë, që t'ia shfaqja Papës ose ndonjë princi tjetër këtë dëshirë të tyre e t'u lutesha që të na sigurojnë mbrojtje e ndihmë … për t'u çliruar.
Dhe jo vetëm të krishterët, por edhe të parët e myslimanëve…
Të gjithë duan të dalin një herë e mirë prej kësaj gjendjeje të mjeruar ose të vdesin me armë në dorë.

Por shpresat e tij, si gjithmonë, mbetën të zhgënjyera.
Megjithatë, ai asnjëherë nuk u ligështua.
I dëshpëruar nga mosrealizimi i planeve të tij, i'u vu punës për të përkthyer e botuar veprat e veta në gjuhën shqipe.
Budi është i pari nga klerikët që do të thotë se perëndia nuk e dëgjon atë që i lutet në gjuhë të huaj, atë që përsërit vetëm fjalë boshe pa i kuptuar ato që thotë.
Me këmbëngulje dhe përpjekje të mëdha arriti që më 1618 të botonte në Romë veprën e parë "Doktrina e krishterë„ dhe më 1621 dy veprat e tjera "Rituali roman" dhe "Pasqyra e të rrëfyemit"...

I madhi zot,qofsh lëvduom
(marrë na Doktrina e Krishterë)

I madhi Zot,qofsh lëvduom
për gjithë kaqë të mirë
që së kam u' merituom
me ndoonjë shërbetyrë;

qi më dhee kaqë hijr
këtë kafshë me mbaruom,
si q paçë zanë fijll,
gjithëherë tue shkruom.

Posi mendja më përcijll
nd'Arbënë me ua dërguom,
për kishë e për munështjir
pak ndë mend me i trazuom.

Ata merrë mbë dëshijr
mkatit me u peenduom,
posi pemëtë ndë prijll
ndë shpijrt me lulëzuom;

e si zogzitë ndë pyyllt,
Zoti im me të lëvduom,
ndjerë vetë nata mbyyllt,
me një zaa t'amblëtuom.

(1618)

Ajo dite me menii

Ajo dite me menii
Qi te vijne nde e vone
Kete shekull te zi
Ta diege e ta pervelojne,

Si profeta ban deshmi
Me sibilene, po thone
I madh gjyyq e menii
Te vijne per mkate tone.

Saa dridhme e cokellime
Te jeene pergjithmane,
E n qiellshit shkepetime
Nd'ajerit e madhe gjame..

Madhështi e njerëzve
(marrë nga Doktrina e Krishterë)

Ku janë ata pleq bujarë,
që qenë përpara ne,
e ata trima sqimatarë,
të shpejtëtë si rrufe?

Ku janë ata djelm të ri,
të bukur e të lulzuom,
që pate pamë me sy,
me ta folë e ligjëruom?

Ku janë ata zotëninj,
që dojin me zotënuom
ndë sqimë e ndë madhështi,
këte jatë tue shkuom?

Ku janë ata perandorë
gjithë shekulli nalcuom,
në krye me një kunorë
gurëshi cë paçëmuom?

Ku janë ata letërorë
t'urtë e dijes të ndëgjuom,
të bardhatë posi borë
letëra tue kënduom?

Ku janë ato gra e vasha
ndë sqimë e ndë madhështi,
me petëkat të mëndafshta
nalcuom mbë zotëni?

Gjithë mortja i rrëzoi,
sikur i pret me shpatë,
për të ri s'i shikoi,
as të vobegë,as të begatë.

(1618)

O i pa fat njerii

O i pa fat njerii
Gjithe nde te keq harruom,
I dhane nde madheshti,
Nde mkat pshtielle e ngaterruom;

Ndo plak je, ndo j rii,
Perse s'shtie te kuituom,
I vobeg ndo zotenii
N ceije iee kriiuom?

Balte e dheu ce zii
E io ari ce kulluom,
As engjiishi ce tii
Ndo guri ce paacmuom;

Kaha te vien n dore tyy
Mbe te madh me u levduom
Nde sqime e nde madheshtii
Tinezot me kundreshtuom?

Lavdine tand te levduom,
Ti pa vene ree vete,
Ame cote idhenuom,
Kuur leve mbi kete jete,

Aty s'prune begatii,
As vistaar te levduom,
As urte a diekeqii,
As gure te paacmuom;

Aty s'prune madheshtii,
As dinje me ligjeruom,
As vertyt as trimenii,
As vetiu me ndihmuom;

Aty s'prune zotenii,
Kual te bukur as te cpeite,
As dinje e gjeni,
As te mirete as te keqte;

Po leve gjithe mendryem,
Ame n cote idhenuom,
Tue qaam mallenjyem,
Me nje zaa te helmuom...

Ngjashmëritë e alfabetit të Budit me alfabetin e Buzukut


I vetëshkolluari Budi dhe tradita e shkrimit shqip



Shaban Demiraj

Një analizë sa më e plotë e jetës dhe e veprimtarisë së Pjetër Budit duhet të synojë dhe sqarojë, ndër të tjera, edhe faktorët që bënë të mundur që në Shqipërinë analfabete të gjysmës së parë të shekullit XVII të dilte një shkrimtar i pashkollë, por aq prodhimtar dhe njëkohësisht një veprimtar atdhetar aq i zellshëm, siç ishte gurabardhasi Pjetër Budi. Synimi i kësaj kumtese është pikërisht të hedhë sadopak dritë të mëtejshme mbi këta faktorë. Natyrisht për këtë çështje do të ishte e mundur të jepeshin mendime më të mbështetura, sikur të kishim të dhëna më të hollësishme për jetën e Budit dhe për rrethanat, në të cilat atij iu desh të punonte. E për këtë, me gjithë punën e mirë të kryer nga një varg studiuesish, sidomos nga profesori danez Gunnar Svane, duhen bërë hulumtime të mëtejshme, sidomos nëpër arkivat e Vatikanit. Gjithsesi, nga ndihmesat e studiuesve të ndryshëm dhe nga të dhënat që mund të nxirren nga shqyrtimi i shkrimeve të Budit, që na kanë arritur deri sot, mund të jepen disa mendime edhe mbi temën e kësaj kumtese.
***
Budi, ashtu si çdo shkrimtar tjetër, nuk mund të përfytyrohet i shkëputur nga rrethanat e kohës, në të cilat atij iu desh të punonte. E, siç dihet, ai (1566-1623) jetoi dhe punoi në një periudhë, kur sundimi osman në viset shqipfolëse të Ballkanit ishte në kulmin e tij e Budi, ashtu si të gjithë shqiptarët e tjerë, nuk mund të mos e ndjente peshën e rëndë të atij sundimi, si mungesën e lirisë dhe prapambetjen kulturore, që shfaqej ndër të tjera edhe me mungesën e shkollave. Por gjatë asaj periudhe në Shqipëri, ashtu si në vende të tjera të Ballkanit dhe të Evropës, e më gjerë, po frynte era e kundër-reformës katolike, e cila pas Koncilit të Trentos (1545- 1563) për të luftuar përhapjen e protestantizmit lejoi dhe inkurajoi botimin e librave fetarë, sidomos të tipit të katekizmave, edhe në gjuhët amtare të popujve të ndryshëm. Për botime të tilla në gjuhën shqipe, një dëshmi e sigurt është vepërza e Matrangës, "E mbsuama e krështerë" e vitit 1952 dhe sipas mendimit të studiuesve, edhe vepra e Buzukut e vitit 1555 nuk duhet parë e shkëputur nga vendimet e kundër-reformës. Pra edhe botimi i veprave të Budit, "Doktrina e Krështenë (1618) dhe "Pasqyra e të Rrëfyemit" (1621) dhe "Rituali Roman" (1621) nuk mund të mendohet pa mbështetjen e autoriteteve katolike të Romës, gjithnjë brenda kuadrit kundër-reformë. Por këto vepra që ngërthejnë gjithsej njëmijë faqe shtypi, i shkroi Pjetër Budi, një shqiptar prej Gurit të Bardhë të Matit, i cili siç do të shtjellohet më poshtë në letrën baritore drejtuar nga Roma bashkëfetarëve dhe shokëve e vëllezërve të tij dhe të botuar në fund të veprës së tij "Pasqyra e të Rrëfyemit" të viti 1621, pohon shkoqur se nuk kishte kryer ndonjë shkollë të rregullt. E një pohim të tillë ai ia bën edhe Kardinal Gocadinit në letrën e famshme po të vitit 1621.
***
Vetë shkrimi i Budit ka disa të përbashkëta me atë të Buzukut. Kjo gjë do të mjaftonte për të na bindur se një njeri aq energjik dhe aq kureshtar siç del të ketë qenë Pjetër Budi, nuk mund të mos ishte në dijeni se gjuha shqipe në kohën e tij nuk ishte një gjuhë e pashkruar. Por për të mos mbetur vetëm me një pohim të përgjithshëm, le të rikujtojmë këtu se Budi, ashtu si Buzuku, Matranga, zanoret e gjata i dallon duke ua dyzuar shkronjat përkatëse, praktikë kjo që nuk ndeshet në traditën shkrimore të gjuhëve të pellgut të Mesdheut, si latinishtja, italishtja e greqishtja, që mund të ushtronin ndikim mbi shkrimtarët fetarë shqiptarë a arbëreshë përkëtej dhe përtej brigjeve të Adriatikut. Por ka dhe tregues të tjerë që Budi kishte dijeni për shkrimin e gjuhës shqipe para tij e natyrisht, edhe kjo rrethanë nuk mund të mos ketë ndikuar për ta nxitur atë që i përvishet punës për lëvrimin e gjuhës amtare. E këtë e dëshmon ndër të tjera edhe ngjashmëria e madhe e alfabetit të tij me atë të Buzukut.
Pra, era kundër reformës katolike dhe prania e një tradite pak a shumë të vjetër të shkrimit të shqipes kanë qenë dy faktorë të rëndësishëm që e kanë nxitur Budin t'i përvishej punës për shkrimin dhe botimin e veprave të tij të vëllimshme. Por këta dy faktorë nuk arrijnë të sqarojnë se përse një pune të tillë i hyri një njeri, që s'kishte pasur fatin të ndiqte një shkollë a kolegj, siç ndoqi Luka Matrana tek arbëreshët e Siçilisë, apo siç ndoqën më vonë Frang Bardhi, Pjetër Bogdani, Gjon Nikollë Kazazi etj. Për më tepër Budi ishte i vetëdijshëm se nuk ishte "anci letërorëshit së mëdhenj, qi janë të zotë me prekuni pakmos aty e kafshëtë e nalta të qiellet", siç pohon ai vetë në fund të letrës baritore.
***
Budi ishte i vetëdijshëm se njohuritë e fituara duke mësuar nëpërmjet eprorëve fetarë, pranë të cilëve shërbeu deri në moshën 21 vjeç, kur u dorëzua prift, ishin të pamjaftueshme për t'u ngritur në rangun e "letrorëve të mëdhenj". Por në të njëjtën kohë ai ishte i vetëdijshëm se njeriu edhe në mungesë të shkollës, duhet të përfitojë nga përvoja e të tjerëve. Ja si shprehet ai për këtë fakt në letrën baritore. "Përse ti, ndë kishnje dashunë me xanë, kushdo jee, e me u fëdigunë mb gjithë zemërë, për të vërtetë thom se kisnjë me xanë-ndë mos mbi një vend mbi një tjetërë, posiukundrëse saa tjerë shokëtë e tuu, ende e me ta qi Zotynë ma di, se shkollënë e kolegjënë veçëse nd a kam paam ncë lerg oo gjegjuni emënitë, nd ish as ndonjë fjalë të vetëmenë ndër to xanë se kam, as gjegjuni, maa gjaa s'mun i prone fait, me thanë se s'dii me ndëguom, tue pasunë gjithëherë e paam e xanë e pyetuni ndaj upeshkëpinj e priftënë e fratënë e dies, qi gjithëherë janë prunnjunë e dhanë ndë këtë shinte sherbëtyrë, qi jeta, vepëratë e të baametë e tyne nee duhenë me na qenë gjithëherë shkollë e kolegjë e sikur një pasëqyrë, ndë të ciit duhet me u shukuom e me e xanë kafshënë". Pra Budi shkollën e kishte marrë si i thonë fjalës "me të vjedhur" e këtë e pohon edhe në fillim të letrës që i drejtoi kardinal Gocadinit me 15 shtator 1621, pasi ishte emëruar ipeshkëv i Sapës dhe i Sardës. Dhe po ta gjykosh nga veprimtaria e gjerë shkrimore, nuk është e vështirë të arrish në përfundimin se ai, falë përpjekjeve dhe zgjuarsisë së tij, kishte arritur të merrte një kulturë të mirë për kohën, duke mësuar dhe italishten e latinishten. Dhe falë përpjekjeve të tij të mëdha arriti të ngrihej aq shumë, sa ta bënte Vatikanin që një njeri autodidakt si Budi ta emëronte edhe ipeshkëv. Fakti që Budi punoi aq shumë jo vetëm për vetëshkollimin e tij dhe për përgatitjen e botimin e tri veprave të vëllimshme, por edhe për përgatitjen e një kryengritjeje të gjerë kundër sundimit turk, dëshmon qartë se ai ishte një njeri i pajisur jo vetëm me një vullnet dhe energji të rrallë, por edhe me një dashuri e dhembshuri të madhe për popullin dhe vendin e vet.
(Shkrimi është marrë me shkurtime nga referimi i akademikut me titull "Budi, kundër-reforma dhe tradita e shkrimit të shqipes". Titulli i shkrimit është redaksional)





Për Budin

Akademiku Rexhep Smajli:

Me Budin, në të tri veprat kryesore, si dhe në librin që gjendet tek rituali kemi autorin më prodhimtar të letërsisë së vjetër shqipe. Në librat e tij lëvrohet gjerësisht poezia, e cila herë është e përshtatur, herë është e përkthyer, por nuk mungojnë edhe vargjet origjinale të krijuara nga vetë ai. Ajo që bën përshtypje në vjershërimin e Budit është kombinimi i tetërrokëshit trokaik me tetërrokëshin jambik, që realizon një poezi me muzikalitet dhe shprehësi të fuqishme. Budi nuk mund të kuptohet edhe pa prozat e tij, një pjesë e të cilave shkojnë në nivelin e ligjëratave që dokumentojnë historinë e asaj periudhe.



Studiuesi Behar Gjoka:

Studimet letrare i kanë dhënë përgjigje vlerave poetike të Budit, por tashmë ato janë në shqyrtim të vlerave të pranishme në prozën e tij. Proza e Budit gjendet tek parathëniet, pasthëniet e letrat baritore në të tre librat e autorit dhe i kapërcen 170 faqe tekst. Sipas Gunnar Svanes, proza e tij qëndron fare mirë përkrah prozës evropiane të kohës. Kjo ide sugjeruese e studiuesit danez e bën të detyrueshme botimin e prozës dhe interpretimin e saj si një gjurmë origjinale e shkrimit letrar në shekullin e XVII.

Lindi me 1566 ne fshatin Guri i Bardhe, ne Mat dhe rrjedh nga nje familje e mocme.. Mesimet e para i mori ne vend. Ne moshen 21-vjecare u be prift dhe sherbeu ne Kosove e Maqedoni.. Ne 1599 u emerua vikar i pergjithshem i Serbis, detyre qe e ushhtroje per 17 vjet.Me 1616 shkoi ne Rome dhe qendroi atje deri ne 1621. Gjate qendrimit ne Rome, Budi botoi kater libra. Doktrina e Kreshtene me 1618. Rituali romon me 1621. Kush thote meshe, keto kafshe i duhet me sherbyen me 1621. Pasqyra e t'rrefyemit. Te gjitha jane perkthime a pershtatje por te perzgjethura e shtjelluara me aq mjeshtri sa dalin si vepra te mirefillta.

Rendesia e Pjeter Budit, si shkrimtar origjinal shqiptar bazohet ne rreth 100 faqe proze origjinale ne trajte parathenie dhe rreth 3200 vargje, kryesisht teterrokeshe qe permbajne veprat e tij.
Nepermjet shkrimeve te tij del karakteri njerezor letrar te autorit dhe veprimtarise se tij atdhetare.
Tek Budi del qarte vetedija atdhetare dhe ajo kulturoreAtdheu ne konceptin e Pjeter Budit nuk eshte thjesht shenje kombetare, por nje program i vetedijshem veprimi. Kjo bindje dalengadale hodhi rrenje ne formimin e tij kulturor.
Ai sherbeu per rreth 40 vjet neper viset shqiptare, ku njohu jeten e veshtire te popullit te vet djhe kulturen e tij, e cila dhe pse kaloj neper rreziqe te shumta, ruajti mevetesine e saj..

Ngjashmëritë e alfabetit të tij me të Buzukut


I vetëshkolluari Budi dhe tradita e shkrimit shqip



Shaban Demiraj

Një analizë sa më e plotë e jetës dhe e veprimtarisë së Pjetër Budit duhet të synojë dhe sqarojë, ndër të tjera, edhe faktorët që bënë të mundur që në Shqipërinë analfabete të gjysmës së parë të shekullit XVII të dilte një shkrimtar i pashkollë, por aq prodhimtar dhe njëkohësisht një veprimtar atdhetar aq i zellshëm, siç ishte gurabardhasi Pjetër Budi. Synimi i kësaj kumtese është pikërisht të hedhë sadopak dritë të mëtejshme mbi këta faktorë. Natyrisht për këtë çështje do të ishte e mundur të jepeshin mendime më të mbështetura, sikur të kishim të dhëna më të hollësishme për jetën e Budit dhe për rrethanat, në të cilat atij iu desh të punonte. E për këtë, me gjithë punën e mirë të kryer nga një varg studiuesish, sidomos nga profesori danez Gunnar Svane, duhen bërë hulumtime të mëtejshme, sidomos nëpër arkivat e Vatikanit. Gjithsesi, nga ndihmesat e studiuesve të ndryshëm dhe nga të dhënat që mund të nxirren nga shqyrtimi i shkrimeve të Budit, që na kanë arritur deri sot, mund të jepen disa mendime edhe mbi temën e kësaj kumtese.
***
Budi, ashtu si çdo shkrimtar tjetër, nuk mund të përfytyrohet i shkëputur nga rrethanat e kohës, në të cilat atij iu desh të punonte. E, siç dihet, ai (1566-1623) jetoi dhe punoi në një periudhë, kur sundimi osman në viset shqipfolëse të Ballkanit ishte në kulmin e tij e Budi, ashtu si të gjithë shqiptarët e tjerë, nuk mund të mos e ndjente peshën e rëndë të atij sundimi, si mungesën e lirisë dhe prapambetjen kulturore, që shfaqej ndër të tjera edhe me mungesën e shkollave. Por gjatë asaj periudhe në Shqipëri, ashtu si në vende të tjera të Ballkanit dhe të Evropës, e më gjerë, po frynte era e kundër-reformës katolike, e cila pas Koncilit të Trentos (1545- 1563) për të luftuar përhapjen e protestantizmit lejoi dhe inkurajoi botimin e librave fetarë, sidomos të tipit të katekizmave, edhe në gjuhët amtare të popujve të ndryshëm. Për botime të tilla në gjuhën shqipe, një dëshmi e sigurt është vepërza e Matrangës, "E mbsuama e krështerë" e vitit 1952 dhe sipas mendimit të studiuesve, edhe vepra e Buzukut e vitit 1555 nuk duhet parë e shkëputur nga vendimet e kundër-reformës. Pra edhe botimi i veprave të Budit, "Doktrina e Krështenë (1618) dhe "Pasqyra e të Rrëfyemit" (1621) dhe "Rituali Roman" (1621) nuk mund të mendohet pa mbështetjen e autoriteteve katolike të Romës, gjithnjë brenda kuadrit kundër-reformë. Por këto vepra që ngërthejnë gjithsej njëmijë faqe shtypi, i shkroi Pjetër Budi, një shqiptar prej Gurit të Bardhë të Matit, i cili siç do të shtjellohet më poshtë në letrën baritore drejtuar nga Roma bashkëfetarëve dhe shokëve e vëllezërve të tij dhe të botuar në fund të veprës së tij "Pasqyra e të Rrëfyemit" të viti 1621, pohon shkoqur se nuk kishte kryer ndonjë shkollë të rregullt. E një pohim të tillë ai ia bën edhe Kardinal Gocadinit në letrën e famshme po të vitit 1621.
***
Vetë shkrimi i Budit ka disa të përbashkëta me atë të Buzukut. Kjo gjë do të mjaftonte për të na bindur se një njeri aq energjik dhe aq kureshtar siç del të ketë qenë Pjetër Budi, nuk mund të mos ishte në dijeni se gjuha shqipe në kohën e tij nuk ishte një gjuhë e pashkruar. Por për të mos mbetur vetëm me një pohim të përgjithshëm, le të rikujtojmë këtu se Budi, ashtu si Buzuku, Matranga, zanoret e gjata i dallon duke ua dyzuar shkronjat përkatëse, praktikë kjo që nuk ndeshet në traditën shkrimore të gjuhëve të pellgut të Mesdheut, si latinishtja, italishtja e greqishtja, që mund të ushtronin ndikim mbi shkrimtarët fetarë shqiptarë a arbëreshë përkëtej dhe përtej brigjeve të Adriatikut. Por ka dhe tregues të tjerë që Budi kishte dijeni për shkrimin e gjuhës shqipe para tij e natyrisht, edhe kjo rrethanë nuk mund të mos ketë ndikuar për ta nxitur atë që i përvishet punës për lëvrimin e gjuhës amtare. E këtë e dëshmon ndër të tjera edhe ngjashmëria e madhe e alfabetit të tij me atë të Buzukut.Pra, era kundër reformës katolike dhe prania e një tradite pak a shumë të vjetër të shkrimit të shqipes kanë qenë dy faktorë të rëndësishëm që e kanë nxitur Budin t'i përvishej punës për shkrimin dhe botimin e veprave të tij të vëllimshme. Por këta dy faktorë nuk arrijnë të sqarojnë se përse një pune të tillë i hyri një njeri, që s'kishte pasur fatin të ndiqte një shkollë a kolegj, siç ndoqi Luka Matrana tek arbëreshët e Siçilisë, apo siç ndoqën më vonë Frang Bardhi, Pjetër Bogdani, Gjon Nikollë Kazazi etj. Për më tepër Budi ishte i vetëdijshëm se nuk ishte "anci letërorëshit së mëdhenj, qi janë të zotë me prekuni pakmos aty e kafshëtë e nalta të qiellet", siç pohon ai vetë në fund të letrës baritore.
***Budi ishte i vetëdijshëm se njohuritë e fituara duke mësuar nëpërmjet eprorëve fetarë, pranë të cilëve shërbeu deri në moshën 21 vjeç, kur u dorëzua prift, ishin të pamjaftueshme për t'u ngritur në rangun e "letrorëve të mëdhenj". Por në të njëjtën kohë ai ishte i vetëdijshëm se njeriu edhe në mungesë të shkollës, duhet të përfitojë nga përvoja e të tjerëve. Ja si shprehet ai për këtë fakt në letrën baritore. "Përse ti, ndë kishnje dashunë me xanë, kushdo jee, e me u fëdigunë mb gjithë zemërë, për të vërtetë thom se kisnjë me xanë-ndë mos mbi një vend mbi një tjetërë, posiukundrëse saa tjerë shokëtë e tuu, ende e me ta qi Zotynë ma di, se shkollënë e kolegjënë veçëse nd a kam paam ncë lerg oo gjegjuni emënitë, nd ish as ndonjë fjalë të vetëmenë ndër to xanë se kam, as gjegjuni, maa gjaa s'mun i prone fait, me thanë se s'dii me ndëguom, tue pasunë gjithëherë e paam e xanë e pyetuni ndaj upeshkëpinj e priftënë e fratënë e dies, qi gjithëherë janë prunnjunë e dhanë ndë këtë shinte sherbëtyrë, qi jeta, vepëratë e të baametë e tyne nee duhenë me na qenë gjithëherë shkollë e kolegjë e sikur një pasëqyrë, ndë të ciit duhet me u shukuom e me e xanë kafshënë". Pra Budi shkollën e kishte marrë si i thonë fjalës "me të vjedhur" e këtë e pohon edhe në fillim të letrës që i drejtoi kardinal Gocadinit me 15 shtator 1621, pasi ishte emëruar ipeshkëv i Sapës dhe i Sardës. Dhe po ta gjykosh nga veprimtaria e gjerë shkrimore, nuk është e vështirë të arrish në përfundimin se ai, falë përpjekjeve dhe zgjuarsisë së tij, kishte arritur të merrte një kulturë të mirë për kohën, duke mësuar dhe italishten e latinishten. Dhe falë përpjekjeve të tij të mëdha arriti të ngrihej aq shumë, sa ta bënte Vatikanin që një njeri autodidakt si Budi ta emëronte edhe ipeshkëv. Fakti që Budi punoi aq shumë jo vetëm për vetëshkollimin e tij dhe për përgatitjen e botimin e tri veprave të vëllimshme, por edhe për përgatitjen e një kryengritjeje të gjerë kundër sundimit turk, dëshmon qartë se ai ishte një njeri i pajisur jo vetëm me një vullnet dhe energji të rrallë, por edhe me një dashuri e dhembshuri të madhe për popullin dhe vendin e vet.
(Shkrimi është marrë me shkurtime nga referimi i akademikut me titull "Budi, kundër-reforma dhe tradita e shkrimit të shqipes". Titulli i shkrimit është redaksional)
Për Budin

Akademiku Rexhep Smajli
Me Budin, në të tri veprat kryesore, si dhe në librin që gjendet tek rituali kemi autorin më prodhimtar të letërsisë së vjetër shqipe. Në librat e tij lëvrohet gjerësisht poezia, e cila herë është e përshtatur, herë është e përkthyer, por nuk mungojnë edhe vargjet origjinale të krijuara nga vetë ai. Ajo që bën përshtypje në vjershërimin e Budit është kombinimi i tetërrokëshit trokaik me tetërrokëshin jambik, që realizon një poezi me muzikalitet dhe shprehësi të fuqishme. Budi nuk mund të kuptohet edhe pa prozat e tij, një pjesë e të cilave shkojnë në nivelin e ligjëratave që dokumentojnë historinë e asaj periudhe.
Studiuesi Behar Gjoka
Studimet letrare i kanë dhënë përgjigje vlerave poetike të Budit, por tashmë ato janë në shqyrtim të vlerave të pranishme në prozën e tij. Proza e Budit gjendet tek parathëniet, pasthëniet e letrat baritore në të tre librat e autorit dhe i kapërcen 170 faqe tekst. Sipas Gunnar Svanes, proza e tij qëndron fare mirë përkrah prozës evropiane të kohës. Kjo ide sugjeruese e studiuesit danez e bën të detyrueshme botimin e prozës dhe interpretimin e saj si një gjurmë origjinale e shkrimit letrar në shekullin e XVII.

Po të studiohen me kujdes veprat e Budit, duket qartë se shpesh herë ai del jashtë tekstit origjinal nga përkthen dhe përshkruan doke e zakone shqiptare, të cilat janë krijime origjinale në prozë. Kjo gjë bie më tepër në sy në veprën "Pasqyra e të rrëfyemit", që ka një rëndësi të veçantë edhe për historinë e etnografinë. Në faqet e fundit të veprës autori ka vendosur një letër të gjatë, afro 70 faqe ku shkruan plot dashuri për atdheun e popullin dhe ankohet për mungesën e shkollave dhe për klerin që nuk përpiqej t`u hapte sytë bashkatdhetarëve. Deri më sot letra është konsideruar si proza e parë origjinale në letërsinë shqiptare, që buron drejtpërdrejtë nga zemra e një atdhetari. Kjo e bën Budin shkrimtarin e parë të letërsisë shqiptare që lëvroi prozën origjinale. Në këtë letër pasqyrohen elemente të jetës shqiptare të kohës dhe ndihet shqetësimi i klerikut patriot për fatet e popullit e të gjuhës së tij amtare. Budi përshkruan traditat e zakone shqiptare, por, mbi të gjitha, ndalet në gjendjen e mjeruar ku e ka hedhur pushtimi i huaj dhe padija e popullit të vet. Për këtë gjendje ai akuzon edhe bashkatdhetarët e vet "djesitë„ e leterotetë”, (dijetarët e letrarët), që u vjen dore ta ndihmojnë popullin për të dalë nga kjo gjendje, por që nuk po bëjnë asgjë…
Proza e Budit dëshmon jo vetëm për idetë përparimtare, por edhe për aftësitë e tij letrare. Edhe pse në të ndihet ndikimi i literaturës kishtare latine, ai është munduar t`i japë gjuhës shqipe një shprehje e formë të bukur, duke shfrytëzuar pasurinë e gjuhës popullore dhe frazeologjinë e saj të pasur.
Faqe me rëndësi në krijimtarinë e Budit përbëjnë vjershat e tij. Para tij njohim vetëm një vjershë të shkurtër me 8 vargje, të shkruajtur nga arbëreshi Matrënga, kurse Budi na ka lënë 23 vjersha me mbi 2.300 vargje, prandaj me të drejtë ai mund të quhet nismëtari i parë i vjershërimit shqip.
Vjershat e Budit kryesisht janë të përshtatura nga latinishtja e italishtja, vetëm pak janë origjinale. Është e vërtetë se në hartimin e tyre nuk kemi një frymëzim e teknikë të lartë, por vihet re një përpjekje serioze për ta pasuruar gjuhën shqipe edhe me krijime që synojnë të shprehin në vargje të bukurën në artin e fjalës hqipe.
Në njërën prej tyre, në formën e një pyetje retorike, poeti shpreh ndjenjën e trishtimit dhe të kotësisë që e pushton kur mendon se të gjithë njerëzit i rrëmben vdekja:

"Ku janë ata pleq bujarë,
që qenë përpara ne,
e ata trima sqimatarë,
të shpejtë si rrufe?„